Χειμωνιάτικο δειλινό. Οδηγάω στους δρόμους της πόλης και κοιτώ τον κόσμο. Περπατούν βιαστικά. Το πολύβουο ποτάμι των ανθρώπων. Τόσες διαφορετικές φυσιογνωμίες, τόσες διαφορετικές σκέψεις! Φαντάζομαι να ακούω τις σκέψεις τους. Κάθε πρόσωπο μια σκέψη. Με πιάνει μελαγχολία. Όλοι κοιτούν χαμηλά ή το πολύ ίσια μπροστά… στις βιτρίνες.

Μόνο κάτι ερωτευμένα ζευγαράκια διατηρούνε μια σπίθα στα μάτια. Τι σκέψεις κάνουνε όλοι ετούτοι οι άνθρωποι; Πόσες σκέψεις κοιτούν προς τα πάνω; Πόσες γυρνούν σε λογαριασμούς τηλεφώνου, ρεύματος και καθυστερημένης δόσης; Αναρωτιέμαι, έκπληκτος πότε ήταν η τελευταία φορά που σκέφτηκα ένα κλικ δίπλα στην καθημερινότητα; Αυτήν που με κυνηγάει και την κυνηγώ;

ΜΕΡΟΣ Α'

Ο Νυχτερινός Ουρανός

Ανοίγω το παράθυρο. Το κρύο με χτυπά στο πρόσωπο. Μπροστά μου ένα φορτηγό, αμολάει κάπνα μαρσάροντας στο φανάρι. Βγάζω το κεφάλι, κοιτώ τον ουρανό. Είναι κρυμμένος από τα φώτα της πόλης και τα καλώδια του τρόλεϊ. Με πιάνει θυμός. Ο θυμός του πνιγμένου αστού. Στρίβω τελευταία στιγμή το τιμόνι κι αντί για το σπίτι τραβώ για το βουνό.

Υπάρχουν στιγμές που ο Κόσμος έχει βαλθεί να σου παρασταθεί με κάθε τρόπο: Στην πιο ψηλή στροφή της Πάρνηθας πάρκαρα, άνοιξα τις πόρτες του αυτοκινήτου και βγήκα να δω την πόλη από ψηλά, να δω τον ουρανό. Κάτω τα χιλιάδες φώτα, ψηλά τα μυριάδες άστρα. Ένας κόσμος αιώνιος κι ένας κόσμος νέος. Εκείνη την στιγμή ο συγχρονισμός του Γιουνγκ ξεπήδησε από τα ηχεία του ραδιοφώνου. Η φωνή του εκφωνητή μίλαγε για το άστρο της Βηθλεέμ.

Η σημασία του νυχτερινού ουρανού πριν χιλιάδες χρόνια ήταν σίγουρα διαφορετική από την σημερινή για τους ανθρώπους. Τότε ο ήλιος έδυε και τα μόνα φωτεινά σημεία παρέμεναν τα άστρα και η σελήνη. Ήταν τα άστρα, μοναδικοί φορείς του φωτός όταν οι ασέληνες νύχτες άπλωναν τα πέπλα τους στην γη. Πέπλα πλεγμένα με φόβους αταβιστικούς, δοξασίες, κι αληθινούς κινδύνους. Σήμερα που ο ηλεκτρισμός έχει διαδοθεί παντού, οι φόβοι μας άλλαξαν. Οι προσδοκίες μας άλλαξαν; Οι ελπίδες μας άλλαξαν; Η συμβολική σημασία των άστρων σήμερα και τότε, αλλά και τα χρόνια που πέρασαν στο μεταξύ διατηρεί έναν σταθερό σπόρο.

Όλα Aυτά τα Άστρα εκεί Ψηλά

Την τρίτη ημέρα της δημιουργίας ο Θεός κατά την Παλαιά Διαθήκη κρίνει έργο καλό, χρήσιμο και σκόπιμο, να σχηματίσει τα άστρα, ώστε να στέλνουν το φως πάνω στην γη, να ξεχωρίζουν το φως από το σκοτάδι, να χωρίζουν την ημέρα από την νύχτα, να είναι σημεία μετεωρολογικών και άλλων φαινομένων[1].

