Η φωνή της αντηχεί μέσα στους αιώνες, προσφέροντας ένα ολοκληρωμένο όραμα της άρρηκτης σχέσης μεταξύ ανθρώπου και Θείου.

Υπήρξε μία από τις σημαντικότερες μορφές του λατινικού χριστιανισμού στη μεσαιωνική Γερμανία. Μυστικίστρια, ηγουμένη της Μονής του Μπίνγκεν[1], θεολόγος, ιατρός, φυσικός επιστήμονας και βοτανολόγος, αγιογράφος και συνθέτρια σημαντικών μουσικών έργων.

Το έργο της επηρέασε βαθιά τα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι σε εκείνον τον αποκαλούμενο «σκοτεινό» Μεσαίωνα που έζησε, έφερε σε πέρας ένα μεγάλο έργο. Μπόρεσε να επηρεάσει τις πολιτιστικές αλλαγές της εποχής της, να κηρύξει δημόσια, να αναδείξει τη θέση και τον ρόλο της γυναίκας, αποκτώντας έτσι μια εξέχουσα θέση μεταξύ των στοχαστών της Δυτικής Ευρώπης[2].

Η σωματική και η ψυχική υγεία υπήρξε ένας από τους βασικότερους σκοπούς της ζωής και του έργου της[3], ενώ η συμβολή της στην ευαισθητοποίηση για το φυσικό περιβάλλον και τη σχέση του με την ανθρώπινη υγεία θεωρείται εξίσου σημαντική[4]. Η πρακτική εφαρμογή της ιατρικής της, ως θεραπεύτρια και βοτανολόγος, τα συγγράμματα, η μουσική και η καλλιτεχνική της δράση, όλα εστιάζουν στην πολύπλευρη έννοια της υγείας.

Προήγαγε ένα ολιστικό θεραπευτικό σύστημα, βασισμένο σε μια θεολογική αντίληψη για τον άνθρωπο, θεωρώντας το ανθρώπινο σώμα, τον νου και την ψυχή ως αδιάσπαστη ενότητα, κομμάτι της Θείας Δημιουργίας και την υγεία ως αποκατάσταση της ουράνιας αρμονίας[5].

 

Η Ζωή της

Η Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν (Hildegard von Bingen, 1098-1179), ήταν γνωστή και ως Ιλδεγάρδη ή Xιλδεγάρδη του Μπίνγκεν, ενώ την αποκαλούσαν Ευλογημένη Χίλντεγκαρντ, Αγία Χίλντεγκαρντ και Σίβυλλα του Ρήνου[6]. Υπήρξε βασικός εκπρόσωπος του μεγάλου ρεύματος του μεσαιωνικού μυστικισμού, που εκδηλώθηκε τον 11ο και 12ο αιώνα, κυρίως με τα μοναστικά τάγματα των Βενεδικτίνων. Την περίοδο εκείνη ο μυστικισμός αποτελούσε τη βιωματική εμπειρία των αληθειών της θρησκείας, που εξαπλώθηκε κυρίως µέσω της ατομικής διδασκαλίας και μαθητείας[7].

Γεννήθηκε το 1098, στη γερμανική επαρχία του Ράινχεσσεν, από εύπορους, ευγενείς γονείς. Ήταν το δέκατο παιδί της οικογενείας, το οποίο αφιέρωσαν –όπως τότε συνηθιζόταν για το δέκατο παιδί– στη θρησκευτική ζωή, με την είσοδό του στο μοναστήρι των Βενεδικτίνων του Ντισιμπόντενμπεργκ, όντας μόλις οκτώ ετών. Την εκπαίδευση και παρακολούθησή της ανέλαβε η ηγουμένη Γιούτα (Ιουδήθ) του Σπονχάιμ (Jutta von Sponheim), ευσεβής κόρη του Στέφανου Β', κόμη του Σπονχάιμ[8].

Σε ηλικία δεκαπέντε περίπου χρόνων (μεταξύ 1112-1115) η Χίλντεγκαρντ ορκίστηκε ως μοναχή και έγινε επίσημο μέλος της μονής. Με τον θάνατο της Γιούτα, το 1136, επιλέχθηκε να αναλάβει τον ηγετικό ρόλο, ως ηγουμένη, καθώς έχαιρε ιδιαίτερου σεβασμού και θεωρούταν χαρισματική. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα έξι της χρόνια είχε θρησκευτικά οράματα, που επρόκειτο να συνεχιστούν για όλη της τη ζωή[9].

Εκτός από τη Γιούτα, εκμυστηρεύτηκε τα οράματά της στον βενεδικτίνο μοναχό Βόλμαρ (Volmar), που υπήρξε καλός φίλος, εξομολόγος και γραμματέας της. Εκείνος κατέγραφε και τα οράματά της, κάποια από τα οποία ήταν προφητικά. Αργότερα, το 1141, αφού πρώτα συμβουλεύτηκε τον Βερνάρδο του Κλαιρβώ (Bernard de Clairvaux)[10], ανταποκρίθηκε στο βαθύτερο εσωτερικό της κάλεσμα να γράψει για τα οράματα του ζώντος Φωτός που είχε βιώσει από την παιδική της ηλικία[11]. Σχετικά με αυτές τις θείες αποκαλύψεις, η Χίλντεγκαρντ περιγράφει ότι περιβαλλόταν από ένα ξεχωριστό φως, πιο λαμπερό και από τη λαμπρότητα του ήλιου, και ότι αυτές συνέβαιναν «μέσα σε μια στιγμή». Θεωρούσε ότι προέρχονταν απευθείας από τον Θεό, ζώντας υπό την επικοινωνία και την καθοδήγηση της ανώτερης Δύναμής Του[12]. Ως αποτέλεσμα, η πνευματική συνείδησή της είχε θεμελιωθεί σε αυτό που η ίδια αποκαλούσε αντανάκλαση του ζώντος φωτός (umbra viventis lucis), και είχε καθορίσει όλη την πορεία της ζωής της[13].

Το 1147, καθώς ο αριθμός των μοναχών είχε αυξηθεί σημαντικά, η Χίλντεγκαρντ, εν μέσω θεϊκής έμπνευσης, όπως η ίδια ισχυρίζεται, πήρε την απόφαση να μεταφέρει το μοναστήρι στο Ρούπερτσμπεργκ, παρά τις αντιδράσεις της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Αργότερα, καθώς η φήμη και το μοναστήρι της μεγάλωναν, ίδρυσε ένα δεύτερο στο Άιμπινγκεν[14]. Διοικούσε τα μοναστήρια της με τρόπο νεωτεριστικό. Αναφέρεται, για παράδειγμα, ότι οι καλόγριές της φορούσαν στεφάνια από λουλούδια και όμορφα ράσα, λόγω της θείας κλήσης τους ως νύφες του Χριστού[15].

