Ο σαμάνος είναι ο πνευματικός οδηγός και ο θεραπευτής των ψυχών που τις καθοδηγεί, τις προστατεύει και τις συντροφεύει καθώς αυτές βαδίζουν στο εξελικτικό μονοπάτι. Είναι ο σθεναρός πνευματικός μαχητής που αφιερώνει τις ισχυρές μαγικές του δυνάμεις στην υπηρεσία όλου του Κόσμου και κάθε ύπαρξης μέσα σε αυτόν. Είναι ο χαρτογράφος της εσωτερικής πραγματικότητας του ανθρώπου και του Κόσμου και εκείνος που κρατά τα κλειδιά μιας πανάρχαιας παράδοσης που υπάρχει πάνω στον πλανήτη από την αυγή της ιστορίας μέχρι και τη σύγχρονη εποχή.

 Η Έννοια του Σαμανισμού και ο Ρόλος του Σαμάνου

Ο σαμανισμός είναι μία από τις πλέον αρχαϊκές προσεγγίσεις της εσωτερικής πραγματικότητας με τεχνικές που οδηγούν στην έκσταση και οι οποίες σχετίζονται με τη χρήση της μαγείας. Είναι ένα είδος «θρησκείας» με την ευρύτερη έννοια του όρου που το συναντά κανείς, σε διάφορες εκφάνσεις του, σε κάθε γωνιά της Γης, σε κάθε πολιτισμό και σε κάθε εποχή. Ίσως η πλέον οικεία μορφή σαμάνου με την οποία είναι εξοικειωμένος ο κάτοικος του Δυτικού Κόσμου είναι εκείνη των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής.

Μία από τις ουσιαστικότερες εκφράσεις του σαμανισμού συναντούμε στην περιοχή της Σιβηρίας και γενικότερα στην κεντρική Ασία. Μάλιστα, το όνομα «σαμανισμός» φθάνει ως εμάς δια μέσου της ρωσικής γλώσσας και συγκεκριμένα από τη λέξη «σαμάν» των Τουνγκούζ. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι στην Ασία ο σαμανισμός αποκρυσταλλώνεται σε μια ιδιαίτερα συμπαγή ιδεολογία, που βρίσκει την έκφρασή της μέσα από ειδικές τεχνικές. Ως αποτέλεσμα, μια γενική θεώρηση του σαμανισμού των περιοχών αυτών (της Ασίας) μπορεί να οδηγήσει σε μια βαθύτερη αντίληψη για το τι είναι σαμανισμός.

Είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι ο σαμανισμός δεν αποτελεί τη θρησκεία των περιοχών αυτών. Όμως, οι θρησκείες της βόρειας και κεντρικής Ασίας βρίθουν από σαμανισμό, ο οποίος, όπως ακριβώς και κάθε θρησκεία, κάνει τα προνομιούχα μέλη της να ξεχειλίζουν από μυστικιστική εμπειρία. Έτσι, βρισκόμαστε πιο κοντά στην αλήθεια όταν κατατάσσουμε τους σαμάνους ανάμεσα στους μυστικούς. Οι σαμάνοι είναι οι «εκλεκτοί», οι προνομιούχοι, που έχουν πρόσβαση σε μια ζώνη του ιερού, απρόσιτη για τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Οι εκστατικές τους εμπειρίες έχουν εξασκήσει και συνεχίζουν να εξασκούν δυναμική επίδραση στη διάπλαση της θρησκευτικής ιδεολογίας, αλλά και στη μυθολογία και το τελετουργικό, αν και αυτά προϋπήρχαν ή αναπτύχθηκαν παράλληλα και δεν είναι δημιούργημα των σαμάνων.

Ο σαμάνος, φυσικά, δεν είναι ο μοναδικός χειριστής του ιερού, ούτε μονοπωλεί τη θρησκευτική δραστηριότητα. Σε πολλές φυλές, ο ιερέας-θύτης συνυπάρχει με το σαμάνο, ενώ κάθε αρχηγός οικογένειας είναι και αρχηγός της οικογενειακής θρησκευτικής ζωής. Γενικά, ο σαμανισμός συνυπάρχει με άλλες μορφές μαγείας και θρησκείας. Παρ' όλα αυτά, ο σαμάνος παραμένει κυρίαρχη μορφή γιατί εκείνος είναι ο μεγάλος δάσκαλος της εκστατικής εμπειρίας. Οι λαοί που ακολουθούν τη σαμανιστική παράδοση, προσδίδουν μεγάλη σημασία στις εκστατικές εμπειρίες των σαμάνων τους, γιατί αυτές τούς θεραπεύουν, συνοδεύουν τους νεκρούς τους στο «Βασίλειο των Σκιών» και μεσολαβούν μεταξύ των θεών τους και αυτών. Αυτή η κλειστή μυστική κάστα κατευθύνει, σε μεγάλο βαθμό, τη θρησκευτική ζωή της κοινότητας αλλά αγρυπνά και πλάι στην ψυχή της. Είναι ο μέγας ειδικός της ανθρώπινης ψυχής, αυτός μόνο τη «βλέπει» και γνωρίζει τη «μορφή» και το ριζικό της.