Στην Κενή Διαθήκη οι Μάγοι οδηγούνται από το άστρο της Βηθλεέμ στον τόπο της γέννησης του Μεσσία. Υπάρχουν ερμηνείες αστρολογικές αλλά και αστρονομικές για το γεγονός. Θα πρέπει για λόγους συνέπειας σε κάθε περίπτωση το άστρο, να αναδεικνύει το «φως» και να το ξεχωρίζει από το «σκοτάδι»[2].

Η παρατήρηση του νυχτερινού ουρανού χρησίμευσε σε πολλές δραστηριότητες. Βοήθησε την ναυσιπλοΐα, την κοσμογνωσία, χρησιμοποιήθηκε για μαντική. Γεννήθηκαν έτσι η αστρολογία και η αστρονομία. Οι δύο προσεγγίσεις αυτές υπήρξαν κάποτε αδιαχώριστες. Σήμερα η αστρονομία ελάχιστα αποδέχεται την αστρολογία. Παρόλα αυτά, υπάρχουν αστρονόμοι που παρατηρούν τον έναστρο ουρανό και διατηρούν την ελπίδα ότι θα έρθει η στιγμή που θα εντοπιστεί κάπου στο διάστημα εξωγήινη ζωή, που αναζητούν λύσεις σε σύγχρονα προβλήματα με την εξερεύνηση του διαστήματος. Η αστρολογία έχει ορίσει αρχετυπικές ιδιότητες σε πλανήτες και αστερισμούς, αναζητά την γνώση του κόσμου μέσα από τις επιδράσεις που εξασκούν τα ουράνια σώματα στην γη. Θεωρεί πως ο άνθρωπος επηρεάζεται από τις ιδιότητες αυτές και αναζητά την προέλευση, τον στόχο, και το πεπρωμένο του αποτυπωμένα στην αρχετυπική φύση των πλανητών και των άστρων.

Tο άστρο συμβολίζει κάτι ανώτερο, την αναγγελία ενός ελπιδοφόρου γεγονότος, φέρνει το μήνυμα του φωτός, της ελπίδας, της εξέλιξης, τον λόγο του Θεού.

Γεωμετρία και Αριθμοί

Μπορεί κανείς να βρει ερμηνείες στην απόκρυφη γεωμετρία και αριθμητική, που είναι σαφώς επηρεασμένες από την πυθαγόρεια, την νεοπλατωνική φιλοσοφία τον χριστιανισμό, τον καββαλισμό κ.ά. Παρόλο που στις διάφορες απόκρυφες γεωμετρίες δεν υπάρχει μονοσήμαντη ερμηνεία για τα σύμβολα, υπάρχουν όμως κοινά νήματα και είναι δυνατόν να εξαχθούν ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Οι απόκρυφη γεωμετρία και μαθηματικά, επιχειρούν να ταξινομήσουν την σημασία των αριθμών, την σχέση τους με τα αντίστοιχα κανονικά σχήματα, και να εξετάσουν έτσι τους Κοσμικούς νόμους που διέπουν το σύμπαν. Τα κανονικά σχήματα έχουν άμεση σχέση με τους αριθμούς και τις ιδιότητες τους.

Πολλά έργα καλλιτεχνικά και αρχιτεκτονικά ακολουθούν στην σύνθεσή τους αρχές από τις απόκρυφες αυτές επιστήμες και αναπαραστούν την κοσμολογική αντίληψη του εκάστοτε συστήματος.

Οι Αναπαραστάσεις

Ευρήματα δείχνουν την αρχαία καταγωγή αναπαραστάσεων που χρησιμοποιούνται ακόμη. Γυρνώ το βλέμμα στον ουρανό, κοιτώ τα άστρα, αναζητώ να αναγνωρίσω αν κάποια από τις γνωστές μου αναπαραστάσεις μοιάζει με τα άστρα όπως τα βλέπει ο άνθρωπος με γυμνό μάτι. Με έκπληξη διαπιστώνω ότι κάθε άστρο είναι μια μικρή πεντάλφα καρφιτσωμένη ψηλά στον ουράνιο θόλο. Να 'ναι άραγε αυτή η αλήθεια ή μήπως θέλω να τα βλέπω έτσι;

Άλλες αναπαραστάσεις είναι περιγραφικές, άλλες φανταστικές άλλες, γεωμετρικές. Στις γεωμετρικές, έχουμε ένα κράμα του συμβολισμού του άστρου και του συμβολισμού του αντίστοιχου γεωμετρικού σχήματος που αναπαριστά το άστρο.