Η ζωή της δεν περιοριζόταν στα στενά πλαίσια του μοναστικού βίου, συνδιαλεγόταν –ταξιδεύοντας ή αλληλογραφώντας– με εξέχουσες προσωπικότητες αλλά και απλούς ανθρώπους, που ζητούσαν τις πολύτιμες συμβουλές της. Δεν δίσταζε, ωστόσο, να στιγματίσει ή να έρθει σε σκληρή αντιπαράθεση με πάπες, αυτοκράτορες, ευγενείς και στρατιωτικούς, όταν έκρινε ότι παρέκκλιναν από τον δρόμο του Θεού, με ανάρμοστες πολιτικές και αποφάσεις. Υπήρξε, άλλωστε, υπέρμαχος της δικαιοσύνης, την απουσία της οποίας θεωρούσε ταυτόσημη με το χάος.

Παρόλο που αυτή η γυναίκα είχε ταχθεί στην υπηρεσία της Εκκλησίας, λίγο έλλειψε να τελειώσει τη ζωή της έξω από τους κόλπους της. Αφορμή για αυτό στάθηκε η ταφή ενός αφορισμένου νέου μέσα στα όρια της μονής της, αφού πρώτα του εξασφάλισε την τελευταία μετάληψη. Οι Αρχές στέρησαν από τη μονή το δικαίωμα στη λειτουργία και τη μετάληψη, όμως η Χίλντεγκαρντ και οι μοναχές της έμειναν αμετακίνητες. Αρνήθηκαν να πετάξουν έξω το σώμα του ανθρώπου που, καθώς έλεγαν, είχε κάνει ειρήνη με τον Θεό στις τελευταίες του στιγμές. Μετά από πολλές διαβουλεύσεις, η απαγόρευση αναιρέθηκε. Σε λίγους μήνες η ογδοντάχρονη Χίλντεγκαρντ πέθανε, νικήτρια για ακόμη μια φορά[16].

Το όνομά της ήρθε και πάλι στην επιφάνεια μετά το 1500, από τους ουμανιστές[17] και τους μεταρρυθμιστές[18], καθώς η τόλμη που επιδείκνυε απέναντι στην κάθε μορφή εξουσίας ταίριαζε με το πνεύμα και τις ιδέες τους. Αργότερα, κατά τον 19ο αιώνα, την εποχή του Ρομαντισμού, εξακολουθεί να εμπνέει την πνευματική και θρησκευτική αναζήτηση των απλών ανθρώπων του λαού[19]. Tο 2012 η Χίλντεγκαρντ αγιοποιήθηκε από την Καθολική Εκκλησία, καθώς ανακηρύχθηκε Αγία και Διδάσκαλος της Εκκλησίας, από τον Πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ'[20].

 

Viriditas, η Ζωογόνος Δύναμη

Για την Χίλντεγκαρντ ο Θεός είναι το Υπέρτατο Ον, η υπερβατική αρχή και ταυτόχρονα η δημιουργική και οριστική αιτία ολόκληρης της φύσης. Είναι «το Ζωντανό Φως που φωτίζει το σκοτάδι, χωρίς το οποίο δεν υπάρχει ζωή στη Γη». Όλα τα όντα είναι οι σπίθες της άσβεστης φλόγας του Θεού, εξαρτώμενα από το φως και τη χάρη του. Είναι ο παντοδύναμος, ενυπάρχων Λόγος που εκκινεί κάθε δημιουργική κίνηση (creatio continua) και εκδηλώνεται στον αέρα, τη φωτιά, τη γη και το νερό[21].

Η ζωή διαπνέεται από τον ενυπάρχοντα Λόγο και τη ζωογόνο δύναμή του, που η Χίλντεγκαρντ αναγνωρίζει σε κάθε ον ως viriditas[22]. «Είναι η δύναμη του Θεού, που δίνει ζωή σε όλα τα πράγματα, που εμπνέει και αναζωογονεί την πνευματική μας ζωή», που μας καλεί να γίνουμε γόνιμοι, ζωντανοί συνδημιουργοί με το Θείο.

Περιγράφεται και ως πράσινη δημιουργική δύναμη εγγενής στο σύνολο της εκδηλωμένης ζωής, αλλά και ως ζωτικότητα της φύσης και του ανθρώπινου σώματος, που σχετίζεται με την υγεία και τη θεραπεία. Η έννοια της viriditas σχετιζόταν και με τις διδασκαλίες του Αβικέννα, που επίσης θεωρούσε ότι η ζωτική αυτή δύναμη θεραπεύει. Κατά την Χίλντεγκαρντ προσφέρει πνευματική αλλά και φυσική ανανέωση, άνθιση και καρποφορία. Η ίδια ζωογόνος δύναμη διαπνέει τον γάμο, την ανθρώπινη ερωτική επιθυμία και τη γονιμότητα του ζευγαριού.

Στην έννοια της viriditas η Χίλντεγκαρντ αντιτάσσει την ariditas, την άνυδρη-ξηρά γη (arida terra), που συσχετίζει με την πορεία των όντων προς το χάος, με τη διαφοροποίηση ή διαχωρισμό και την επακόλουθη απώλεια της ζωτικότητας. Η ariditas είναι μια μεταφορά για τις διαδικασίες της αποσύνθεσης, την παρέκκλιση από την πνευματική ζωή και την ασθένεια, τη στιγμή που η viriditas υποδηλώνει την πνευματική και υλική ανάπτυξη και εξέλιξη, «την προσέγγιση των όντων προς την ολοκληρωμένη ύπαρξη». Μεταξύ αυτών των δύο εκτυλίσσεται το γεγονός της ανθρώπινης ιστορίας και της σωτηρίας[23].