Εκεί όμως που δεν διακυβεύεται άμεσα η τύχη της ψυχής, εκεί που δεν πρόκειται για αρρώστια (που θεωρείται ως απώλεια της ψυχής), για θάνατο, για κακοτυχία ή για μια μεγάλη θυσία που προϋποθέτει εκστατική εμπειρία (μυστικό ταξίδι στον Ουρανό ή στις Κολάσεις), ο σαμάνος δεν είναι απαραίτητος. Εξάλλου ένα μεγάλο μέρος της θρησκευτικής ζωής ξετυλίγεται χωρίς αυτόν.

Ο σαμάνος είναι, λοιπόν, μάγος και θεραπευτής. Είναι, επίσης, ψυχοπομπός και μπορεί να είναι ιερέας, μυστικός, μάντης, βροχοποιός ποιητής, μουσικός, τραγουδιστής. Είναι εκείνος που μιλά τη γλώσσα των ζώων και παίρνει τη μορφή τους και ο φύλακας των θρησκευτικών παραδόσεων, της προφορικής επικής φιλολογίας και των αρχαίων μύθων. Είναι, τέλος, ο ειδικός εκείνης της έκστασης, κατά την οποία η ψυχή θεωρείται ότι εγκαταλείπει το σώμα και επιχειρεί αναβάσεις στα ουράνια ή καθόδους στην κόλαση.

Το Μονοπάτι του Σαμανισμού

Οι κύριες γραμμές επιλογής των σαμάνων είναι δύο: α) η κληρονομική μεταβίβαση του αξιώματος και β) η αυθόρμητη εσωτερική κλήση (κάλεσμα ή εκλογή) από τους θεούς και τα πνεύματα. Σε κάποιες περιπτώσεις έγιναν σαμάνοι άτομα με τη θέληση τη δική τους ή της φατρίας, θεωρούνται ωστόσο πιο αδύναμοι από εκείνους που έλαβαν την κληρονομιά ή ακολούθησαν το κάλεσμα των θεών και των πνευμάτων. Όπως και αν έχει πάντως, ο έφηβος που υποδείχτηκε για τη θέση του σαμάνου απορρίπτεται αν δεν έχει τελικά τη δυνατότητα για οποιαδήποτε εκστατική εμπειρία.

Κληρονομικός ή αυθόρμητος, ο σαμανισμός είναι πάντα δώρο των θεών και των πνευμάτων. Ουσία, είναι οι θεοί και τα πνεύματα που επιλέγουν και αναλαμβάνουν τη καλλιέργεια του υποψήφιου μέσω εκστατικών ονείρων και οραμάτων. Επίσης εγκρίνουν, επικυρώνουν και παραχωρούν το σαμανιστικό χάρισμα. Τέλος, πολλές φορές στην περίπτωση του κληρονομικού σαμανισμού, ο νέος μιας οικογένειας διαλέγεται από τις ψυχές των προγόνων σαμάνων.

Οι υποψήφιοι εντοπίζονται από την πρώιμη ηλικία, ενώ κατά την ωριμότητα αρχίζουν να εμφανίζουν παράξενα σημάδια και διανοητικές ιδιαιτερότητες αρκετά έντονες. Γίνονται ονειροπόλοι και αφηρημένοι, έχουν προφητικά οράματα, βλέπουν όνειρα, τραγουδούν στον ύπνο τους, αγαπούν τη μοναξιά, τους αρέσει να περιπλανιούνται μέσα στην ερημιά και κατά καιρούς εκδηλώνουν εκστατικές ικανότητες. Γενικά όμως, οι πρώτες αυτές εκδηλώσεις των ιδιαίτερων δυνάμεων ενός σαμάνου χαρακτηρίζονται από έλλειψη ισορροπίας, καθώς ακόμη δεν γνωρίζει πώς να τις ελέγξει. Αυτό φαινομενικά μπορεί να μοιάζει και ως πνευματική ασθένεια αν και ουσιαστικά κάθε άλλο παρά ασθένεια είναι. Στην πραγματικότητα είναι κάτι ανάλογο με τα πρώτα βήματα ενός παιδιού που μαθαίνει να περπατά και το οποίο αρχικά τρεκλίζει αλλά σταδιακά εξελίσσεται σε δεινό οδοιπόρο.