Υπάρχουν αναπαραστάσεις άστρων με πέντε, έως και δώδεκα ακτίνες. Κάθε μία από αυτές τις αναπαραστάσεις, λαμβάνει συμβολική σημασία από τον αντίστοιχο αριθμό των ακτινών και από την συμβολική σημασία του ίδιου του άστρου.  Η ερμηνεία τους είναι ένα δείγμα πως υπάρχει σύνδεση του συμβόλου με τον αντίστοιχο αριθμό.

Το εννιάκτινο αστέρι είναι σύμβολο επίτευξης και της σταθερότητας, αν και είναι σταθερότητα ευμετάβλητη. Ο αριθμός εννέα 3Χ3 συμβολίζει την τελείωση, την τριπλή τριάδα, εκπλήρωση, επίτευξη, αρχή και τέλος, το όλο. Είναι ένας ουράνιος και αγγελικός αριθμός, ο Γήινος παράδεισος. Το εννιά είναι αριθμός της περιφέρειας του κύκλου, εξ ου και η διαίρεσή της σε 90ο και σε 360ο για όλη την περιφέρεια.

Το οκτώ και το οκτάγωνο αντιπροσωπεύουν την αναζωογόνηση και την αναγέννηση. Το οκτώ συμβολίζει το άπειρο που το σύμβολο του είναι ένα πλαγιασμένο οκτώ. Το οκτάγωνο, είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό σχήμα ενδιάμεσο του τετραγώνου και του κύκλου, που δείχνει την διαδρομή ενός πνευματικά μυημένου από την ύλη στην πνευματική αρχή και ολοκλήρωση. Κατά συνέπεια, το οκτώ και τα κανονικά οκτάγωνικά σχήματα έγιναν σύμβολα βαπτίσματος, πνευματικής αναγέννησης.Γι' αυτό τον λόγο πολλές βαπτιστικές κρήνες, κολυμπήθρες και πηγές είναι οκταγωνικής διατομής[3]. Έτσι και το οκτάκτινο αστέρι είναι σύμβολο πληρότητας και αναγέννησης. 

Το επτάκτινο αστέρι είναι σύμβολο της ολοκλήρωσης. Συνδέεται με τους επτά πλανήτες της κλασσικής αστρολογίας και με όλα τα συστήματα που έχουν σχέση με το επτά, όπως τα ινδά τσάκρας, οι επτά πλανητικές σφαίρες, επτά χρώματα στο ουράνιο τόξο, επτά ημέρες στην εβδομάδα και επτά νότες στην διατονική μουσική κλίμακα. Το επτά είναι ο αριθμός της ενσάρκωσης και της σύνθεσης. Είναι το άθροισμα 3+4. Ο αριθμός τρία συμβολίζει συχνά τον ουρανό και την ψυχή και κατ' επέκταση το πνευματικό στοιχείο. Ο αριθμός τέσσερα αναφέρεται στη γη και το σώμα. Το επτά συμβολίζει την σύνθεση του ουράνιου και του γήινου.

Πεντάλφα και Εξάκτινο

Οι πιο συχνές αναπαραστάσεις που συναντάμε είναι το πεντάκτινο ή πεντάλφα και το εξάκτινο ή άστρο του Δαυίδ. Μέχρι την περίοδο του μεσαίωνα πολλές φορές υπήρξε ταύτιση των δύο συμβόλων σχετικά με τις ιδιότητές τους. Αυτοί που πραγματικά γνώριζαν την διαφορά τους ήταν οι Πυθαγόρειοι. Και τα δύο σύμβολα θεωρούνται προστατευτικά καθότι συμβολίζουν την σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο και τον θεό.

Το εξάκτινο είναι ένα σύμβολο αλληλεπίδρασης του θείου με το θνητό, του Θεού με την ανθρωπότητα. Αποτελείται από δύο τεμνόμενα ισόπλευρα τρίγωνα, Το τρίγωνο που δείχνει προς τα πάνω αντιπροσωπεύει την πρόθεση ανύψωσης προς το θείο, το τρίγωνο προς τα κάτω δηλώνει την κάθοδο του πνεύματος στην ύλη. Ο αριθμός 1+2+3=6 ο πιο παραγωγικός από όλους τους αριθμούς (Φίλωνας), συμβολίζει την Ισορροπία και την αρμονία. Την ένωση της πολικότητας αφού το ερμαφρόδιτο ον συμβολίζεται με δύο τρίγωνα, ένα με την κορυφή προς τα πάνω κι ένα κι ένα με την κορυφή προς τα κάτω.