 

Η Θεοφάνεια της Θείας Αγάπης

Ιδιαίτερη μνεία κάνει η Χίλντεγκαρντ στα κείμενά της για την Αγάπη, την οποία στα μυστικιστικά της οράματα βιώνει ως «πύρινη ζωή της ουσίας του Θεού». Είναι η δύναμη που διαπερνά ολόκληρη τη Δημιουργία, μεταφέροντας πνοή ζωής, ομορφιά, αρμονία, υγεία. Στο όμορφο μυστικιστικό κείμενο, από το Βιβλίο των Θείων Έργων (Liber Divinorum Operum), ζωντανεύει το όραμα της αγάπης μέσω μιας εμπνευσμένης σύλληψης:

«Είμαι η υπέρτατη και φλογερή Δύναμη που ανάβει όλους τους ζωντανούς σπινθήρες. Με σοφία διευθετώ όλα τα πράγματα ορθά. Είμαι η πύρινη ζωή της ουσίας του Θεού, φλέγομαι πάνω από την ομορφιά των αγρών, λάμπω μέσα στα νερά, φλέγομαι στον ήλιο, στο φεγγάρι και στα αστέρια. Με την αέρινη πνοή εμψυχώνω όλα τα πράγματα με μια αόρατη ζωή, που τα συντηρεί όλα. Γιατί ο αέρας ζει μέσα στη ζωτικότητα της φύσης και στα λουλούδια, τα νερά ρέουν ολοζώντανα και ο ήλιος ζει μέσα στο ίδιο του το φως».

«Εγώ, η φλογερή δύναμη, βρίσκομαι κρυμμένη μέσα σε αυτά τα πράγματα, που φλέγονται εξαιτίας μου, ακριβώς όπως η αναπνοή κινεί συνεχώς ένα ανθρώπινο ον και μια τρεμάμενη φλόγα υπάρχει μέσα στη φωτιά. Όλα αυτά ζουν στην ουσία τους και δεν περιέπεσαν σε θάνατο, επειδή είμαι η ζωή. Είμαι και η λογική, κατέχοντας την αναπνοή του ηχηρού Λόγου, μέσω του οποίου δημιουργήθηκαν τα πάντα, και σε όλα αυτά τα πράγματα φύσηξα, έτσι ώστε κανένα από αυτά να μην είναι αθάνατο στη φύση του, επειδή εγώ είμαι η ζωή».

«Όλα τα έμβια όντα φλέγονται εξαιτίας μου, και είμαι ομοιόμορφη ζωή στην αιωνιότητα, η οποία ούτε αρχίζει ούτε τελειώνει. Ο Θεός είναι αυτή η ζωή, αυτοκινούμενη και ενεργή, Μία Ζωή σε τρεις ενέργειες. Η αιωνιότητα ονομάζεται Πατέρας, ο Λόγος Υιός και η πνοή που συνδέει αυτά τα δύο Άγιο Πνεύμα, όπως ακριβώς ο Θεός νοείται στα ανθρώπινα όντα, ως σώμα, ψυχή και νους». (Liber Divinorum Operum)

 

Οι Κοσμικές Σφαίρες και ο Άνθρωπος

Η Χίλντεγκαρντ βλέπει τον αντικειμενικό κόσμο ως μια αρμονική και ταξινομημένη οντότητα, αντανάκλαση της θείας θεοφάνειας, όπως και ορισμένοι προγενέστεροι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, ο Ωριγένης, ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής.

Το σύμπαν στις απεικονίσεις της αντιπροσωπεύει έναν δοξασμένο πανοργανισμό που αποτελείται από τριαδικές σφαίρες και συνδέεται με τον άνθρωπο[24]. Περιέχοντας όλη τη Δημιουργία μέσα μας, καλούμαστε μέσω της θείας υπόστασής μας να συνεργαστούμε στο έργο του Δημιουργού, να εισέλθουμε σε μια γόνιμη και μόνιμη σχέση με τη Δημιουργία.

«Ανθρωπότητα, κοίταξε καλά τον εαυτό σου. Μέσα σου έχεις τον ουρανό, τη γη και ολόκληρη τη Δημιουργία. Είσαι ένας κόσμος, τα πάντα είναι κρυμμένα μέσα σου». (Causae et Curae)

Το θεολογικό της έργο έχει μακροκοσμική όσο και μικροκοσμική διάσταση, καθώς τα «Έργα του Θεού» εκτείνονται από την καρδιά του απείρου μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια του δημιουργημένου κόσμου[25]. Επιπλέον, θεωρεί τον άνθρωπο κορωνίδα της Δημιουργίας, και μέσω των ενορατικών της εικονογραφήσεων επιδιώκει να ενώσει τον άνθρωπο με τον Κόσμο[26].

Στα μυστικιστικά και φυσιολατρικά της κείμενα, τονίζει την άρρηκτη σύνδεση μεταξύ μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, ξεκινώντας από έναν κοσμικό θεοκεντρισμό και μια θεολογία της φύσης. Η οικοθεολογική της διδασκαλία συνίσταται στη σύνδεση του φυσικού, του υλικού και του κοινωνικού περιβάλλοντος με την πνευματική πραγματικότητα. Από αυτήν τη σχέση απορρέουν και τα καθήκοντα και οι ευθύνες του ανθρώπου για ολόκληρη τη ζωή επάνω στη Γη[27].

Για εκείνη ο άνθρωπος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του κύκλου της ζωής. Με έναν ιδιαίτερο ποιητικό τρόπο και εικόνες που προκαλούν ζωηρές εντυπώσεις, μεταφέρει την άρρηκτη σχέση του με τις λειτουργίες της Φύσης και τα ύψη του Θείου Πνεύματος.

«Η ψυχή κυκλοφορεί μέσα στο σώμα όπως ο χυμός μέσα σε ένα δέντρο, ωριμάζοντας τον άνθρωπο όπως ο χυμός βοηθά το δέντρο να πρασινίσει, να καλλιεργήσει λουλούδια και καρπούς». (Scivias)

Η κατάσταση της ανθρώπινης ψυχικής και σωματικής υγείας διαμορφώνεται από αυτήν ακριβώς τη σύνδεση με το φυσικό περιβάλλον και τις θεϊκές δυνάμεις:

«Όπου το Άγιο Πνεύμα εκπνέει τα πολλά Του δώρα, η πνοή των αρετών εκδηλώνεται στον πιστό μέσω της πνευματικής του έμπνευσης και της ανώτερης ευαισθητοποίησής του· τούτη η πνοή μπορεί να τεθεί στη βοήθεια της ορθής επιθυμίας του, όταν βρίσκονται σε αμοιβαία συμφωνία. Η επιθυμία ερευνά προσεκτικά κάθε πράγμα που είναι χρήσιμο, στρέφεται προς αυτό με αφοσίωση και μέσω της έμπνευσης ενώνεται μαζί του. Η επιθυμία δονεί την καρδιά του ανθρώπου. Εκείνος, διαθέτοντας φυσική ποιότητα εναρμονισμένη με την ανώτερη πνοή, εισπνέει και εκπνέει τον αέρα, τον μετασχηματίζει εντός του, τον αφομοιώνει πνευματικά και τον μεταφέρει στα εσωτερικά μέρη του σώματός του».

