Εσωτερικές τάσεις και διαρκείς ιδεολογικές μετακινήσεις εμφανίζονται διαρκώς στην ιστορική πορεία του Χριστιανισμού. Στη βάση τους βρίσκεται ο Γνωστικισμός, το θεωρητικό φιλοσοφικό περίγραμμα στο οποίο στηρίχθηκε η πρώιμη χριστιανική σέκτα των Γνωστικών[1]. Ο Γνωστικισμός, στις πολλές μορφές του, βασίζεται στην απόκτηση της γνώσης, δίχως ωστόσο να περιορίζεται από αυτήν.

Αδιαμφισβήτητα ο Γνωστικισμός είναι η πιο πρώιμη επιρροή όλων των αναζητησεων του χριστιανικού εσωτερισμού. Μια επιρροή διακριτή από τον Μάιστερ Έκαρτ (Meister Eckhart) ως τον Τζάκομπ Μπεμ (Jakob Böhme) και τον Εμάνουελ Σβέντεμποργκ (Emanuel Swedenborg)και μια πληθώρα ρευμάτων που αναπτύχθηκαν στην αμερικανική ήπειρο και σχετίζονται με τον Χριστιανισμό.

Η σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα εφαρμόζει τον όρο Γνωστικισμός σε μια πληθώρα θρησκευτικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν στον μεσογειακό κόσμο κατά τη διάρκεια της ιστορικής περιόδου στην οποία αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε ο Χριστιανισμός. Όλοι αυτοί οι «Γνωστικισμοί» μας παρέχουν παραδείγματα του θρησκευτικού συγκρητισμού που απλώθηκε σε όλη την επικράτεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και έχει τις ρίζες του στα ελληνιστικά ήθη των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Η διερεύνηση της πρώιμης χριστιανικής μορφής του Γνωστικισμού χρησιμοποιήθηκε από τους πρώτους υπερασπιστές της ανάπτυξης και της παγίωσης της ορθοδοξίας, όπως ο Κλήμης, ο Ωριγένης και ο Ειρηναίος. Οι συγκεκριμένοι υπέρμαχοι του ορθόδοξου Χριστιανισμού καταδίκασαν σκληρά αυτό που οι ίδιοι αποκάλεσαν «γνωστική αίρεση». Στην πραγματικότητα, η άμυνά τους εναντίον του Γνωστικισμού ήταν και η πρωταρχική τους ώθηση για τη συγγραφή των θεολογικών συγραμμάτων τους. Δε θα ήταν υπερβολή εδώ να ισχυριστούμε ότι με πολλούς τρόπους το θεολογικό σύστημα του ορθόδοξου χριστιανικού δόγματος σχηματίστηκε ως απάντηση στη γνωστική αίρεση. Συνεπώς, οι πηγές που έχουμε συνθέτουν έναν ιδιαίτερα παραμορφωτικό φακό, μέσα από τον οποίο θεωρούσαμε τον χριστιανικό Γνωστικισμό επί δύο σχεδόν χιλιάδες χρόνια.

Ναγκ Χαμμαντί

Το 1945 ένα εκπληκτικά συντηρημένο σύνολο Γνωστικών κειμένων ανακαλύφθηκε στο Ναγκ Χαμμαντί της Αιγύπτου. Τούτο το εύρημα επιτρέπει στους σύγχρονους μελετητές για να κοιτάξουν εκ των έσω σε αυτή την απίστευτα σημαντική πτυχή του πρώιμου Χριστιανισμού. Η συλλογή των δέκα τριών κωδίκων συντέθηκε στα Κοπτικά, αν και το πιθανότερο είναι ότι μεταφράστηκε από τα Ελληνικά, ανάμεσα στον 3ο και 5ο αιώνα. Αυτή η ανεκτίμητη ανακάλυψη παρέχει μια εντελώς διαφορετική και γόνιμη ματιά στον χριστιανικό Γνωστικισμό, ιδιαίτερα στο σύνθετο μυθολογικό του σύστημα, απαλλαγμένη από την οπτική γωνία των δογματικών εχθρών του. Φυσικά ένα θρησκευτικό σύστημα -εσωτερικό στη βαθύτερη ουσία του- δε θα μπορούσε ποτέ να γίνει κατανοητό από την οπτική γωνία ενός «ξένου», τη μόνη ουσιαστικά διαθέσιμη προοπτική πριν την ανακάλυψη της βιβλιοθήκης του Ναγκ Χαμμαντί.

