Θα ξεκινήσουμε την περιήγηση στον κόσμο της μουσικής με μία ετυμολογική επισκόπηση του ελληνικού όρου, που στη συνέχεια έγινε και λατινικός και κατ' επέκταση πανευρωπαϊκός, διότι μέσα στην ίδια την γλώσσα ανακαλύπτουμε φυλετικά αρχέτυπα, τα οποία, αν και δείχνουν λησμονημένα, πολλές φορές αρκεί η αναφορά τους για να αναδυθούν και πάλι στον συλλογικό Νου.

Η λέξη Μουσική προέρχεται από τις Μούσες, τις εννέα αρχαίες ελληνικές θεότητες. Οι Μούσες ήταν θυγατέρες του Δία και της Μνημοσύνης (δηλαδή της μνήμης, διότι η ίδια η μουσική λειτουργούσε μόνον με βάση την ακουστική μνήμη, εφόσον δεν υπήρχε τότε μηχάνημα αναπαραγωγής ήχου και η μουσική εκτέλεση γραφόταν μόνο στη μνήμη). Προσωπική εκτίμηση του αρθρογράφου είναι ότι οι κόρες της Μνημοσύνης και του πατέρα των θεών με αυτή τους την καταγωγή δηλώνουν εσωτερικά την εκδήλωση των ακασικών αρχείων με τη βοήθεια της τέχνης και όχι μόνο. Άλλες παραδόσεις τις θέλουν κόρες της Αρμονίας ή του Ουρανού και της Γαίας.

Οι Μούσες δεν σχετίζονται αποκλειστικά και μόνο με την στενή έννοια της μουσικής, όπως την εννοούμε σήμερα, δηλαδή την σύνθεση, εκτέλεση και ακρόαση οργανικών ήχων, ασμάτων και ρυθμικών αξιών. Αυτές υπαγορεύουν στους ηγέτες λόγους, δια των οποίων θα επαναφέρουν την ειρήνη στους λαούς. Άρα είναι πρώτιστο καθήκον ενός «φωτισμένου» ηγέτη να έχει την ικανότητα να επικοινωνεί με τις Μούσες, αλλιώς είναι σφετεριστής και όχι ηγέτης. Τους χαρίζουν ακόμη το δώρο της πραότητας, για να είναι αγαπητοί στους υπηκόους τους. Είναι θεότητες που κυριαρχούν στη Σκέψη, με όλες της τις μορφές, από τις γήινες μέχρι τις ουράνιες. Έτσι εξηγείται και η εκδοχή της καταγωγής τους από τον Ουρανό και την Γαία. Το πρώτο άσμα των Μουσών ήταν ο ύμνος της νέας τάξης που δημιουργήθηκε στο σύμπαν μετά την νίκη των Ολύμπιων θεών πάνω στους Τιτάνες.

-Η Καλλιόπη, μητέρα του Ορφέα και κατ' άλλους του Ομήρου, είναι προστάτιδα της Επικής ποίησης, που αντιστοιχεί κατά κύριο λόγο στην ομηρική εποχή και θεωρούνταν η πλέον αξιότιμη από τις Μούσες.
-Η Κλειώ (κλέος = δόξα) είναι η πρώτη των Μουσών, προστάτιδα της Ιστορίας και του Έπους επίσης.
-Η Πολύμνια, μητέρα του Έρωτα και κατ' άλλους του Ορφέα, προστάτιδα της Μιμικής και εφευρέτης της Λύρας, της Όρχησης (= χορός) και της Γεωμετρίας.
-Η Ευτέρπη, εφευρέτης της Αυλητικής (ο αυλός είναι ο πρόγονος του φλάουτου).
-Η Τερψιχόρη, προστάτιδα της Χορικής ποίησης και του Χορού.
-Η Ερατώ, προστάτιδα της Λυρικής ποίησης και του Έρωτα, εφευρέτης του Χορού, και των Ύμνων προς τους αθανάτους. Έχει σαν έμβλημα την αρχαία ελληνική κιθάρα.
-Η Μελπομένη (μολπή = χορευτικό άσμα προς τιμή θεού), εφευρέτης και προστάτιδα της Τραγωδίας.
-Η Θάλεια είναι προστάτιδα της Κωμωδίας και γενικότερα της ευθυμίας.
-Η Ουρανία είναι προστάτιδα της Αστρονομίας.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι οι Μούσες αγγίζουν ένα μεγάλο φάσμα εννοιών και ασχολιών, πολύ πέρα από την ψυχαγωγική όψη της σημερινής «εμπορικής» μουσικής. Αυτήν ακριβώς την πλατειά αντίληψη φαίνεται πως είχαν και οι πρόγονοί μας για την ίδια την μουσική. Πράγματι, είναι γνωστό πως οι άνθρωποι τότε θεωρούσαν ως ενότητα την μουσική, την ποίηση, τον χορό και το θέατρο, παρόλο που υπήρχαν και μεμονωμένα μουσικά κομμάτια. Η Ιστορία διδασκόταν κατά μεγάλο μέρος μέσω της μουσικής, οι ραψωδοί εκτελούσαν τα ομηρικά έπη, ενώ η Αστρονομία ήταν ουσιαστικά μία μουσικομαθηματική επιστήμη και φιλοσοφία, θεωρία της Αρμονίας των Σφαιρών. Η μουσική ήταν ένας τρόπος περιγραφής του Κόσμου, με βάση την οποία οι αρχαίοι ζούσαν τόσο τις καθημερινές τους πράξεις, όσο και ρύθμιζαν τις τελετές τους καθ' όλο το έτος.