«Έτσι, και οι χυμοί που βρίσκονται μέσα του μεταμορφώνονται και εισάγουν είτε υγεία είτε ασθένεια. Διότι εκείνος που η καλή του θέληση εναρμονίζεται με την πνοή του πνεύματος, εξετάζει την επιθυμία με στοχασμό, αφού διαχωρίσει τον εαυτό του από το κακό. Και επειδή η ίδια η ψυχή πραγματοποιεί αυτό το κοσκίνισμα μυστικά, οι καταιγίδες των σκέψεων που την κατακλύζουν μεταμορφώνονται, ώστε να υπόσχονται ευημερία ή δυστυχία».

«Η ψυχή κυβερνά κάθε ανθρώπινο έργο, είτε καλό είτε κακό, ανάλογα με τον νου του καθενός και σύμφωνα με την επιθυμία του σώματός του. Όπως ο αέρας που πνέει πάνω σε ολόκληρη τη Δημιουργία, άλλοτε την κάνει να ανθίσει και να βλαστήσει και άλλοτε να μαραθεί, έτσι και η ψυχή έχει τις διακυμάνσεις της, για να μεταμορφώσει τα έργα του σώματος άλλοτε σε χαρά άλλοτε σε δάκρυα. Όπως ο ήλιος και το φεγγάρι δεν ολοκληρώνουν ποτέ την πορεία τους χωρίς κάποια μετατόπιση στα σύννεφα, έτσι και ο άνθρωπος δεν μπορεί να τελειώσει κανένα έργο που έχει ξεκινήσει, με την ίδια καθαρότητα που είχε σχεδιάσει, γιατί συνήθως τον κατατρέχει κάποια καταιγίδα».

«Πράγματι, ο αγώνας μεταξύ σώματος και ψυχής στον άνθρωπο είναι σαν τη μέρα και τη νύχτα, που άλλοτε λάμπουν έντονα με τα αντίστοιχα φώτα τους και άλλοτε χάνουν το φως τους εξαιτίας της μετατόπισης των σύννεφων. Διότι με την επιθυμία του σώματος αποτυγχάνει στο καλό, αλλά με την επιθυμία της ψυχής με χαρά προχωρεί στο καλό, διότι σε όλα τα έργα του ζωογονείται από τη θερμότητα της ψυχής, όπως ακριβώς ο αέρας ίπταται σε όλη τη Δημιουργία». (Liber Divinorum Operum)

 

Πνευματική και Φυσική Υγεία

Σύμφωνα με τη Χίλντεγκαρντ η ιατρική είναι ολιστική, περιλαμβάνοντας το σώμα, τον νου, το πνεύμα και το σύμπαν. Ο άνθρωπος αποτελεί μικρόκοσμο ενός ευρύτερου Κόσμου, που η αρμονική τους σύνδεση διαταράχθηκε ως αποτέλεσμα της Πτώσης, και αυτή είναι η πρωταρχική αιτία κάθε ασθένειας. Για την αποκατάσταση της υγείας πρέπει αυτοί οι δύο κόσμοι να συντονιστούν και πάλι σε μία θεία συμφωνία[28].

Αποτελεί μέρος της Δημιουργίας, και καθήκον του είναι να εξερευνά το φυσικό του περιβάλλον και να το διαχειρίζεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Η αγάπη του Δημιουργού λειτουργεί θεραπευτικά, μέσω της καλοσύνης που ο Ίδιος έχει προσφέρει στα φυτά, στις τροφές, ακόμη και στα μέταλλα ή τους λίθους για να συμβάλλουν στην υγεία[29].

Ο φυσικός κόσμος κατέχει, λοιπόν, ιδιαίτερη θέση. Στο επίκεντρο του θεραπευτικού της έργου βρίσκεται η πίστη στις θεραπευτικές δυνάμεις της φύσης, τις οποίες και διερευνά διεξοδικά. Είναι δυνάμεις που μπορούν να λειτουργήσουν προς όφελος του ανθρώπου, για έναν αρμονικό, ισορροπημένο και υγιή τρόπο ζωής, αρκεί να χρησιμοποιηθούν με τον σωστό τρόπο, από άτομα με αγνές προθέσεις[30].

Η ίδια ήταν γνωστή για τις θεραπευτικές της ικανότητες και η βιογραφία της αναφέρεται σε θαυματουργές θεραπείες[31], καθώς η φυσική και η πνευματική θεραπεία υπήρξαν έργο ζωής. Όσον αφορά τη σωματική και ψυχική υγεία, ως πρώτο βήμα για τον επαναπροσδιορισμό και την εξεύρεση ισορροπίας θεωρούσε την επιδίωξη αλλαγών στον τρόπο ζωής. Ορισμένες από τις πλέον βασικές αλλαγές ξεκινούν με τη βελτίωση της διατροφής, ενώ ιδιαίτερη σημασία έχει η εφαρμογή του μέτρου και της ισορροπίας σε όλους τους τομείς της ζωής.

«Η πρακτική της αναζήτησης της ισορροπίας και της άσκησης του μέτρου απαιτεί να αναγνωρίσουμε και να τιμήσουμε τη διασύνδεση πνεύματος, νου και σώματος»[32].

Ακολουθεί την παραδοσιακή άποψη ότι τα δημιουργημένα πράγματα αποτελούνται από μείγματα τεσσάρων στοιχείων –θερμό, ψυχρό, υγρό, ξηρό– στα οποία κυριαρχούν μία ή δύο ιδιότητες[33]. Είχε μελετήσει κλασικούς συγγραφείς όπως ο Αριστοτέλης, ο Πλίνιος και ο Γαληνός, καθώς και κείμενα της Ιατρικής Σχολής του Σαλέρνο και άλλων ιατρικών σχολών της εποχής. Όμως η γνώση της βασίστηκε και στην άμεση εμπειρία της από τον βοτανόκηπο και το ιατρείο του μοναστηριού[34].

Ενστερνιζόμενη την ιατρική σκέψη της αρχαιότητας, θεωρούσε ότι το ανθρώπινο σώμα περιέχει τέσσερις «χυμούς» –αίμα, φλέγμα, κίτρινη χολή και μαύρη χολή. Για να είμαστε υγιείς, αυτά τα υγρά πρέπει να βρίσκονται σε ισορροπία, όπως ακριβώς και τα τέσσερα στοιχεία του σύμπαντος[35].