Έτσι και ο μελλοντικός σαμάνος «θεραπεύεται», τελικά, με τη βοήθεια των θεών, αλλά και των πνευμάτων που θα γίνουν αργότερα τα πνεύματα που θα τον προστατεύουν και θα τον βοηθούν. Οι σαμάνοι αναπτύσσουν, τελικά, μια εσωτερική συγκρότηση μεγαλύτερη από εκείνη που συναντούμε στους περισσότερους ανθρώπους. Επιτυγχάνουν να συγκεντρώνονται με μια ένταση απρόσιτη για τον μέσο άνθρωπο, αντέχουν σε εξαντλητικές προσπάθειες, ελέγχουν τις εκστατικές τους δυνάμεις. Ο τέλειος σαμάνος πρέπει να είναι σοβαρός, διακριτικός και να ξέρει να πείθει το περιβάλλον του. Κυρίως δεν πρέπει να είναι υπεροπτικός, υπερήφανος, παράφορος. Πρέπει να νιώθει κανείς σε αυτόν μια εσωτερική δύναμη που δεν ενοχλεί, αλλά που έχει επίγνωση της ισχύος της. Φαίνεται, λοιπόν, να είναι ασύμφωνη η εξομοίωση του σαμανισμού με οποιαδήποτε διανοητική ασθένεια. Μερικές φορές δεν πρόκειται ακριβώς για μια καθεαυτό ασθένεια, αλλά μάλλον για μια προοδευτική αλλαγή συμπεριφοράς.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι εκστατικές εμπειρίες που σχετίζονται με την επιλογή του σαμάνου είναι αρκετά πολύπλοκες. Κατά τη διάρκεια τους ο υποψήφιος θεωρείται ότι βασανίζεται, τεμαχίζεται, θανατώνεται για να αναστηθεί τελικά. Είναι αποκλειστικά αυτός ο μυητικός θάνατος και η ανάσταση που καθιερώνουν αρχικά έναν σαμάνο. Ακολουθεί έπειτα μια διπλή εκπαίδευση που συμπληρώνει την πρώτη καθιέρωση και περιλαμβάνει: α) μια εκστατικής τάξης εκπαίδευση γεμάτη όνειρα, τρόμους και συναφών και β) μια παραδοσιακής τάξης που αφορά σαμανικές τεχνικές, ονόματα και λειτουργίες πνευμάτων, μυθολογία και γενεαλογία της φατρίας, μυστική γλώσσα και άλλα. Αυτή τη διπλή μόρφωση την παίρνει από τα πνεύματα και τους παλιούς αρχισαμάνους και αντιστοιχεί σε μύηση. Η εκπαίδευση αυτή παίζει σημαντικό ρόλο αλλά δεν υπεισέρχεται παρά μετά την εμφάνιση των πρώτων εκστατικών εμπειριών, οι οποίες είναι καθοριστικές. Η διπλή αυτή μύηση -διδακτική και εκστατική- είναι που τον μετατρέπει από έναν πιθανό νευρωτικό σε έναν σαμάνο αναγνωρισμένο από την κοινωνία. Βέβαια, η μύηση αυτή είναι μια παρατεταμένη διαδικασία που συνοδεύει για πολύ καιρό τη ζωή του σαμάνου.

Γενικά, οι εκστατικές εμπειρίες που αφορούν στο κάλεσμα και τη μύηση του υποψήφιου έχουν μια δομή πολύ γνωστή στην ιστορία των θρησκειών. Σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για ανοργάνωτες παραισθήσεις ή για έναν καθαρό ατομικό μύθο. Τόσο οι παραισθήσεις, όσο και ο μύθος, ακολουθούν παραδοσιακά συναφή πρότυπα, καλά αρθρωμένα και με ένα πλούσιο θεωρητικό υπόβαθρο. Περιλαμβάνουν το παραδοσιακό σχήμα μιας μυητικής τελετής: πόνος, θάνατος, ανάσταση. Περικλείουν έτσι -σχεδόν πάντοτε- ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα θέματα: τεμαχισμό του κορμιού ακολουθούμενο από μια ανανέωση των εσωτερικών οργάνων και των σπλάχνων, ανύψωση στον Ουρανό και διάλογο με τους θεούς ή τα πνεύματα, κάθοδο στην Κόλαση και συζήτηση με τα πνεύματα και τις ψυχές των νεκρών σαμάνων, διάφορες αποκαλύψεις θρησκευτικής και σαμανικής τάξης. Ο διαμελισμός του νεοφώτιστου και η ανανέωση των οργάνων του παραμένει κεντρικό θέμα σε κάθε μυητική τελετή.

Στους Γιακούτες της Ασίας, ένας τύπος εκστατικής μύησης περιγράφει πως κάθε σαμάνος έχει ένα αρπακτικό Πουλί-Μητέρα. Μοιάζει να είναι μεγάλο, με σιδερένιο ράμφος, γαμψά νύχια και μακριά ουρά. Εμφανίζεται μόνο δυο φορές: μια στην πνευματική γέννηση και μια στο θάνατο του σαμάνου. Του παίρνει την ψυχή, τη φέρνει στην κόλαση και την αφήνει να ωριμάσει πάνω στο κλαδί ενός έλατου. Όταν ωριμάσει, το πουλί επιστρέφει στη γη, κόβει το κορμί του υποψήφιου σε μικρά κομμάτια και τα μοιράζει ανάμεσα στα κακά πνεύματα των ασθενειών και του θανάτου. Αυτά καταβροχθίζουν τα κομμάτια και έτσι ο μελλοντικός σαμάνος αποκτά την ικανότητα να θεραπεύει τις αντίστοιχες αρρώστιες. Όταν τα κακά πνεύματα απομακρύνονται το Πουλί-Μητέρα ξαναβάζει τα κόκαλα στη θέση τους και ο υποψήφιος ξυπνά από βαθύ ύπνο.