Ο Αριθμός 5

Στο βιβλίο του Θωθ του Άλιστερ Κρόουλι (Aleister Crowley), αναφέρεται η ταξινόμηση της Νάπολης. Πρόκειται για μια κοσμολογική ταξινόμηση που στηρίζεται στην μαθηματική και εννοιολογική φύση κάθε αριθμού. Υπάρχει σε αυτή μια νομοτέλεια μαθηματικής μορφής και είναι επηρεασμένη από την καββαλιστική φιλοσοφία. Εμπεριέχει όμως την ουσία όλων των αντίστοιχων ταξινομήσεων.

Το σημείο (μονάδα), μπορεί να αναγνωρισθεί μόνο σε σχέση με ένα άλλο σημείο (δυάδα) ή μία ευθεία. Έχοντας μόνο δύο σημεία ή μία ευθεία δεν υπάρχει αντίληψη της σχέσης τους, παρά μόνο αν υπάρχει ένα ακόμη σημείο (τριάδα) δηλ. το επίπεδο. Με την ύπαρξη ενός ακόμη σημείου (τετράδα) μπορεί να δημιουργηθεί ο στερεός χώρος. Για τον αριθμό 5 εισάγεται η έννοια της κίνησης και συνάμα του χρόνου. Τίποτε δεν μπορεί να γίνει αισθητό δίχως την αλλαγή και την αλληλουχία[4].

Ο αριθμός 5, μαρτυρά τον άνθρώπο μετά την πτώση και αυτό ίσως γιατί τότε γίνεται η συνειδητοποίηση των 5 αισθήσεων που αυτομάτως τοποθετεί των άνθρωπο σε μια μετά Εδέμ περίοδο της ύπαρξης του, λίγο πιο μακριά δηλαδή από την θεϊκή του φύση[5]. 
Ο αριθμός 5 θεωρείται μυστικός και μαγικός. Έχει σχέση με τον άνθρωπο και ειδικά με την δραστηριότητά του στον κόσμο. Συνδέεται με τον ΄Aρη. Δηλώνει δριμύτητα, σύγκρουση, αρμονία που μπορεί να επέλθει μετά την εκτόνωση που έπεται της σύγκρουσης.

Το καββαλιστικό δένδρο της ζωής, είναι ένα ιερόγλυφο σύμβολο που αποτελείται από δέκα σφαίρες τα Sephiroth. Κάθε Sephiroth, αντιστοιχεί σε μια ιδιότητα, θεία δύναμη, ένα σχετικό θεϊκό όνομα, αριθμό ουράνιο σώμα, και χρώμα[6].
Στο δέντρο της ζωής ο αριθμός 5 αντιστοιχεί στη σεφίρα Γκεβούρα την δύναμη, φόβο ή δικαιοσύνη[7][12].

Για τον αριθμό 5 ο Τζ. Κούπερ (J. Cooper) γράφει πως συμβολίζει τον ανθρώπινο μικρόκοσμο, την ολοκληρωμένη ατομικότητα, αντιπροσωπεύει την πνευματική φιλοδοξία, τον Ιερό γάμο σαν συνδυασμός του θηλυκού ζυγού αριθμού 2 και του μονού αρσενικού 3. Είναι σύμβολο τελείωσης και δύναμης είναι κυκλικός αριθμός αφού αναπαράγεται στο τελευταίο ψηφίο όταν υψώνεται σε οποιαδήποτε δύναμη.