Από την άλλη, η ίδια η λέξη Μούσα προέρχεται κατά μία άποψη από το μυώ, δηλαδή οδηγώ στη μύηση ή διδάσκω τους ανθρώπους (Διόδωρος ο Σικελιώτης Δ΄,7,4 : τούτο δ' εστίν από του διδάσκειν τα καλά και συμφέροντα και υπό των απαιδεύτων αγνοούμενα). Στη δωρική διάλεκτο λεγόταν Μώσα = γνώση, από το ρήμα μω = ζητώ, ερευνώ (την γνώση). Ας συνεχίσουμε όμως με μια αναφορά στην αιτία της εμφάνισης και εξέλιξης της μουσικής από την προϊστορική εποχή.

Η μουσική εξαρχής στον προϊστορικό άνθρωπο συνδέθηκε τόσο με την πρακτική της όψη, όσο και με την αόρατη φύση του Κόσμου. Η πρακτική χρήση της μουσικής ήταν σε όλες τις εποχές, μία βιολογική ανάγκη ύπαρξης σταθερού ρυθμού, τον οποίο ακολουθώντας ο άνθρωπος, γινόταν εμφανώς ικανότερος να εκτελέσει ορισμένες απλές ή δύσκολες εργασίες. Το φυσικό περιβάλλον, στο οποίο ζούσε ο άνθρωπος αλλά και ο ίδιος ο οργανισμός του, υπαγόρευαν τέτοιους ρυθμούς. Ο πρωταρχικός ρυθμός είναι οι χτύποι της καρδιάς. Επειδή λοιπόν ο πρωτόγονος άνθρωπος αντιλαμβανόταν πολύ εύκολα την μεταβολή που είχαν οι παλμοί του, ανάλογα με την κατάστασή του, το πιο εύκολο πράγμα ήταν αρχικά να επιδιώξει με τους γοργούς ρυθμούς ενός τυμπάνου να εκφράσει τους παρόμοια γοργούς ρυθμούς της καρδιάς του, όταν τον κυνηγούσαν είτε θηρία είτε εχθρικές φυλές. Με τον τρόπο αυτό, μια ορισμένη συχνότητα χτύπων σήμαινε τον κίνδυνο, μία άλλη σήμαινε το κυνήγι, κάποια άλλη πιο αργή σήμαινε την νίκη ή την παύση του κινδύνου.

Παράλληλα με την ανάπτυξη των πρώτων κρουστών, ο άνθρωπος μάθαινε σιγά-σιγά να ελέγχει και το μελωδικό του όργανο, δηλαδή την φωνή. Οι πρώτες κραυγές, ανάλογα με την έντασή τους, έδειχναν το ποιό ήταν ο πιο δυνατός, άρα και ο κυρίαρχος. Συνοπτικά ο συνδυασμός της χρήσης των χεριών και της φωνής καθόριζε τις επόμενες κινήσεις που θα έκανε ένας άνθρωπος ή και ολόκληρη η φυλή, ειδικά εάν αυτός ο άνθρωπος ήταν ο αρχηγός της. Αυτή η διαδικασία εξελίχτηκε με εξειδικεύσεις προσώπων: άλλοι χρησιμοποιούσαν τα χέρια για να χτυπούν τύμπανα, άλλοι για να μιμούνται κινήσεις ζώων ή άλλων ανθρώπων με τελικό αποτέλεσμα όλο το σώμα τους να χορεύει, ενώ όλοι ή κάποιοι απ' αυτούς τραγουδούσαν. Αυτό γινόταν τόσο σε γιορτές, όσο και στη μάχη.