Μια άλλη παράδοση, επίσης ασιατικής προέλευσης, αναφέρει ότι στους Σαμογέτες, κατά την εκστατική μύηση, ο υποψήφιος μένει για ορισμένες ημέρες σε αφασία και ονειρεύεται ότι τα πνεύματα τον κόβουν κομμάτια και τον οδηγούν στους ουρανούς. Εκεί συναντά πολλά θεία πρόσωπα, την Κυρά των Νερών, τον 'Aρχοντα της Κόλασης, την Κυρά των Ζώων και οδηγείται από τους οδηγούς - ζώα στο Κέντρο του Κόσμου, πάνω στην κορυφή του κοσμικού βουνού. Εκεί βρίσκεται το Δέντρο του Κόσμου και ο παγκόσμιος 'Aρχοντας. Ο σαμάνος δέχεται τότε εκ μέρους του Κοσμικού Δέντρου και του 'Aρχοντα τα ξύλα για να κατασκευάσει ένα τύμπανο. Ημι-δαιμονικά όντα του αποκαλύπτουν τη φύση και τη θεραπεία όλων των ασθενειών. Τέλος, άλλα δαιμονικά όντα του κόβουν το σώμα σε κομμάτια, τα ψήνουν και τα ανταλλάσσουν με καλύτερα όργανα. Αργότερα ο υποψήφιος ξυπνά κοντά στους δικούς του και μπορεί να «σαμανίζει» ατέλειωτα χωρίς ποτέ να κουραστεί. Το όλο σύνολο συνθέτει μια παραλλαγή του παγκόσμιου θέματος του θανάτου και της μυστικής ανάστασης διαμέσου μιας καθόδου στην κόλαση και μιας ανάληψης στον ουρανό.

Κοσμογονία, Θρησκεία και Σύμβολα των Σαμάνων

Οι λαοί της Αρκτικής, της Σιβηρίας και της κεντρικής Ασίας είναι, κυρίως, κυνηγοί-ψαράδες ή βοσκοί-εκτροφείς. Είναι αρκετά νομαδικοί και παρά τις εθνικές και γλωσσολογικές διαφορές, οι βασικές γραμμές των θρησκειών τους συνυπάρχουν. Έτσι οι Τουνγκούζ, οι Σαμογέτες, οι Γιακούτες, οι Μπουριάτ, οι Τουρκο-Τάταροι, οι Τσούτκοι και οι Μογγόλοι, για να αναφέρουμε μερικές από τις πιο σημαντικές ομάδες των περιοχών αυτών, γνωρίζουν και τιμούν έναν Μεγάλο Θεό, δημιουργό του Σύμπαντος και παντοδύναμο.

Το Σύμπαν θεωρείται ότι έχει τρεις ορόφους, τρεις μεγάλες κοσμικές περιοχές, τον Ουρανό, τη Γη και τον Κάτω Κόσμο. Ο Μεγάλος Θεός κατοικεί στον ανώτερο Ουρανό, διαθέτει πολλούς «Γιους» ή «Αγγελιαφόρους», που είναι υποτακτικοί του και κατοικούν στους κατώτερους Ουρανούς. Ο αριθμός και τα ονόματά τους ποικίλλουν από τη μια φυλή στην άλλη και μιλάμε για επτά ή εννιά «Γιους» ή «Κόρες», που έχουν ως αποστολή τους να επιβλέπουν και να βοηθούν τους ανθρώπους. Με πολλούς από αυτούς ο σαμάνος έχει ιδιαίτερες σχέσεις. Μετά το Θεό του Ουρανού ο μόνος μεγάλος θεός είναι ο 'Aρχοντας του Κάτω Κόσμου, ο Έρλικ Καν, που και αυτόν τον γνωρίζει καλά ο σαμάνος.

Σε πολλούς από τους λαούς που αναπτύχθηκε ο σαμανισμός, φαντάζονται τον Ουρανό σαν μια σκηνή. Ο Γαλαξίας είναι η «ραφή», ενώ τα άστρα οι τρύπες για το φως, τα «παράθυρα του κόσμου» που εξασφαλίζουν τον αερισμό των διαφόρων Σφαιρών του Ουρανού. Όταν οι θεοί ανοίγουν τη σκηνή για να κοιτάξουν στη Γη εμφανίζονται οι μετεωρίτες. Ο Ουρανός είναι ένα σκέπασμα στερεωμένο στις άκρες της Γης. Στο σημείο επαφής τους συμβαίνει κάποτε το διάκενο να μένει ανοιχτό και τότε οι «μεγάλοι άνεμοι» εισχωρούν. Από το ίδιο πέρασμα οι ήρωες και τα προνομιούχα όντα ξεγλιστρούν και εισχωρούν στον Ουρανό. Στο κέντρο του Ουρανού λάμπει ο Πολικός Αστέρας, που στερεώνει την ουράνια σκηνή σαν ένας πάσσαλος και όλα τα αστέρια συνδέονται μαζί του με αόρατο τρόπο.

Οι Μπουριάτ πιστεύουν ότι στην αρχή δεν υπήρχαν παρά οι θεοί στη δύση και τα κακά πνεύματα στην ανατολή. Οι θεοί δημιούργησαν τελικά τον άνθρωπο και αυτός έζησε ευτυχισμένος μέχρις ότου τα κακά πνεύματα διέδωσαν το θάνατο και την αρρώστια πάνω στη Γη. Αποφάσισαν τότε να δώσουν ένα σαμάνο στην ανθρωπότητα για να αγωνιστεί ενάντια στο θάνατο και την αρρώστια και έστειλαν τον Αετό. Αλλά οι άνθρωποι δεν κατάλαβαν τη γλώσσα του και δεν εμπιστεύτηκαν ένα απλό πουλί. Ο Αετός ξαναγύρισε στους θεούς και τους παρακάλεσε να του δώσουν το χάρισμα του λόγου ή να στείλουν στους θνητούς ένα σαμάνο Μπουριάτ. Οι θεοί τον ξαναέστειλαν με τη διαταγή να παραχωρήσει το χάρισμα του σαμανισμού στο πρώτο πρόσωπο που θα συναντούσε. Διέκρινε τότε μια γυναίκα που κοιμόταν κοντά σε ένα δέντρο και σχετίστηκε μαζί της. Λίγο καιρό αργότερα, η γυναίκα γέννησε ένα γιο που έγινε ο πρώτος σαμάνος. Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι η γυναίκα αυτή έγινε «σαμάνα» αφού μετά την ένωσή της με τον Αετό είδε τα πνεύματα. Πάντως, γενικά, στους μύθους η εμφάνιση ενός αετού δηλώνει τη σαμανική κλίση, κάτι που είναι συναφές και με τον ορνιθομορφικό χαρακτήρα του τελετουργικού σαμανικού κοστουμιού.