Στα κείμενα του Ναγκ Χαμμαντί ανακαλύπτει κανείς ένα εξαιρετικά σύνθετο μυθολογικό σύστημα. Παρέχει το χάρτη του λαβυρίνθου μέσω του οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τις μυστικές αλήθειες της σωτηρίας που μεταβιβάζονταν μεταξύ των πρώτων Γνωστικών. Πράγματι η μυθική ουσία, που παραμένει κρυμμένη από όσους βρίσκονται έξω από τον χριστιανικό Γνωστικισμό, είναι ταυτόχρονα και μία από τις συναρπαστικότερες πτυχές του Γνωστικισμού, συνολικά θεωρούμενου. Ως θρησκευτικό σύστημα δεν παραχωρεί τον εαυτό του στα κατασκευάσματα της συστηματικής θεολογίας. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι μάλλον ο Γνωστικισμός γίνεται κατανοητός μέσω της ατραπού του μύθου. Οι διαδικασίες σχηματισμού στο μυθολογικό κόσμο του Γνωστικισμού ξεκλείδωσαν τα κλειστά συστήματα επικοινωνίας τους και παρείχαν μια νέα κατανόηση του εαυτού και της σωτηρίας του. Εξαιτίας των σύνθετων διαστρωματώσεων του μύθου, η ερμηνεία της γνωστικής μυθολογίας απαιτεί συχνά την επιλογή και ερμηνεία μιας ιδιαίτερης πτυχής του συστήματος μάλλον, παρά μια γενικευμένη θεώρηση του μύθου στο σύνολό του. Θεωρώντας ότι είναι σημαντικό να σταθούμε σε κεντρικά αρχέτυπα του μύθου, θα επικεντρωθούμε σε δύο κεντρικά μοτίβα, τη Δημιουργία και την Εύα, ή μάλλον το ρόλο της Εύας στη Δημιουργία του κόσμου.

Έχει εκφραστεί αρκετές φορές η άποψη ότι «η αφθονία των γνωστικών μύθων ξεκινά από μια και μοναδική πηγή, το εδάφιο της Γένεσης 1-3»[2]. Οι ιστορίες του Αδάμ και της Εύας γοήτευσαν τους γνωστικούς Χριστιανούς, πιθανώς εξαιτίας του γεγονότος ότι τούτος ο κεντρικός μύθος επιδέχεται πολλαπλών αλληγορικών ερμηνειών. Οι μύθοι που ασχολούνται με την προέλευση του ανθρώπου ή του συνόλου της δημιουργίας ερμηνεύουν πληρέστερα για τους Γνωστικούς το γιατί οδηγήθηκε ο άνθρωπος στην κατάσταση της Πτώσης.

«Είναι περισσότερο θέμα κατανόησης και ανάπλασης του αρχικού δράματος, της αρχικής κατάστασης που προκάλεσε την άνοδο, την καθιέρωση και τον θρίαμβο του κακού, ενός κακού που έχει αποκτήσει πλέον οντολογική ανθεκτικότητα και ουσία [...] Με αυτόν τον τρόπο ο μύθος προσαρτά τη λειτουργία της σωτηρίας. Περιγράφει το δρόμο της σωτηρίας υπενθυμίζοντας στον Γνωστικό την αληθινή του προέλευση και δείχνοντάς του πώς να ξεφύγει από τον κόσμο. Αλλά προ πάντων, όπως όλοι οι μύθοι άλλωστε, ο μύθος των Γνωστικών είναι ουσιαστικά μια ιστορία για την προέλευση του κόσμου. Εκεί βρίσκεται το κλειδί όλων όσων νομίζει κανείς ότι κατέχει»[3].