Δεδομένου ότι η ισορροπία των στοιχείων και των χυμών διαμορφώνει την καλή ή κακή υγεία, θεωρεί σημαντικό να γνωρίζουμε τις ιδιότητες των φυτών και των βοτάνων για θεραπευτική χρήση. Θεωρείται πως ήταν η πρώτη γυναίκα που μίλησε επίσημα για τη διατροφική και θεραπευτική τους αξία. Οι πληροφορίες που μας μεταφέρει σχετικά με τις αντίθετες ποιότητες των θερμών και ψυχρών φυτών θεωρούνται ιδιαίτερης σημασίας για τη θεραπεία[36].

Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ως προς τη μέθοδο της θεραπευτικής αγωγής που ακολουθούσε τηρούσε μια αυστηρή γραμμή. Υποστήριζε ότι η ιατρική προϋποθέτει μια βασική θεωρία, πάνω στην οποία θα πρέπει να στηρίζεται κάθε πρακτική εφαρμογή. Εξέταζε δε τα συμπτώματα, την προέλευση και τη θεραπεία αρκετών ασθενειών με ακριβείς φυσικές «συνταγές», ενώ εξηγούσε λεπτομερώς τις ιδιότητες και τον τρόπο καλλιέργειας, συλλογής και αποξήρανσης των βοτάνων. Πολλές φυτικές θεραπείες έχουν διερευνηθεί διεξοδικά στα γραπτά της, συμπεριλαμβανομένου μεγάλου αριθμού φυτικών παρασκευασμάτων που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα.

Η φιλοσοφία της ολιστικής θεραπείας, που ενσωματώνει την υγεία του σώματος και της ψυχής, είναι ένας από τους κύριους λόγους για τους σημερινούς υποστηρικτές της. Ορισμένα από τα φυτικά της φάρμακα έχουν μελετηθεί εκτενώς, και παρόλο που η προσέγγισή της δεν ήταν ακριβώς ίδια με την ομοιοπαθητική, υπήρχε κάποια φιλοσοφική και θεραπευτική προσέγγιση που θεωρείται πως έχει κοινά σημεία. Από κλινική και επιστημονική άποψη η ιατρική της έχει αποκτήσει δημοτικότητα, κυρίως μέσω του έργου του Δρ Γκότφριντ Χέρτσκα (Dr. Gottfried Hertzka), απόφοιτου της Ιατρικής Σχολής της Βιέννης. Ο Χέρτσκα ίδρυσε ιατρείο Χίλντεγκαρντ στη γερμανική πόλη Κόνσταντς και δημοσίευσε αρκετά βιβλία για την ιατρική της[37].

 

Η Θηλυκή Όψη του Θείου

Πέρα όμως από το πνευματικό και θεραπευτικό της έργο, η ιδιαιτερότητα της Χίλντεγκαρντ έγκειται στο γεγονός ότι υπήρξε υπέρμαχος του γυναικείου φύλου, θέτοντας τη γυναίκα σε ισότιμη θέση με τον άνδρα. Πρωτοποριακή για την εποχή της, δεν δίστασε μάλιστα να μιλήσει ανοιχτά για τη σημασία της ερωτικής ζωής και για τον γυναικείο οργασμό.

Αν και πολλές φορές βίωνε την ανασφάλεια και τον φόβο του χλευασμού, φαίνεται ότι διέθετε αρκετή τόλμη ώστε να αναδιατυπώσει τις Γραφές δίνοντας προτεραιότητα στη γυναίκα: «η γυναίκα δημιουργήθηκε για τον άνδρα και ο άνδρας για τη γυναίκα». Αυτό έρχεται σε απόλυτη αρμονία με την ιδεολογία της.

Θεωρείται η πρώτη χριστιανή στοχαστής που ανέδειξε τη γυναικεία φύση. Ανέπτυξε μια πλούσια σε αποχρώσεις θεολογία του θηλυκού, σε μια εποχή ισχυρής ανδροκρατίας. Έδωσε έμφαση στη θηλυκή όψη του Θείου, προσωποποιώντας το Άγιο Πνεύμα ως γυναίκα[38]. Διατύπωσε τις ιδέες της μέσα από τα μεγάλα παραδείγματα της Εύας, της Μαρίας και της Ecclesia ή Μητέρας Εκκλησίας, αλλά και της θηλυκής μορφής που αποκαλούσε Ιερή Σοφία και Θεία Αγάπη (Sapientia και Caritas). Ενίοτε την αναφέρει και ως Νύμφη του Θεού ή Βασίλισσα.

Οι επιρροές της από την αρχαία λατρεία της Μεγάλης Μητέρας και της Μεγάλης Θεάς είναι επίσης εμφανείς. Για τη Χίλντεγκαρντ η Μαρία είναι η aurora, το πρωινό αστέρι που προαναγγέλλει την ανατολή του ήλιου και την αυγή της λύτρωσης, όπως η μυθολογική Aurora, ρωμαϊκή θεά της αυγής.

Αλλού, σε μία από τις σημαντικότερες εικονογραφήσεις των οραμάτων της, εξυψώνει την Εύα ως πηγή αγάπης και ζωής. Η αγάπη της για τον άνδρα είναι σαν τη θέρμη της λάμψης του Ήλιου, που γεννά τον καρπό. Όταν ο Αδάμ αντικρύζει την Εύα γεμίζει ολότελα από σοφία, ενώ εκείνη βλέπει στο πρόσωπό του τον Παράδεισο. Υπάρχει μία και μόνη αγάπη, κι αυτός είναι ο τρόπος που πρέπει να αγαπιούνται ο άνδρας κι η γυναίκα.

Υπάρχει μόνο μία Γυναίκα, αυτή που γεννήθηκε από τον Αδάμ για να είναι, όπως η Ιερή Σοφία, ο καθρέφτης της ομορφιάς του Θεού και η αγκαλιά ολόκληρης της Δημιουργίας Του. Η ομορφιά της δεν είναι εκείνη της ανθρώπινης μορφής αλλά της άυλης ουσίας του φωτός, του αρώματος και του τραγουδιού:

Ποια δύναμη κατοικεί στο πλευρό του άνδρα,
από την οποία ο Θεός έκανε τη μορφή της γυναίκας
να είναι ο καθρέφτης όλης της ομορφιάς του,
η αγκαλιά ολόκληρης της Δημιουργίας Του;[39].