Όσον αφορά τώρα στις τρεις μεγάλες κοσμικές περιοχές που προαναφέραμε, αυτές είναι ενωμένες μεταξύ τους με έναν κεντρικό 'Aξονα. Ο κεντρικός 'Aξονας περνάει μέσα από μια τρύπα, ένα άνοιγμα, μέσα από το οποίο οι θεοί κατεβαίνουν στη Γη και οι νεκροί πηγαίνουν στον Κάτω Κόσμο. Είναι το ίδιο άνοιγμα μέσα από το οποίο η ψυχή του σαμάνου, βρισκόμενη σε έκσταση, μπορεί να πετάξει στα Ουράνια ή να κατέβει στους Υποχθόνιους Κόσμους διασχίζοντας διαδοχικά αυτά τα επίπεδα κατά τα ταξίδια της. Η επικοινωνία αυτή γίνεται εφικτή από την ίδια τη δομή του Σύμπαντος και η κατεξοχήν σαμανική τέχνη συνίσταται στο πέρασμα από τη μια κοσμική περιοχή στην άλλη.

Ο μακροκοσμικός 'Aξονας του Κόσμου βρίσκει την αντιστοιχία του στον μικροκοσμικό στύλο ή πάσσαλο που βρίσκεται στο κέντρο των κατοικιών ή των σκηνών ως στήριγμα. Είναι ιερός και στη βάση του αποθέτουν συχνά τις προσφορές, γιατί αυτός είναι που ανοίγει το δρόμο προς το ανώτατο Ουράνιο Ον ως ένα ζωντανό σύμβολο. Στην περίπτωση που η οικία ή η σκηνή έχει στο κέντρο άνοιγμα τότε αυτό αντιστοιχεί στην «τρύπα» που κάνει το Πολικό Αστέρι στον ουράνιο θόλο και το ονομάζουν «τρύπα του Ουρανού». Είναι από εκεί που ο σαμάνος και οι μυθικοί ήρωες επικοινωνούν με τον Ουρανό.

Στους αρχαϊκούς πολιτισμούς η επικοινωνία ανάμεσα στον Ουρανό και τη Γη χρησιμεύει για να στέλνουν τις προσφορές στους ουράνιους θεούς και όχι για να επιχειρούν μια συγκεκριμένη και προσωπική ανάβαση. Αυτό παραμένει χάρισμα των σαμάνων. Αυτοί μόνο γνωρίζουν να πραγματοποιούν την άνοδο διαμέσου του «κεντρικού ανοίγματος». Αυτοί μόνο μετατρέπουν μια κοσμοθεολογική αντίληψη σε μυστικιστική εμπειρία. Εδώ φαίνεται η διαφορά ανάμεσα στη θρησκευτική ζωή της κοινότητας και τη θρησκευτική εμπειρία των σαμάνων της. Με άλλα λόγια αυτό που για την υπόλοιπη κοινότητα παραμένει ένα κοσμολογικό ιδεόγραμμα γίνεται για τους σαμάνους μια μυστικιστική διαδρομή. Η πραγματική επικοινωνία ανάμεσα στις τρεις κοσμικές ζώνες δεν είναι δυνατή παρά μόνο για τους σαμάνους.

Είναι σημαντικό να προσθέσουμε την ύπαρξη ενός μύθου που αναφέρεται σε μια πνευματική εποχή, όπου οι θνητοί μπορούσαν να ανεβαίνουν άνετα στον Ουρανό και είχαν οικείες σχέσεις με τους Θεούς. Μετά τη διακοπή της επικοινωνίας αυτής, μεταξύ Γης και Ουρανού, ορισμένα προνομιούχα όντα και κυρίως οι σαμάνοι, συνέχισαν να μπορούν να πραγματοποιούν τη σύνδεση αυτή. Οι σαμάνοι κράτησαν τη δύναμη να πετούν και να πλησιάζουν τον Ουρανό μέσω του «κεντρικού ανοίγματος». Το προνόμιο αυτό οφείλεται στην ικανότητα τους για εκστατικές εμπειρίες. Ας επαναλάβουμε ότι δεν είναι οι σαμάνοι που δημιούργησαν την κοσμολογία, τη μυθολογία και τη θεολογία των σχετικών φυλών. Εκείνοι δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να την εσωτερικεύσουν, να τη δοκιμάσουν και να τη χρησιμοποιήσουν σαν μια διαδρομή για τα εκστατικά τους ταξίδια.