Η Γνωστική Εύα

Μετά την ημέρα της ανάπαυσης η Σοφία έστειλε την κόρη της Ζωή, την αποκαλούμενη Εύα, ως καθοδηγητή, ώστε να κάνει τον Αδάμ, που δεν είχε ψυχή, να εγερθεί και οι απόγονοί του να γίνουν δοχεία φωτός. (115:31-35)[4].

Αναζητώντας την κατανόηση της ίδιας της σωτηριολογίας του ο πρώιμος Χριστιανισμός στράφηκε στη μορφή της Εύας, δαιμονοποιώντας τη με μια άνευ προηγουμένου σφοδρότητα. Ο ρόλος Χριστού στη λύτρωση ερμηνεύθηκε μόνο βάσει της σχέσης του με την Πτώση, έτσι όπως απεικονίζεται στη Γένεση. Η Εύα, μαζί με τον απαίσιο συνεργάτη της, τον όφι, έγινε ο αντίπαλος που, με τα ψέματά της, οδήγησε τον παραδείσιο Αδάμ μακριά από τον Θεό. Καθώς η αντίληψη της κατωτερότητας της Εύας και της τάσης της για αμαρτία είναι ακόμα ενσωματωμένη στην κουλτούρα του 20ου αιώνα, μερικά παραδείγματα αρκούν για να κατανοήσουμε την αντίθεση που παράγεται ανάμεσα στην Εύα της Γένεσης και την Εύα του Γνωστικισμού.

Φυσικά, θα πρέπει να αρχίσουμε με την εμφάνιση της Εύας όπως εξιστορείται στη δεύτερη αφήγηση της δημιουργίας, η οποία επαναλαμβάνεται συχνά, ενδεχομένως εξαιτίας της εγγενούς ιεραρχικής δομής μεταξύ αρσενικού και θηλυκού[5]. Σύμφωνα με την ιστορία που παρουσιάζει η Γένεση, οι Χριστιανοί μαθαίνουν πως η ιστορία της δημιουργίας της γυναίκας διαφέρει πολύ από εκείνη του άνδρα. Έτσι, «και επέβαλε Κύριος ο Θεός έκστασιν επί τον Αδάμ και εκοιμήθη και έλαβε μίαν εκ των πλευρών αυτού και έκλεισεν με σάρκα τον τόπον αυτής. και κατεσκεύασε Κύριος ο Θεός την πλευράν την οποίαν έλαβεν από του Αδάμ εις γυναίκα και έφερεν αυτήν προς τον Αδάμ», (Γένεσις 2:21-22) .

Η παράγωγος φύση της Εύας προϋποθέτει μια οντολογική διάκριση και μια κατωτερότητα εξαρχής. Έτσι ο Παύλος ο πρωιμότερος χριστιανός θεολόγος, μπορεί να ισχυριστεί: «Διότι ο μεν ανήρ δεν χρεωστεί να καλύπτη την κεφαλή αυτού επειδή είναι εικών και δόξα του Θεού, η δε γυνή είναι δόξα του ανδρός. διότι ο ανήρ δεν είναι εκ της γυναικός αλλ’η γυνή εκ του ανδρός. Επειδή δεν εκτίσθη ο ανήρ για την γυναίκα, αλλ’ η γυνή δια τον άνδρα ». (Α΄ προς Κορινθίους 11:8-9)[6]. Σχεδόν ως ύστερη σκέψη, δεδομένης της αποτυχίας όλων των άλλων πλασμάτων να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του αρσενικού ανθρώπου, ο Θεός δημιούργησε το θήλυ με σαφή σκοπό να γίνει σύντροφος του Αδάμ. Βέβαια, σύμφωνα με το υπόλοιπο της ιστορίας, αυτή η δημιουργία από το πλευρό του Αδάμ να μην ήταν και πολύ σοφή, αφού οδήγησε στην εξορία από τον Παράδεισο.