Η περαιτέρω ατομικοποίηση του ανθρώπου ευαισθητοποίησε και τον συναισθηματικό του κόσμο, όπως και την αξιοποίηση περισσότερων νοητικών και κατασκευαστικών δεξιοτήτων. Δημιουργήθηκαν μουσικά όργανα, κλίμακες και τεχνικές εκτέλεσης κομματιών. Ο άνθρωπος μέσα από την μουσική κατάφερε να δημιουργήσει έναν κόσμο συμβόλων, ο οποίος –όπως και η γλώσσα και η γραφή και παράλληλα με αυτές– εξέφραζε τον υποκειμενικό του κόσμο, την λύπη του και την χαρά του.

Ωστόσο, εκείνα τα πρώτα χρόνια της ανθρωπότητας, το πιο δυναμικό στοιχείο στη ζωή του ήταν το Μυστήριο του Κόσμου που μας περιβάλλει, το οποίο στην σημερινή εποχή της κατανάλωσης δείχνει να κρύβεται σκόπιμα πολύ έντεχνα μέσα σε προεκλογικά μανιφέστα και εντυπωσιακά κινητά, ακίνητα και αυτοκίνητα! Η πρακτική πλευρά της μουσικής δεν ήταν αποκομμένη από την εσωτερική της έννοια. Όλες οι δραστηριότητες των προϊστορικών ανθρώπων ήταν ειδωμένες μέσα στο περιβάλλον που τις γεννούσε. Ο άνθρωπος ήταν ενσωματωμένος μέσα στη φύση και είχε μία ανιμιστική αντίληψη για τον Κόσμο γύρω του. Ο κεραυνός ήταν μία υπερφυσική δύναμη και όχι μία εκροή ηλεκτρονίων, όπως θα λέγαμε σήμερα. Η θύελλα ήταν ο θυμός των ουράνιων, ενώ το ηφαίστειο και ο σεισμός των χθόνιων πνευμάτων, που ενδεχομένως με αυτόν τον τρόπο ήθελαν να αποκαταστήσουν την ισορροπία του πλανήτη. Η ίδια η Γη ήταν ιερή και σε καμία περίπτωση δεν ήταν χώρος εναπόθεσης αποριμμάτων ή πειραματικών γεωτρήσεων και υπόγειων πυρηνικών δοκιμών.

Η μουσική ήταν αναπόσπαστα δεμένη με την Μαγεία. Και επειδή σχεδόν με την εμφάνισή του ο άνθρωπος στον πλανήτη δημιούργησε ιερουργικές τελετές προστασίας, δύναμης ή κατευνασμού των δυνάμεων της Φύσης, από την αρχή ήταν συνυφασμένες αυτές οι τελετές με συγκεκριμένους ήχους και ρυθμούς. Επιπλέον, όσο η αντίληψη του ανθρώπινου όντος διευρυνόταν, τόσο οι ρυθμοί του μεγάλωναν και μετατρέπονταν σε μακροκοσμικούς. Από τον ατομικό ρυθμό της καρδιάς, η αντίληψή του μεταπηδούσε στο ρυθμό εναλλαγής ημέρας και νύχτας, στο ρυθμό της Σελήνης, στην αλλαγή των εποχών.