Μια άλλη μυθική εικόνα του «Κέντρου του Κόσμου», που κάνει δυνατή τη σύνδεση Γης και Ουρανού είναι το Κοσμικό Βουνό. Λένε ότι έχει επτά πατώματα και ότι η κορυφή του βρίσκεται στον Πολικό Αστέρα, στον «Ομφαλό του Ουρανού». Ένα τέτοιο Κοσμικό Βουνό σκαρφαλώνει ο σαμάνος στο όνειρό του κατά την μυητική του αρρώστια και στα εκστατικά του ταξίδια. Η άνοδός του σημαίνει πάντα ένα ταξίδι στο «Κέντρο του Κόσμου».

Υπάρχει, όμως, και ο συμβολισμός του Δέντρου του Κόσμου, συμπληρωματικός του Κεντρικού Βουνού. Κάποιες φορές οι δύο συμβολισμοί αλληλοεπικαλύπτονται. Ο σαμάνος ανεβαίνοντας στο τελετουργικό του δέντρο, ανεβαίνει στην πραγματικότητα στο Δέντρο του Κόσμου και φτάνει στην κορυφή του Σύμπαντος, στον Ανώτατο Ουρανό. Εκεί ρωτάει για το μέλλον της κοινότητας και για το πεπρωμένο της ψυχής. Το Κοσμικό Δέντρο είναι ουσιαστικό για το σαμάνο. Από το ξύλο του κατασκευάζει το ταμπούρλο του. Κοσμολογικά το Δέντρο αυτό υψώνεται στο κέντρο της Γης, στον τόπο του «Ομφαλού» της και τα επάνω κλαδιά του αγγίζουν το παλάτι του Μπάι Ουλγκάν, του Μεγάλου Θεού.

Το Δέντρο αυτό, που ενώνει τις τρεις κοσμικές περιοχές, πιστεύουν ότι με τα κλαδιά του αγγίζει τον Ουρανό και με τις ρίζες του τον Κάτω Κόσμο. Ένα αντίγραφο του Ουράνιου Δέντρου βρίσκεται στον Κάτω Κόσμο. Ο βασιλιάς των νεκρών και οι γιοι του δένουν τα άλογά τους στον κορμό του. 'Aλλοι μιλούν για τρία Κοσμικά Δέντρα, ένα στον Ουρανό (οι ψυχές των θνητών κάθονται στα κλαδιά του σαν πουλιά περιμένοντας να κατέβουν στη γη για να γεννήσουν παιδιά), ένα στη Γη και το τρίτο στον Κάτω Κόσμο.

Σαμανικές Τεχνικές και Θεραπεία

Οι σαμάνοι πετούν. Έχουν την ικανότητα να μεταμορφώνονται σε ζώα και κυρίως σε πουλιά και έτσι, από το γεγονός της πνευματικής τους φύσης είναι ικανοί να πετάξουν ως το Δέντρο του Κόσμου για να επαναφέρουν τις ψυχές-πουλιά των ανθρώπων.

Μυθολογικά, η ψυχή αποδίδεται με τη μορφή πουλιού, ενώ τα πουλιά φαίνεται να παίζουν επιπλέον το ρόλο του ψυχοπομπού. Το σημαντικό είναι ότι οι σαμάνοι πραγματοποιούν εδώ-κάτω και όσες φορές το θελήσουν την «έξοδο από το σώμα», δηλαδή τον θάνατο. Μπορούν να βιώσουν την εμπειρία των «ψυχών», των «ασωμάτων», κατάσταση που δεν είναι προσιτή στους θνητούς παρά τη στιγμή του θανάτου.

Πετώντας στους αιθέρες με τη μορφή πουλιών ή με τη φυσιολογική τους μορφή, οι σαμάνοι διακηρύττουν κατά κάποιο τρόπο την υπεροχή τους σε σχέση με την ανθρώπινη φύση, αλλά και το γεγονός της ανθρώπινης πτώσης. Πολλοί μύθοι αναφέρονται στην αρχέγονη εποχή όπου όλοι οι άνθρωποι μπορούσαν να ανεβαίνουν στον Ουρανό σκαρφαλώνοντας σε ένα δέντρο ή σε μια σκάλα, πετώντας με τα δικά τους μέσα ή αφήνοντας να τους μεταφέρουνε πουλιά. Από την πτώση της ανθρωπότητας απαγορεύτηκε στο πλήθος των ανθρώπων να πετάνε στον ουρανό. Μόνο ο θάνατος ξαναδίνει στον άνθρωπο την αρχική φύση του. Τότε μόνο μπορεί να ανεβεί στον Ουρανό και να πετάξει σαν τα πουλιά.

Μια δοξασία πλούσια επιβεβαιωμένη στην Ευρώπη, αποδίδει στους μάγους και τις μάγισσες την ικανότητα να πετάνε. Ίδιες ικανότητες αποδίδονται στους γιόγκι, στους φακίρηδες και στους αλχημιστές. Όλα αυτά έχουν έναν χαρακτήρα ιδιαίτερα πνευματικό.