Ο Αμβρόσιος, ο επίσκοπος Μιλάνου στα τέλη του 4ου αιώνα, διερευνά την Εύα εκτενώς στο έργο του Παράδεισος. Η Εύα, η «πρώτη που εξαπατήθηκε», ήταν «υπεύθυνη για την εξαπάτηση του άνδρα». Έτσι ο Αδάμ «έπεσε εξαιτίας του λάθους της γυναίκας του και όχι εξαιτίας δικού του λάθους»[7]. Στις αρχές του 5ου αιώνα ο Αυγουστίνος του Ίππο δηλώνει σαφώς την κατανόησή του για την κατωτερότητα της Εύας: «Μήπως όλα αυτά έγιναν επειδή ο άνδρας δεν ήταν σε θέση να καταλάβει [τα ψεύδη του ερπετού] ότι η γυναίκα χρησιμοποιήθηκε [από τον όφι] εξαιτίας της περιορισμένης κατανόησής της, και επίσης ότι ζούσε σύμφωνα με το πνεύμα της σάρκας και όχι σύμφωνα με το πνεύμα του νου;»[8].

Η Εύα συμβολίζει την αδυναμία, τον αισθησιασμό, τον πειρασμό και την ατίμωση. Δεύτερη στην τάξη της δημιουργίας, ο σκοπός της ήταν να υπηρετεί τον Αδάμ. Ελλείψει σοφίας και φρόνησης οι ενέργειές της στον Κήπο οδήγησαν στην πτώση όλης της ανθρωπότητας. Η Εύα κατάστρεψε την ελπίδα της ανθρωπότητας για τον παράδεισο επί της γης και, χωρίς την εμφάνιση του Χριστού, για την ελπίδα της αιωνιότητας. Ο Αυγουστίνος και ο Αμβρόσιος ερμήνευσαν τη σημασία της Εύας στο ίδιο γενικό χρονικό πλαίσιο ως αντίδραση στη μυθολογική ανάπτυξη των Γνωστικών, σύμφωνα με την οποία η Εύα έπαιζε έναν πολύ κεντρικό ρόλο στη δημιουργία. Εντούτοις, αυτοί οι δύο πρώτοι ορθόδοξοι χριστιανοί θεολόγοι, με τις ερμηνείες τους για την πρώτη γυναίκα, συνέβαλαν στη δημιουργία μιας άποψης για την Εύα και τη θηλυκότητα που διατηρήθηκε στις επόμενες γενεές Χριστιανών. Η Εύα στη συγκεκριμένη άποψη συνδέει τη γυναίκα με ό,τι είναι δευτερεύον και κακό, καθοδηγούμενο και αδύναμο. Αυτό το αδύναμο και καθοδηγούμενο πλάσμα οδήγησε ολάκερη την ανθρωπότητα στην Πτώση. Αν και πολλοί Χριστιανοί –ιδιαίτερα αυτοί που γεννήθηκαν προς το τέλος του εικοστού αιώνα- καταλαβαίνουν ότι μια τέτοια άποψη είναι τουλάχιστον ανεπαρκής και λανθασμένη, οι σύγχρονοι μελετητές της Βίβλου, των οποίων τον αντίκτυπο δεν μπορούμε να υποτιμήσουμε στο σύγχρονο Χριστιανισμό, συνεχίζουν να κατηγορούν την Εύα και συνεπώς όλες τις γυναίκες για την εξορία της ανθρωπότητας από τον Παράδεισο. Τέτοιες πεποιθήσεις παραμένουν ενσωματωμένες στα εκκλησιαστικά συστήματα και τα δόγματα παγκοσμίως.