Συνδέοντας την ερωτική ένωση με την ιδέα του σπορέα και του αποδέκτη του σπόρου του, επισημαίνει τη συμπληρωματικότητα μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Δεδομένου ότι ο φυσικός κόσμος είναι γεμάτος από ζεύγη, με την ένωσή τους γυναίκα και άνδρας ενσωματώνονται στον ιστό της Δημιουργίας. Στο Βιβλίο των Θείων Έργων, συνδέει μάλιστα τον γαμήλιο δεσμό με τη γονιμότητα της δημιουργημένης τάξης. Επιπλέον, συγκρίνει τη συζυγική ενότητα με την ενότητα μεταξύ σώματος και ψυχής[40].

Για τη Χίλντεγκαρντ η αγάπη και η αρμονική σχέση του ζευγαριού έχει σημαίνοντα ρόλο στην αναπαραγωγή και στην περαιτέρω εξέλιξη του ανθρώπου και του κόσμου. Η απουσία αγάπης φέρνει στον κόσμο απογόνους με αδυναμίες, που κληρονομούν την πικρία των γονέων τους. Απεναντίας, υγιή, ενάρετα και ισορροπημένα παιδιά γεννιούνται από γονείς που αγαπιούνται την ώρα της σύλληψης, αγκαλιάζοντας το θαύμα της Δημιουργίας.[41]

 

Το Συγγραφικό της Έργο

Μέσα από το πλούσιο συγγραφικό της έργο διαφαίνεται η υψηλή διάνοια και το ελεύθερο πνεύμα μιας ιδιαίτερα πνευματικά προικισμένης και μορφωμένης γυναίκας του 12ου αιώνα. Συνδύαζε το θεολογικό με το ενορατικό έργο, την επιστήμη με το βίωμα, την ανάλυση λεπτών δογματικών ζητημάτων με την υπερβατική εμπειρία. Τα γραπτά της καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεματολογίας, φανερώνοντας ποικίλες δραστηριότητες και αξιοσημείωτη φαντασία. Μέσα σε αυτά διαφαίνεται η επίδραση της αρχαίας ορφικής-πυθαγόρειας παράδοσης, αλλά και της πρώιμης μεσαιωνικής μυστικιστικής λογοτεχνίας[42].

Ιδιαίτερη θέση στο συγγραφικό της έργο κατέχουν οι τρεις τόμοι οραματικής θεολογίας[43]: Γνωρίστε τις Οδούς του Κυρίου (Scivias, σύντμηση της φράσης Sci Vias Domini, 1142-1151), Βιβλίο των Αξιών της Ζωής ή Βιβλίο των Ανταμοιβών της Ζωής (Liber Vitae Meritorum, 1158-1163) και το Βιβλίο των Θείων Έργων (Liber Divinorum Operum, 1163-1173). Σε αυτά η Χίλντεγκαρντ περιγράφει διεξοδικά και τα οράματά της[44].

Το Γνωρίστε τις Οδούς του Κυρίου, θεωρείται το πλέον γνωστό από αυτά τα τρία μυστικιστικά της έργα, στο οποίο αναπτύσσει τις απόψεις της για το σύμπαν και τη δομή του ανθρώπου, τη γέννηση, τον θάνατο και τη φύση της ψυχής. Εδώ πραγματεύεται μια οικουμενική θρησκευτικότητα, καθώς και τη σχέση μεταξύ Θεού και ανθρώπου –στη Δημιουργία, στην Εκκλησία και κατά την ανθρώπινη λύτρωση. Εδώ σκιαγραφεί την πορεία της υγείας μέσω της πίστης, θεωρώντας τον δρόμο της αρμονικής σύνδεσης με τον Θεό απαραίτητη προϋπόθεση για την πνευματική και σωματική υγεία του ατόμου.

Στο Βιβλίο των Θείων Έργων, διερευνώνται οι αδυναμίες που μας χωρίζουν από τον Θεό. Θεωρείται ως ένα από τα πιο εκλεπτυσμένα έργα ψυχολογικού χαρακτήρα, που έχουν γραφτεί για τη σχέση μεταξύ αρετών και ελαττωμάτων[45]. Η αρετή του μέτρου, η οποία τονίζεται ιδιαίτερα εδώ, αλλά και γενικότερα στα γραπτά της, οδηγεί τον άνθρωπο σε μεγαλύτερη ελευθερία[46].

Όσον αφορά το Βιβλίο των Θείων Έργων, πρόκειται για το έργο στο οποίο διερευνά το θέμα της Δημιουργίας. Συνθέτει σε ένα μεγάλο σύνολο τις θεολογικές της πεποιθήσεις, μαζί με τη γνώση για τα στοιχεία του σύμπαντος και τις δομές του ανθρώπινου σώματος. Το σύγγραμμα έχει θεωρηθεί ως η επιτομή της επιστήμης της εποχής της.

Σημαντική θέση κατέχουν επίσης και τα Λειτουργικά της έργα. Πρόκειται για ύμνους, ψαλμωδίες και μουσική τα οποία συνέγραψε για τις μοναχές της Μονής της, για ένα ευρύ φάσμα ιερών ακολουθιών. Είναι ένας κύκλος εβδομήντα επτά έργων, τα οποία συγκέντρωσε από το 1151 έως το 1158, υπό τον τίτλο Συμφωνία της Αρμονίας των Ουράνιων Αποκαλύψεων (Symphonia Harmoniae Caelestium Revelationum), εμπνευσμένα έργα που ηχογραφούνται και παίζονται μέχρι σήμερα[47].

Η μουσική, για τη Χίλντεγκαρντ, είναι η συμφωνία των αγγέλων που υμνούν τον Θεό, οι εξισορροπημένες αναλογίες των ουράνιων σωμάτων, το εξαίσια λεπτό υφάδι σώματος και ψυχής, το θαύμα της ζωής που απλώνεται για να αγγίξει τη χαρά των βαθύτερών της κατακτήσεων. Είναι τέχνη ιερή που θεραπεύει, εναρμονίζει το ανθρώπινο γένος και ζεσταίνει τις ψυχρές καρδιές για να τις επαναφέρει στον ουράνιο προορισμό τους.

Θεωρούσε ότι «οι άνθρωποι είναι τα μουσικά όργανα του Θεού». «Με το τραγούδι τους, μέσω των παλμών του σώματος, αποκαλύπτεται στην ψυχή η αληθινή σημασία των λέξεων». Περιέγραψε τη συμφωνία ως χαρούμενη αρμονία της μίξης των φωνών και των οργάνων, αλλά και ως πνευματικό πεδίο ενότητας που όλοι αποζητάμε όταν τραγουδάμε, καταργώντας τη δυσαρμονία μέσα μας κι ανάμεσά μας[48].