Στις σαμανικές τελετές το τύμπανο παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Επιτρέπει στο σαμάνο να μεταφέρεται στο «Κέντρο του Κόσμου», να πετάει στους αιθέρες, να «φυλακίζει» τα πνεύματα, ενώ ο θόρυβός του τον βοηθάει να συγκεντρωθεί και να ξαναποκτήσει επαφή με τον πνευματικό κόσμο που ετοιμάζεται να διατρέξει. Το Κέντρο του Κόσμου είναι η έδρα του Κοσμικού Δέντρου και του Παγκόσμιου 'Aρχοντα. Από ένα κλαδί του Δέντρου αυτού, που ο 'Aρχοντας άφησε να πέσει, ο σαμάνος κατασκευάζει την κάσα του τύμπανου. Έτσι, παίζοντας ο σαμάνος το τύμπανό του προβάλλεται μαγικά επάνω στο Δέντρο, προβάλλεται στο Κέντρο του Κόσμου και ανεβαίνει στους Ουρανούς. Το ταμπούρλο εξομοιώνεται έτσι με το σαμανικό δέντρο με τις πολλαπλές βαθμίδες. Υπάρχει μια βαθιά σχέση ανάμεσα στο Κοσμικό Δέντρο, το σαμανικό ταμπούρλο και την ουράνια ανάβαση.

Η κύρια, όμως, λειτουργία των σαμάνων είναι η μαγική θεραπεία. Τα αίτια μιας ασθένειας ποικίλλουν, αλλά ως επικρατέστερη αναφέρεται η «αρπαγή της ψυχής» και η περιπλάνησή της. Ολόκληρη η θεραπεία περιορίζεται στην αναζήτηση, την αιχμαλώτιση και αποκατάστασή της στο σώμα του αρρώστου. Αιτία του κακού μπορεί να είναι η εισβολή ενός μαγικού αντικειμένου στο σώμα του αρρώστου ή η κατοχή του από τα κακά πνεύματα. Η θεραπεία πραγματοποιείται με την αφαίρεση του βλαβερού αντικειμένου ή την εκδίωξη των δαιμόνων. Μερικές φορές η αιτία είναι διπλή και σχετίζεται και με αρπαγή και με κατοχή. Η σαμανική θεραπεία περιλαμβάνει τότε και αναζήτηση και αποπομπή των δαιμόνων.

Μόνο ο σαμάνος αναλαμβάνει μια τέτοια θεραπεία, γιατί μόνο αυτός «βλέπει» τα πνεύματα και ξέρει να τα ξορκίζει. Αυτός αναγνωρίζει τη φυγή της ψυχής και είναι ικανός να τη συναντήσει, κατά την έκστασή του και να τη φέρει πίσω στο σώμα του αρρώστου. Πολλές φορές η θεραπεία περιλαμβάνει θυσίες και ο σαμάνος αποφασίζει για την αναγκαιότητά και τη μορφή τους. Η ανάκτηση της φυσικής υγείας εξαρτάται αυστηρά από μια αποκατάσταση της ισορροπίας των πνευματικών δυνάμεων, γιατί συμβαίνει η αρρώστια να οφείλεται σε αμέλεια ή παράληψη προς τις υποχθόνιες δυνάμεις. Ό,τι έχει σχέση με την ψυχή και τις περιπέτειες της ανήκει αποκλειστικά στη δικαιοδοσία του σαμάνου. Αυτός γνωρίζει το δράμα της ανθρώπινης ψυχής, την αστάθεια και την πρόσκαιρη φύση της ύπαρξής της. Γνωρίζει τις δυνάμεις που την απειλούν και τις περιοχές που μπορεί να απαχθεί.

Αρχικά, ο σαμάνος καλεί την ψυχή να επιστρέψει και μόνον όταν εκείνη αρνηθεί ή είναι ανίκανη για κάτι τέτοιο πέφτει σε έκσταση και προχωρεί στην αναζήτησή της στο Βασίλειο των Νεκρών. Για το σκοπό αυτό ο σαμάνος ψέλνει, χορεύει, διηγείται, χτυπάει το τύμπανο ή παίζει κιθάρα και πέφτει σε έκσταση. Η παράσταση αρχίζει συνήθως με την επίκληση των βοηθητικών του πνευμάτων. Αυτά είναι που τον βοηθούν στην προσπάθεια του να περάσει στην αντίπερα όχθη αλλά και καθόλη τη διάρκεια του εγχειρήματός του. Τα πνεύματα αυτά με τα οποία ο σαμάνος μπορεί και συνομιλεί μπορούν να τον πληροφορήσουν για την αιτία της ασθένειας και για τη «θέληση των θεών». Κατά τη σαμανική τελετή συνήθως υπάρχουν και παρευρισκόμενοι οι οποίοι έχουν την ευκαιρία να ακούν δια στόματος του σαμάνου τα όσα συμβαίνουν κατά την εκστατική του εμπειρία. Η κάθοδος προς τη Χώρα των Σκιών μπορεί να αρχίζει με ένα εκστατικό ταξίδι προς ένα Βουνό που συμβολίζει τον Κοσμικό 'Aξονα και βρίσκεται στο «Κέντρο του Κόσμου». Πολλές φορές ο σαμάνος πραγματοποιεί το ταξίδι αυτό ως ψυχοπομπός, με σκοπό να συνοδεύσει, κατά το θάνατο ενός ανθρώπου, την ψυχή του στην άλλη όχθη.