Αλλά αυτή δεν είναι η Εύα που συναντάμε στα κείμενα του Γνωστικού Χριστιανισμού. Εδώ, οι περιγραφές της είναι εκείνες του οδηγού, του δάσκαλου, ακόμα και του λυτρωτή. Η ουσία και οι ενέργειές της χρησιμεύουν να παρέχουν γνώση και φώτιση για την ανθρωπότητα. Είναι μια «άλλη» Εύα. Για να κατανοήσουμε αυτή τη συντριπτική διαφορά, θα πρέπει να αναφερθούμε στον Γνωστικό μύθο έτσι όπως αναφέρεται στο περί της προέλευσης του Κόσμου, βασικού κειμένου για τη δημιουργία στη βιβλιοθήκη του Ναγκ Χαμμαντί.

Περί της Προέλευσης του Κόσμου

Σε αυτή τη συνοπτική παράθεση συμπεριλαμβάνονται εδάφια του κειμένου που βοηθούν στην κατανόηση της Γνωστικής Εύας. Ουσιαστικά καταγράφονται όσα ήξεραν οι Γνωστικοί και φυσικά δε γνώριζαν οι ορθόδοξοι Χριστιανοί.

«και όταν τελείωσε τον Αδάμ, τον εγκατέλειψε ως άψυχο φορέα, για να μην μπει σε τούτη τη διαμορφωμένη μορφή ο αληθινός άνθρωπος και γίνει κύριός της. Για αυτόν τον λόγο άφησε τη διαμορφωμένη μορφή σαράντα ημέρες δίχως ψυχή. τη τεσσαρακοστή ημέρα η Σοφία Ζωή έστειλε την ανάσα της στον Αδάμ, που δεν είχε καμία ψυχή. εκείνος άρχισε να κινείται επάνω στο έδαφος και δεν μπορούσε να σταθεί όρθιος. (115:3-15).

Οι επτά κυβερνήτες ή αρχές (άρχοντες), υπερφυσικές υπάρξεις κατώτερης τάξης που συνδέονται με τη φυσική δημιουργία, έφτιαξαν το σώμα του Αδάμ. Όμως, καθόρισαν ότι ο Αδάμ, αν του δινόταν ψυχή, θα γινόταν ισχυρότερος από εκείνους. Για αυτό δημιουργήθηκε ως άψυχη ύπαρξη. Η Σοφία Ζωή, μορφή υπέρτερη των επτά αρχόντων στην Γνωστική κοσμολογία, έδωσε στον Αδάμ ζωή με την ανάσα της. Αυτή η οντολογικά μετασχηματιστική προσφορά τάραξε και θύμωσε τους κυβερνήτες. Αλλά η πνοή της ζωής δεν απελευθέρωσε πλήρως τον Αδάμ. Ήταν ακόμη υποχρεωμένος να σέρνεται στο έδαφος[9]. Η αδυναμία του κατεύνασε τους επτά κυβερνήτες, που τον πήραν και τον τοποθέτησαν στον παράδεισο. Κατόπιν αποχώρησαν για τους ουρανούς τους.

Σε αυτό το σημείο της αφήγησης εισέρχεται η Εύα: «Όταν η Εύα είδε τον άνδρα της πρηνή ένιωσε οίκτο και είπε, ‘‘Αδάμ! Ζωντάνεψε! Σήκω από τη γη!’’ Αμέσως η λέξη της έγινε πράξη. ο Αδάμ, έχοντας εγερθεί, άνοιξε ξαφνικά τα μάτια του. σαν την είδε είπε, ‘‘Θα ονομαστείς μητέρα της ζωής. Γιατί είσαι εσύ που μου έδωσες ζωή’’», (116:1-7)[10]. Είναι φανερό ότι οι ρόλοι αντιστρέφονται στη γνωστική εκδοχή του μύθου. Αντί να δημιουργείται η Εύα από το πλευρό του Αδάμ, είναι εκείνη που παρέχει την ψυχή στον Αδάμ. Γίνεται ενεργός δωρητής της ζωής, και όχι παθητικός δέκτης του Αδάμ.