Το πεντάκτινο είναι σύμβολο προστασίας, δύναμης και ισορροπίας. Σχηματίζεται με πέντε γραμμές ως μονοκονδυλιά είναι δηλαδή ένας συνεχής βρόχος.[8]

Έχει σχέση με τον αριθμό 5 και τα πέντε στοιχεία: Η πάνω γωνία αντιπροσωπεύει την πεμπτουσία το Πνεύμα, το αιθερικό, το αιώνιο και την ψυχή, το θεϊκό που βρίσκεται μέσα σε όλους μας, την πνευματική μας σύνδεση με την Φύση και μεταξύ μας. Συμβολίζει την πνευματική αγάπη, το αγνό, τα συναισθήματα που ανυψώνονται πέρα από τις ανάγκες τις σάρκας

Η κάτω δεξιά γωνία αντιπροσωπεύει τη Γη, το στοιχείο της Μητέρας, την σταθερότητα, ασφάλεια, όλα όσα μας παρέχει η Γη. Μας προσφέρει την ικανότητα να ερευνήσουμε το Πνεύμα με τα πόδια μας γερά στην Γη.

Η πάνω δεξιά γωνία αντιπροσωπεύει τον Αέρα, το στοιχείο του νου. Συμβολίζει την σκέψη, την ευφυΐα, την λογική.

Η κάτω αριστερά γωνία αντιπροσωπεύει τη Φωτιά, το στοιχείο του πάθους. Συμβολίζει το κομμάτι μας που δεν γνωρίζει φόβο, που επιτίθεται στα τυφλά χωρίς σκέψη. Η Φωτιά είναι αυτή που μας δίνει κουράγιο, δύναμη και θάρρος.

Η πάνω αριστερή γωνία αντιπροσωπεύει το Νερό, τον κύκλο της Ζωής, το στοιχείο του συναισθήματος. Συμβολίζει τα τρυφερά μας συναισθήματα σε αντίθεση με τα συναισθήματα της Φωτιάς. Είναι η αγνή, άδολη αγάπη, η ευτυχία, όλα τα συναισθήματα που «σβήνουν» την Φωτιά[9].

Όταν η Πεντάλφα περικλείεται σε κύκλο, ενώνει όλα τα στοιχεία της Φύσης και συμβολίζει τον Aνθρωπο, που είναι η ενότητα της Ύλης με το Πνεύμα, της Πνευματικότητας με την Λογική. Μας υπενθυμίζει ότι χρειαζόμαστε όλα τα στοιχεία για να ολοκληρωθούμε και ότι η ζωή είναι ένας κύκλος.

Μερικές μάγισσες αντιλαμβάνονται το πεντάκτινο αστέρι μέσα σε κύκλο σαν την αναπαράσταση της δύναμης που ελέγχεται από τη θεία φρόνηση[10]. Η πεντάκτινος συμβολίζει την πιθανή ένωση των διάσπαρτων στοιχείων του ανθρώπου, ένωση που πραγματοποιείται μέσα από την χρήση ενός κύκλου ως μέσο προστασίας έτσι όπως παρουσιάζεται σε κείμενα τελετουργικής μαγείας όπως το «Clavicula Salomonis», το «Ηeptameron» κ.α.

Αφροδίτη και Πεντάκτινο Αστέρι

Σύμφωνα με τον C. Liungman (Σ. Λιούγκμαν) (1994)[11], ο σχεδιασμός του συμβόλου σχετίζεται με την τροχιά του πλανήτη Αφροδίτη έτσι όπως φαίνεται στον ζωδιακό κύκλο. Παρατηρεί όμως το παράδοξο πως το σύμβολο του πλανήτη δεν ήταν ποτέ η πεντάκτινος παρά ο γνωστός κύκλος που καταλήγει σε ένα ανάποδο σταυρό (το γνωστό γυναικείο σύμβολο). Η πιθανή απάντηση είναι η αστρολογική παρατήρηση, πως η κίνηση του πλανήτη αντιστοιχεί σε μια περίοδο 4 ετών, αντίθετα με την αριθμητική αντιστοιχία 5 που έχει η πεντάκτινος. Η σύνδεση παρόλα αυτά με την Αφροδίτη συνεχίζει να υπάρχει και σήμερα με έμμεσο τρόπο.

Η θεά Αφροδίτη για τους Μεσοποτάμιους λαούς σχετιζόταν με την θεά Ιστάρ η οποία αναγνωριζόταν ως το πρωινό και το βραδινό φωτεινό αστέρι. Με την δεύτερη της ιδιότητα, γινόταν αναφορά στην σεξουαλική της πλευρά ενώ με την πρώτη αναφερόταν ως μια θεότητα πολέμου, κυνηγιού και φυσικής άσκησης. Αυτή η διπλή χρήση φαίνεται να έφτασε μέχρι και την σύγχρονη εποχή όπου διακρίνουμε το πεντάκτινο (ως στρατιωτικό σήμα).