Έχει χαρακτηριστεί ως η πρώτη γυναίκα γιατρός και επιστήμονας της Γερμανίας λόγω του εγκυκλοπαιδικού της έργου Οι Λεπτές Πτυχές της Ποικίλης Φύσης των Δημιουργημένων Πραγμάτων (Subtilitates Naturarum Diversarum Creaturum). Σε αυτό περιλαμβάνονται τα έργα Αιτίες και Θεραπείες (Causae et Curae) και Φυσική Ιστορία (Physica) ή Βιβλίο Απλής Ιατρικής (Liber Simplicis Medicinae)[49]. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Φυσική Ιστορία θεωρείται κλασικό έργο του δωδέκατου αιώνα για την υγεία και τη θεραπεία[50].

Μέσα από το έργο της Χίλντεγκαρντ, αντιλαμβανόμαστε την αφοσίωση και την ενορατική αγάπη στην υπηρεσία της κοσμικής ενότητας και της υπερβατικής μυστικιστικής εμπειρίας. Η διευρυμένη συνείδηση και η φωτεινή ψυχή της αγκαλιάζουν το όραμα της ενότητας μεταξύ ουράνιας αρμονίας και επίγειας ζωής[51].

Αν και μιλούσε στη δική της εποχή, οι ιδέες της παραμένουν ζωντανές μέχρι σήμερα και μας καλούν να αναζητήσουμε τη γνώση του Κόσμου και τη μετουσίωση του Ανθρώπου, ως οντότητα φυσική και πνευματική. Να βαδίσουμε τον δρόμο της ισορροπίας και του μέτρου, αναζητώντας νέες εναλλακτικές προσεγγίσεις για την υγεία και την ευεξία.

Μέσω της σοφίας που διασώζεται στα γραπτά της, μέσω της βοτανοθεραπείας και των φυτικών θεραπειών, μέσω της μουσικής και της τέχνης, η Χίλντεγκαρντ εξακολουθεί να μας διδάσκει. Ίσως όμως πάνω απ' όλα παρέχει ένα πρότυπο για να δούμε τη ζωή και τη φύση μέσα από το μεγάλο σχέδιο της Δημιουργίας, με κάθε λεπτομέρεια, από τον πιο μακρινό γαλαξία μέχρι το μικρότερο σωματίδιο της ύλης[52].

 

Σημειώσεις

[1] Το όνομα «Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν» αναφέρεται στη γενέθλια πόλη της το Μπίνγκεν (Bingen), που βρίσκεται στη Ρηνανία της Γερμανίας.
[2] Dragun (2022).
[3] Flanagan (1998), σελ. 3, Malpezzi (2001), σελ. 167.
[4] Hildegard von Bingen, Prophetin und Kaiserflüsterin, Damala magazine issue No. 6/2020.
[5] Dragun (2022), Malpezzi (2001), σελ. 167.
[6] Times News, Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν (1098 – 1179) Γερμανίδα συγγραφέας, συνθέτις και φιλόσοφος, written by Times Newsroom, 17 September 2022.
[7] Underhill (1911), σελ. 415-416.
[8] Maddocks (2001), σελ. 19, Malpezzi (2001), σελ. 165, Marcia Ramos-e-Silva (1999), σελ. 315-320, Storey (1998), σελ. 16.
[9] Hildegard von Bingen (2001), σελ. vii, Newman (1997), σελ. 5-6.
[10] Βερνάρδος του Κλαιρβώ (γαλλικά: Bernard de Clairvaux‎‎, λατινικά: Bernardus Claraevallensis‎‎, 1090-20 Αυγούστου 1153), μυστικιστής και διδάσκαλος του Δυτικού Χριστιανισμού, υπήρξε Γάλλος αβάς του αβαείου του Κλαιρβώ. Θεωρείται Άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Νάσιος (2000), σελ. 252.
[11] Malpezzi (2001), σελ. 165, Νταϊφά (2001), σελ. 186, βλέπε και Bailey, G., The Religious Mystic, Composer, Abbess: Hildegard of Bingen.
[12] Underhill (1988), σελ. 372,405,408.
[13] Newman (1997), σελ. 6.
[14] Malpezzi (2001), σελ. 165.
[15] Boyce-Tillman (1998), σελ. 34.
[16] Νταϊφά (2001), σελ. 189-191, 199, Malpezzi (2001), σελ. 166.
[17] Πνευματική κίνηση που εκδηλώθηκε στη δυτική Ευρώπη κατά το τέλος του Ύστερου Μεσαίωνα, από το 1400 έως και το 1650, με την αρχή της περιόδου της Αναγέννησης.
[18] Θρησκευτικό κίνημα του 16ου αιώνα, που εκτυλίχθηκε στην Ευρώπη ιδρύοντας τον Προτεσταντισμό, τον τρίτο μεγάλο κλάδο του Χριστιανισμού.
[19] Hildegard von Bingen, Prophetin und Kaiserflüsterin, Damala magazine issue No. 6/2020.
[20] The Cambridge Companion to Hildegard of Bingen (2012), σελ. 1.
[21] Dragun (2022).
[22] Από τη λατινική λέξη viridis, που σημαίνει «πράσινος» ή «φρέσκος».
[23] Dragun (2022), Kennel, σελ. 19.
[24] Dragun (2022).
[25] International Society of Hildegard von Bingen Studies.
[26] Νταϊφά (2001), σελ. 190-191.
[27] Dragun (2022).
[28] Malpezzi (2001), σελ. 172.
[29] Myers (2020), σελ. 16.
[30] Bizzarri (2018), σελ. 115, Kennel, σελ. 17.
[31] Mahoney 2017, σελ. 32.
[32] Bizzarri (2018), σελ. 116.
[33] Hildegard von Bingen (2001), σελ. xii.
[34] Bizzarri (2018), σελ. 114, Brooke (1997), σελ. 23, Glaze (1998), σελ. 131, Liebson (2016).
[35] Myers (2020), σελ. 14.
[36] Hildegard von Bingen (2001), σελ. xii, Marcia Ramos-e-Silva (1999), σελ. 315-320.
[37] Bizzari (2018), σελ. 113-116, Malpezzi (2001), σελ. 166,171.
[38] Lerman (1995), Storey (1998), σελ. 16-17.
[39] Newman (1997), σελ. xxi-xxii,166, 186, Νταϊφά (2001), σελ. 190,193,194.
[40] Kennel, σελ. 19,25.
[41] Newman (1997), σελ. 141, Νταϊφά (2001), σελ. 192.
[42] Dragun (2022), Hildegard von Bingen (2001), σελ. ix, Singer 1975, σελ. 1-55, Νταϊφά (2001), σελ. 185.
[43] Η «οραματική θεολογία» ως όρος συνδέεται με τον μυστικισμό και τις θεολογικές παραδόσεις της άμεσης προσωπικής εμπειρίας της θεότητας, μέσω οράματος ή εξαιρετικών πνευματικών καταστάσεων.
[44] Beuys (2020), σελ. 22-29, Malpezzi (2001), σελ. 166.
[45] Hildegard von Bingen (2001), σελ. ix, Νταϊφά (2001), σελ. 189, Malpezzi (2001), σελ. 166.
[46] Dragun (2022).
[47] Hildegard von Bingen (2001), σελ. x,xii, Malpezzi (2001), σελ. 166.
[48] Νταϊφά (2001), σελ. 195-196.
[49] Malpezzi (2001), σελ. 166.
[50] Hildegard von Bingen (2001), σελ. vii.
[51] Νταϊφά (2001), σελ. 199.
[52] Malpezzi (2001), σελ. 178, Myers (2020), σελ. 16.