Ο ρόλος της Εύας συνεχίζει να ξετυλίγεται στο περί της προέλευσης του Κόσμου: «Κατόπιν οι άρχοντες ενημερώθηκαν ότι η μορφή ήταν ζωντανή και ταράχθηκαν πολύ. Έτσι έστειλαν επτά αρχαγγέλους να δουν τι είχε συμβεί. εκείνοι ήλθαν προς τον Αδάμ. όταν είδαν την Εύα να του μιλά, είπαν ο ένας στον άλλον ‘‘Τι είδος είναι αυτή η φωτεινή γυναίκα; γιατί μοιάζει με εκείνη την ομοίωση που εμφανίστηκε σε εμάς εν τω μέσω του φωτός. Ελάτε τώρα, ας την κρατήσουμε να ρίξουμε μέσα της το σπόρο μας, έτσι ώστε όταν μιανθεί να μην είναι σε θέση να ανέλθει στο φως της. Επίσης, εκείνοι που θα γεννήσει θα είναι κάτω από την κυριαρχία μας. αλλά ας μην το πούμε στον Αδάμ, γιατί δεν είναι ένας από μας. καλύτερα να του επιβάλλουμε βαθύ ύπνο και ας του διδάξουμε στον ύπνο του ότι εκείνη προήλθε από το πλευρό του, για να τον υπακούει και να γίνει κύριός της’’. Τότε η Εύα, όντας δύναμη, γέλασε με την απόφασή τους. Έθεσε ομίχλη επί των οφθαλμών τους και μυστικά άφησε την ομοίωσή της με τον Αδάμ. Εισήλθε στο δέντρο της γνώσης και παρέμεινε εκεί. Και την καταδίωξαν, και εκείνη τους αποκάλυψε ότι είχε εισέλθει στο δέντρο και ότι είχε γίνει δέντρο. Κατόπιν, μπαίνοντας σε κατάσταση μεγάλου φόβου, τα τυφλά πλάσματα τράπηκαν σε φυγή». (116:8-34).

Στο σχέδιό τους για να καταστρέψουν την Εύα, οι άρχοντες δημιουργούν ένα ψέμα – ότι η Εύα προήλθε από το πλευρό του Αδάμ. Τούτη η υπόθεση της διαμόρφωσης από το πλευρό του Αδάμ γίνεται το επίκεντρο γύρω από το οποίο περιστρέφεται η ορθόδοξη ερμηνεία της Εύας, μια ερμηνεία που στερείται της απαραίτητης σωτηριολογικής γνώσης. Μια μελέτη των δογματικών συστημάτων –ιδιαίτερα των χριστιανικών ομάδων του 20ου αιώνα- αρκεί για να κατανοήσει κανείς από πού πηγάζει η υπαγωγή των γυναικών στις δυνάμεις της πατριαρχίας.

Οι κυβερνήτες ήταν «πολύ ευτυχείς» που αυτοί -το «θηλυκό πλάσμα», μαζί με τον Αδάμ και τα παιδιά τους- «έσφαλλαν μέσα στην αμάθειά τους όπως τα κτήνη», (118:9-10). Φυσικά, η αληθινή Εύα παρέμεινε κρυμμένη στο δέντρο. Αλλά η ιστορία της Εύας συνεχίζει να ξετυλίγεται. Η «ομοίωσή» της που έζησε με τον Αδάμ, σε αντιδιαστολή με την «αληθινή Εύα» στο Δέντρο της Ζωής, επίσης αποδίδει έναν κεντρικό ρόλο στη σωτηρία. Όπως στην ιστορία της Γένεσης, αποφασίζει να φάει από το δέντρο της γνώσης και να μοιραστεί τη φώτισή του με τον Αδάμ:

«Τότε η διάνοιά τους άνοιξε. Γιατί όταν έφαγαν, το φως της κατανόησης έλαμψε πάνω τους. Όταν είδαν ότι αυτοί που τους είχαν διαμορφώσει κατείχαν τη μορφή θηρίων, ένιωσαν απέχθεια. από εκείνη την ημέρα γνώρισαν ότι αληθινά υπήρχε κάτι ισχυρότερο από εκείνους». [119:10-20, 120:13-15].