Με την εμφάνιση των θρησκειών, της επιστήμης και της φιλοσοφίας, η αντίληψή του άρχισε να προσεγγίζει την περιφορά της Γης γύρω από τον Ήλιο, την εναλλαγή των ισημεριών, ακόμα και την διαδοχή ολόκληρων συμπάντων και την Αναπνοή του Βράχμα . Κατ' αυτόν τον τρόπο φτάσαμε στους Κινέζους στην Ασία και στον Πυθαγόρα στην Ευρώπη, οι οποίοι είχαν ανακαλύψει αντιστοιχίες κάθε μουσικής νότας και με έναν πλανήτη. Ο Πυθαγόρας συνέταξε επιστημονικά την θεωρία της Αρμονίας των Σφαιρών, μέσα από την οποία Τέχνη, Επιστήμη, Θρησκεία, Φιλοσοφία ήταν ένα πράγμα. Στη δική του κλίμακα στηρίζεται κατόπιν τόσο η δυτική όσο και η βυζαντινή παράδοση της μουσικής. Στους Ινδούς υπάρχει ξεχωριστή ιερή κλίμακα (ράγκα) σχεδόν για κάθε ημέρα του χρόνου και οι εκτελεστές αφιέρωναν την ζωή τους στην ορθή εκτέλεση αυτών των κλιμάκων, γιατί η παραβίασή τους θα διασάλευε την θεϊκή τάξη πάνω στους ανθρώπους. Στον Χριστιανισμό επίσης (Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Διαμαρτυρόμενοι) υπάρχουν απολυτίκια, λειτουργίες και καντάτες για τις Κυριακές και γιορτές του έτους.

Μετά το τεράστιο εκκλησιαστικό και κοσμικό έργο του Μπαχ, η μουσική αλλάζει πλέον εποχή και νοοτροπία. Υπό την επήρεια του διαφωτισμού και με σταθμούς εκκίνησης τους Γερμανούς προκλασικούς και την μουσική του Χάυδν και του Μότσαρτ, ο άνθρωπος απομακρύνεται από την τυφλή πίστη και αναπτύσσει τεχνικές δεξιοτεχνίας αλλά και πολύπλοκης σύνθεσης. Παρακάμπτονται σιγά-σιγά πολλοί κανόνες που είχαν επιβληθεί από τα ιερατεία και η μουσική ανεξαρτητοποιείται. Αυτό ήταν αναπόφευκτο, λόγω της παρακμής των παλαιών και «ιερών» κοινωνικοπολιτικών συστημάτων, τα οποία βεβαίως είναι αναπόσπαστα δεμένα με την μουσική, αφού παρά την ανεξαρτητοποίησή της, από εσωτερικής πλευράς ποτέ δεν έπαψε να είναι ένα με το σύνολο της κοινωνικής εξέλιξης και να την εκφράζει.

Μήπως όμως φτάσαμε σε ένα ακόμα οριακό σημείο τόσο για την μουσική, όσο για την ανθρωπότητα, και το υπάρχον σύστημα καταρρέει, όπως και οι πρόγονοί του; Μήπως η σημερινή μουσική δεν εκφράζει πια ακριβώς το επίπεδο των ανθρώπων που την ακούνε; Μήπως τα στιχουργικά, φωνητικά και θεαματικά απόβλητα που μας τροφοδοτούν κάθε μήνα οι πολυεθνικές δεν είναι δυνατό να αντιστοιχούν στην πραγματική ποιότητα των ακροατών και θεατών τους και είναι προϊόν παρηκμασμένων δυνάμεων που ασκούν εξουσία και αντλούν την ισχύ τους από τα πλήθη; Δεν ισχυρίζομαι πως πρέπει ξανά να συνθέσουμε κλίμακες για κάθε μέρα του χρόνου και να είμαστε τόσο μυσταγωγοί όσο οι αρχαίοι ανατολίτες, αλλά τουλάχιστον αν θέλουμε έναν νέο παγκόσμιο πολιτισμό ας μην αφήσουμε να μας ισοπεδώσουν κάθε ίχνος αξιοπρέπειας. Σε τελική ανάλυση, ο Λόγος του Θεού δημιούργησε τον κόσμο, και σημασιολογικά ο Λόγος είναι Ήχος, δηλαδή ο πρωταρχικός κραδασμός είναι κι αυτός μία πολύ υψηλή μουσική συχνότητα. Ο Απόλλωνας ήταν τόσο ο Θεός του Φωτός όσο και της Μουσικής. Γι' αυτό κλείνω με την ευχή η μουσική στη ζωή μας να σημάνει κάτι παραπάνω από την εκτονωτική ζωή της νύχτας –χωρίς να υποβιβάζω την σεληνιακή της γοητεία, οφείλουμε όμως να έχουμε επίγνωση του ότι με αυτήν χτίζουν και διαφυλάττουν τον κόσμο οι ηλιακοί θεοί του Φωτός. Η μουσική ας γίνει αυτό που την όρισαν να είναι, δεκάδες πολιτισμοί πριν από εμάς, δηλαδή μυητικό μονοπάτι προς την Γνώση και τη Σοφία.

Σύνδεση

Μουσική και Ουμανισμός.

Δ.Ο.