 

Βιβλιογραφία

• • Bailey, Grace, The Religious Mystic, Composer, Abbess: Hildegard of Bingen, Academia.edu.
• • Beuys, Barbara (2020), Mit Visionen zur Autorität, Damals magazine, issue No. 6, σελ. 22-29.
• • Bizzarri, Mariano (2018), Lessons from the past. Hildegard of Bingen, Organisms, Journal of Biological Sciences, Vol. 2, No. 1.
• • Boyce-Tillman, June (1998), Hildegard of Bingen at 900, The Eye of a Woman, The Musical Times, Vol. 139, No. 1865, Musical Times Publications Ltd.
• • Brooke, Elisabeth (1997), Medicine women: A pictorial history of women healers, Wheaton, Illinois: Quest Books.
• • Dragun, Silvana (2022), What can we learn today from St. Hildegard of Bingen (Reflections on Integral Ecology in St. Hildegard of Bingen’s Concept of Prosperity and Vitality), Lecture from 20th Losinj Days of Bioethics, Symposium Integrative Bioethics and New Epoch, Mali Losinj, Croatia.
• • Flanagan, Sabina (1998), Hildegard of Bingen: A Visionary Life, Routledge.
• • Glaze, Florence Eliza (1998), «Medical Writer: Behold the Human Creature», in Voice of the Living Light: Hildegard of Bingen and Her World, Edited by Barbara Newman, Berkley and Los Angeles, California: University of California Press.
• • Hildegard von Bingen (2001), Hildegard's healing plants: from the medieval classic Physica (trans. Bruce W. Hozeski), Boston: Beacon Press.
• • Kennel, Brooke Bartosh, Hildegard von Bingen - The Natural World, The Human Body and Theology.
• • Lerman, Kristina (1995), The Life and Works of Hildegard von Bingen (1098-1179), Internet Medieval Sourcebook, Fordham University. https://sourcebooks.fordham.edu/med/hildegarde.asp.
• • Liebson, Philip (2016), «Philosophy of science and medicine series – VII: Roman and medieval symbolism» Hektoen International, A Journal of Medical Humanities, https://hekint.org/2017/01/22/philosophy-of-science-and-medicine-series-vii-roman-and-medieval-symbolism/.
• • Maddocks, Fiona (2001), Hildegard of Bingen: The Woman of Her Age, New York: Doubleday.
• • Mahoney, Jacqueline (2017), The Mistress and the Handmaid: Physical and Spiritual Health in Hildegard of Bingen’s Causae et Curae, Thesis submitted for the degree of Master of Arts by Research at Monash University,
• https://www.academia.edu/35130132/The_Mistress_and_the_Handmaid_Physical_and_Spiritual_Health_in_Hildegard_of_Bingens_Causae_et_Curae
• • Malpezzi, Frances M. (2001), Evergreen: The Enduring Voice of a Nine Hundred Year Old Healer in Healing Logics: Culture and Medicine in Modern Health Belief Systems, University Press of Colorado, Utah State University Press.
• • Marcia Ramos-e-Silva (1999), Saint Hildegard von Bingen (1098-1179): «The Light of her People and of her Time», International Journal of Dermatology, 38(4): 315-320.
• • Myers, Glenn (2020), To Make Whole. Hildegard of Bingen, Naturalist and Apothecary, Christian History Magazine, Issue 134.
• • Newman, Barbara (1997), Sister of Wisdom, St. Hildegard's Theology of the Feminine, University of California Press.
• • Singer, Charles (1975), The Scientific Views and Visions of Saint Hildegard, Studies in the History and Method of Science, New York: Arno Press.
• • St. Hildegard of Bingen (2018), The Book of Divine Works, trans. Nathaniel M. Campbell, The Catholic University of America Press.
• Storey, Ann (1998), A Theophany of the Feminine: Hildegard of Bingen, Elisabeth of Schonau, and Herrad of Landsberg, Woman's Art Journal, 14(1), 16-20.
• • Tishma, Mariel (2021), Body and soul, balance and the Sibyl of the Rhine: The life and medicine of Saint Hildegard of Bingen, Hektoen International, A Journal of Medical Humanities.
• • The Cambridge Companion to Hildegard of Bingen (2012), editor Jennifer Bain, Cambridge University Press.
• Underhill, Evelyn (1911), Mysticism: A Study in Nature and Development of Spiritual Consciousness, Pub. Grand Rapids, MI: Christian Classics Ethereal Library.
• • Underhill, Evelyn (1988), Μυστικισμός, Αθήνα: Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος.
• • Νάσιος, Χρήστος (2000), Οι Μυστικοί του Δυτικού Χριστιανισμού
  • Πρόσωπα, Οράματα και Διδασκαλίες των Μυστικιστών της Δυτικής Εκκλησίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
  • Νταϊφά, Αγάπη (2001), «Η Θεραπαινίδα της Μυστικής Εμπειρίας» στο Γυναίκες και Ιερό: Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Αρχέτυπο.

Σύνδεσμοι

• Path to the Maypole of Wisdom, Hildegard of Bingen: Viriditas -the greening power of the Divine.
• International Society of Hildegard von Bingen Studies, Liber Divinorum Operum, by St. Hildegard of Bingen, translated and introduced by Nathaniel M. Campbell.

 

 Α.Μ.