Η απαραίτητη έκσταση ενός σαμάνου λέγεται ότι προκαλείται από το δηλητήριο των μανιταριών και είναι ο πιο διαδεδομένος τρόπος στη Σιβηρία. Σε άλλες όμως περιοχές της Γης γίνεται για τον ίδιο σκοπό χρήση ψυχοτροπικών ουσιών και καπνού. Στις πιο πρόσφατες εποχές μια παρακμή της σαμανικής τεχνικής έχει οδηγήσει συχνά σε εκστατικά ψευτο-ταξίδια που έχουν να κάνουν περισσότερο με συμβολικά δρώμενα παρά με τα πραγματικά εκστατικά ταξίδια που λέγεται ότι επιχειρούσαν οι «παλιοί σαμάνοι». Ο αληθινός σαμάνος είναι ένας εμπνευσμένος, ένας οραματιστής, όπου το κύριο μέσο για να πετύχει την εκστατική του εμπειρία παραμένει η μαγικοθρησκευτική μουσική με οτιδήποτε αυτή περιλαμβάνει, όπως κίνηση ή χορό, διήγηση, επικλήσεις, ψαλμούς, τραγούδι, ήχους και φωνές, ιερά μουσικά όργανα και αντικείμενα. Η χρήση των μανιταριών με ψυχοτροπικές ιδιότητες ή άλλων ουσιών φαίνεται να είναι μεταγενέστερη και επίπλαστη. Υπάρχουν μεγάλοι σαμάνοι που επιχειρούν σε κατάσταση τρόμου το εκστατικό τους ταξίδι για την αναζήτηση της ψυχής του αρρώστου και δέχονται οδηγίες απευθείας από τους θεούς στα όνειρά τους. Όμως, οι πραγματικοί εκστατικοί τρόμοι είναι μάλλον πολύ σπάνιοι και η πλειονότητα των περιπτώσεων περιλαμβάνει μόνο ένα εκστατικό ταξίδι που επιχειρείται μέσω των πνευμάτων ή της μυθικής διήγησης περιπετειών μυθολογικού χαρακτήρα.

Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός από σαμανικές θεραπευτικές παραστάσεις που αναφέρονται στη βιβλιογραφία και που αφορούν διαφορετικές περιοχές και τρόπους. Ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να τις αναζητήσει, καθώς μια τέτοια εκτεταμένη αναφορά υπερβαίνει τα δεδομένα και τους σκοπούς αυτού του άρθρου.

Τα Παιδιά της Γης

Σαμανικές τεχνικές και ιδεολογίες βρίσκουμε διάσπαρτες παντού σε όλες τις περιοχές του κόσμου, όπως στους ιθαγενείς της Αυστραλίας, της Μαλαισίας, του Θιβέτ, της Νότιας και Βόρειας Αμερικής κ.α. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, η κεντρική και βόρεια Ασία θεωρούνται το σημαντικότερο κέντρο του σαμανισμού παρά τις επιδράσεις και αλλοιώσεις που έχει δεχτεί από την Εγγύς Ανατολή, με αξιοσημείωτη την επίδραση του Βουδισμού. Έτσι, η αρχαϊκή τεχνική της έκστασης –συνδεόμενη με την πίστη σε ένα ανώτατο Ουράνιο Ον, με το οποίο μπορεί να διατηρεί κανείς άμεση σχέση μέσω της ανάβασης– έδωσε βαθμιαία τη θέση της σε μια στενή σχέση με τις ψυχές των προγόνων και τα «πνεύματα» που κατέληξε σε κατοχή από τα τελευταία. Ο σαμανισμός πέρασε έτσι σε νεωτερισμούς, αλλοιώσεις και υποβιβασμούς, που κύρια αιτία τους ήταν η σύγχυση της ακριβούς φύσης της έκστασης. Παρόλα αυτά, η δυνατότητα της πραγματικής σαμανικής έκστασης δεν μπόρεσε να καταλυθεί και μπορούμε να συναντήσουμε ακόμα παραδείγματα αυθεντικής, μυστικιστικής σαμανικής εμπειρίας με τη μορφή πνευματικής ανόδου στον Ουρανό, προσανατολισμένης με διαλογιστικές μεθόδους που μπορούν να συγκριθούν με εκείνες των μεγάλων μυστικιστών της Ανατολής και της Δύσης.

Θα πρέπει επίσης να επισημανθεί πως οι ιδέες και η πρακτική του σαμανισμού αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στην εποχή μας, καθώς ο πλανήτης μας καταστρέφεται, με ραγδαίους ρυθμούς, από την ανθρώπινη ασυδοσία. Και αυτό διότι ο σαμάνος ενσαρκώνει εκείνο που οι ινδιάνοι ανέφεραν ως το «να βαδίζεις με αρμονία και ομορφιά πάνω στη Γη». Όντας οι ίδιοι αφυπνισμένα παιδιά της Γης δείχνουν το δρόμο προς εκείνο που θα έπρεπε να είναι κάθε άνθρωπος: Μία συνειδητά εξελισσόμενη ύπαρξη που θα ζει εναρμονισμένα με κάθε άλλη ύπαρξη και θα βιώνει τη χαρά, την ομορφιά και το μυστήριο της ζωής μέσα στη ζεστή αγκαλιά της Μητέρας Γης.

Βιβλιογραφία

    • Mircea Eliade, Σαμανισμός, Ι. Χατζηνικολή, 1978.
    • Joseph Campbell, Οι Μάσκες του Θεού (Β' Τόμος), Ιάμβλιχος, 1996.
    • Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα (όρος: Σαμανισμός).

Α.Μ.