Πεντάκτινος στον Σουμερικό πολιτισμό όπου και γύρω στο 2700 π.Χ. συμβόλιζε τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα μαζί με το πέμπτο σημείο του ουρανού.

Μετά την Σουμεριανή χρήση, το σύμβολο μοιάζει να χάνεται (στους τοπικούς πολιτισμούς το σύμβολό της Αφροδίτης παίρνει την μορφή του οχτάγωνου αστεριού, ενώ η πεντάλφα επανέρχεται μετά από 1000 χρόνια περίπου) έως ότου το επαναφέρουν οι Πυθαγόρειοι.

Κατά αυτούς, το σύμβολο αναπαριστά τον ίδιο τον άνθρωπο (με τα 5 του άκρα ανοιχτά), όπως επίσης και την ένωση των αντιθέτων: 2(θηλυκό σύμβολο)+3 (αρσενικό σύμβολο)=5. Συνοδεύει εγχάρακτο την αλληλογραφία τους (πιθανόν ως σύμβολο καλής υγείας) γύρω στα 400 π.Χ. αλλά και μετά τις διώξεις τους ως σύμβολο αναγνώρισης.

Σημειώσεις

[1]. Γένεσις Α' 14-18.
[2]. Kατά Ματθαίον 2 β'.
[3]. Paul, Calter. «Νumber symbolism in the middle ages», Geometry in Art Architecture, June, 1998, Dartmouth College, 3 Ιαν. 2003.
[4]. Paul, Calter. Squaring the Circle Geometry in Art & Architecture. Dartmouth: Key College Publishing, 2003.
[5]. Γιώργου Ιωαννίδη. «Ο Εωσφόρος και η λατρευτική του εξέλιξη διαμέσου των αιώνων», esoterica.gr, 19 Οκτ. 2002.
[6]. Paul, Calter. «Ten Spheres of the Sephiroth», Geometry in Art Architecture, June, 1998, Dartmouth College, 3 Ιαν. 2003.
[7]. «The pentagram», darklander.net. 5 Νοε. 2002.
[8]. Robert, Purvis. «The Meaning Of A pentagram», 12 Νοε. 2002.
[9]. Νεφέλη. «Η Πεντάλφα». Μαγεία - Η Τέχνη των Σοφών, 24 Αυγούστου 2001. 19 Οκτ 2002.
[10]. Sharynne NicMacha, «THE STAR OF LIFE A Historical and spiritual history of the Pentagram». The Magic Pentacle, The Witches' Voice Inc, 10 Νοε. 2002.
[11]. C. G. Liungman. Dictionary of symbols. New York: Starling, 1994.
[12]. Wasserman, James. Kabbalistic Tree of Life Art and Symbols of the Occult. Vermont: Destiny, 1993. p. 33.
Roger, J, Matthews. Cities, Seals and Writing: Archaic Seal Impreίions from Jemdet Nasr and Ur. British Archaeological Expedition to Iraq, Baghdad. Gebr. Man Verlag, Berlin: 1993.

Βιβλιογραφία

• Eliphas, Lévi. Dogme et Rituel de la Haute Magie Part I: The Doctrine of Transcendental Magic. England: Rider & Company, 1896. 
• Trevor, W. McKeown. «The pentagram, additional illustrations». Grand Lodge of British Columbia and Yukon, 19 Jun. 2001. 10 Νοε. 2002 .
• Roger, J, Matthews. Materialien zu den frühen Schriftzeugniίen des Vorderen Orients. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 1991.
• Roger, J, Matthews. Cities, Seals and Writing: Archaic Seal Impreίions from Jemdet Nasr and Ur. British Archaeological Expedition to Iraq, Baghdad. Gebr. Man Verlag, Berlin: 1993.

 Σύνδεση 

• Ο Συμβολισμός του Άστρου. Μέρος Β': Νεότερες Ιστορικές Αναφορές.
• Ο Συμβολισμός του Άστρου. Μέρος Γ': Σύγχρονες Ιστορικές Αναφορές. Επίλογος.

Λ.Κ.