Για τους Γνωστικούς, λοιπόν, η επίτευξη της κρυμμένης γνώσης κρατά το κλειδί για τη σωτηρία τους. Δύο Εύες, η κάθε μία από τις οποίες συνεισφέρει με τρόπο μοναδικό στη γνώση, ενυπάρχουν στον γνωστικό μύθο της Δημιουργίας. Η Εύα, η Μητέρα του Κόσμου της παγκόσμιας μυθολογίας, η θηλυκή άποψη για τη ζωή, ο θηλυκός τρόπος κατανόησης των πραγμάτων, εφικτός από άνδρες και γυναίκες, είναι το κρυφό κλειδί για τη σωτηρία. Ένα κλειδί κρυμμένο βέβαια από τους ορθόδοξους Χριστιανούς εξαιτίας της πεισματικής τους προσήλωσης στη δογματικά κατοχυρωμένη θέση περί της κατωτερότητας της γυναίκας.

Σημειώσεις

[1]. Hans Jonas, The Gnostic Religion (Boston: Beacon, 1991, 2nd edition): 32.
[2]. Pagels Εlaine, «Adam, Eve and the Serpent in Genesis 1-3,» στο Images of the Feminine in Gnosticism, 412. Άλλα κείμενα της βιβλιοθήκης Ναγκ Χαμμαντί που περιλαμβάνουν τις αφηγήσεις της Γένεσης είναι το κατά Φίλιππον Ευαγγέλιο, το Εξήγησις της Ψυχής, το Υπόστασις του Άρχοντος, το Βροντή: Τέλειος Νους, το Απόκρυφον του Ιωάννου και η Αποκάλυψις Αδάμ.
[3]. Giovanni Filoramo, A History of Gnosticism, 52-53.
[4]. Όλες οι παραπομπές από τα γνωστικά κείμενα έγιναν από ελεύθερη μετάφραση του The Nag Hammadi Library, (ed. James Robinson), Harper, (San Francisco, 1988), και ακολουθούν την αρίθμηση της συγκεκριμένης έκδοσης.
[5]. Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι στο πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης το γένος των ανθρώπων δημιουργείται ταυτόχρονα «αρσενικό και θηλυκό» από τον Θεό.
[6]. Θα πρέπει ίσως να αναγνωρίσουμε στον Παύλο το γεγονός ότι συνεχίζει επί του θέματος, αναφέροντας ότι «όπως η γυναίκα προήλθε από τον άνδρα, έτσι και ο άνδρας έρχεται μέσω της γυναίκας», αποδίδοντας ένα ψήγμα της γνωστικής ιδέας.
[7]. Αμβρόσιου, Παράδεισος, 4.24, 10.48
[8]. Αυγουστίνου, Το κυριολεκτικό νόημα της Γένεσης, 11.37.
[9]. Εδώ είναι προφανής η αναλογία της κίνησης του Αδάμ με εκείνη του ερπετού.
[10]. Η ετυμολογία της εβραϊκής λέξης «Εύα» έχει ερμηνευθεί κατά καιρούς με διάφορους τρόπους. Η «πρώτη γυναίκα», η «μητέρα όλων των ζωντανών πραγμάτων» ή ακόμα και «ερπετό», κάτι που τη συνδέει με την ιδέα πως η ζωή στο σύνολό της προήλθε από ένα αρχέγονο ερπετό.

Βιβλιογραφία

    • Αμβρόσιου, Παράδεισος.
    • Αυγουστίνου, Το κυριολεκτικό νόημα της Γένεσης.
    • Jonas Hans, The Gnostic Religion Boston: Beacon, 2nd edition,1991.
    • Filoramo Giovanni, A History of Gnosticism.
    • Pagels Εlaine, «Adam, Eve and the Serpent in Genesis 1-3,» στο Images of the Feminine in Gnosticism.
    • Robinson James, (ed.), The Nag Hammadi Library, Harper, San Francisco, 1988.

Λ.Γ.