Τα ρεύματα της εξέλιξης κινούν την Εκδήλωση προς τα εμπρός, ωθώντας αδιάλειπτα την ζωή να αναζητά καινούργιες, ποιοτικά ανώτερες κάθε φορά, μορφές έκφρασης των δημιουργικών πνευματικών προτύπων. Στην αέναη αυτή κίνηση συμμετέχουν τα πάντα, από τους μακρινότερους γαλαξίες μέχρι τα πιο μικροσκοπικά σωματίδια ύλης. Ολόκληρο το σύμπαν ακολουθεί την ανοδική τροχιά της εξελικτικής σπείρας, μαζί και η ανθρωπότητα.

Αν μπορούσαμε να παρατηρήσουμε την απέραντη ανθρωποθάλασσα στη μακραίωνη πορεία της, θα βλέπαμε τις ωθήσεις της εξέλιξης να την διαπερνούν, ένα πανίσχυρο ρεύμα που προκαλεί ρυθμικές ταλαντώσεις, σαν κύματα. Στην κορυφή των κυμάτων στέκουν κάποιες ξεχωριστές μορφές που λειτουργούν ως εστιακά σημεία και δίαυλοι επικοινωνίας με τις πνευματικές σφαίρες. Άνθρωποι ευαίσθητοι στην ενδόμυχη ανάγκη της ανθρώπινης φυλής για αμεσότερη επαφή με τους ανώτερους κόσμους, για περισσότερο φως, και ταυτόχρονα δεκτικοί στους κραδασμούς των δημιουργικών Αρχετύπων. Διεύρυναν τους συνειδησιακούς ορίζοντες της ανθρωπότητας, άλλοτε ως πρωτοπόροι, ανοίγοντας καινούργιους δρόμους σκέψης, άλλοτε ως θεματοφύλακες της αρχαίας κληρονομιάς των Μυστηρίων κι άλλοτε συνυφαίνοντας τα δύο σε ένα εμπνευσμένο όραμα για τον εξελικτικό προορισμό της φυλής των ανθρώπων. Σε όποιο χώρο κι αν υπηρέτησαν, σε όποια σφαίρα κι αν δραστηριοποιήθηκαν, στον τομέα της επιστήμης, της φιλοσοφίας, της τέχνης ή της πολιτικής, κράτησαν ψηλά την δάδα του πνεύματος και αγωνίστηκαν ενάντια στις αντιθετικές δυνάμεις του σκοταδισμού και της άγνοιας, την τυραννία και την καταπίεση που επιβάλλει ο άνθρωπος στον άνθρωπο, με γνώμονα την αγάπη για τον άνθρωπο και βαθιά πίστη στην αξία της εξελικτικής προόδου.

Μερικοί, ελάχιστοι, κέρδισαν την αναγνώριση και το σεβασμό των συγχρόνων τους, πολλοί διώχτηκαν ή αγνοήθηκαν από το κατεστημένο και κάποιοι, όταν η ανοιχτή σύγκρουση με την αδράνεια και την οπισθοδρόμηση έγινε αναπόφευκτη, πλήρωσαν την προσφορά τους με τη ζωή τους. Ορισμένους κατέγραψε η ιστορία με χρυσά γράμματα, άλλοι υμνήθηκαν μια εποχή κι έπειτα λησμονήθηκαν ενώ άλλοι στέκουν σχεδόν στο περιθώριο, μια φευγαλέα αναφορά στις διατριβές των ειδικών και δυο αράδες στην εγκυκλοπαίδεια. Όλοι τους, όμως, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συλλογικής συνείδησης, δίνοντας νέα ώθηση ή και άλλη τροπή στη σκέψη και τον πολιτισμό. Στο πέρασμά τους άφησαν πίσω διάσπαρτα ίχνη της παρουσίας τους και τους καρπούς του μόχθου τους, που κάποτε αναδύονται στα πιο απρόσμενα μέρη αιώνες αργότερα, φωτεινοί οδοδείκτες για τις γενιές του μέλλοντος.

Αξίζει, πάντως, να θυμόμαστε ότι καθένας από τους ανθρώπους αυτούς κινήθηκε μέσα στα πλαίσια της εποχής του. Όσο πρωτοπόρος κι αν ήταν, έδρασε σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και γεωγραφικό χώρο, με εργαλεία τα τότε νοητικά, ψυχολογικά, γλωσσικά ή επιστημονικά μέσα, με γνώμονα τις ανάγκες και τις συνθήκες της κοινωνίας του και αναπόφευκτα επηρεασμένος από την γενικότερη ατμόσφαιρα γύρω του. Εκείνο που ενδιαφέρει τον σύγχρονο αναζητητή, πέρα από ορισμένες πληροφορίες για το ιστορικό πρόσωπο, είναι η ουσία πίσω από την εξωτερική φόρμα ή τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποίησε και η ευρύτερη επιρροή που άσκησε με το έργο του. Όχι το γράμμα, αλλά το πνεύμα.

Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάμβλιχος έζησε σε μια ταραγμένη εποχή, μια περίοδο μεγάλων ζυμώσεων, όπου ένας πολιτισμικός κύκλος πλησιάζει στο τέλος του κι ένας καινούργιος ανοίγει. Την μεταβατική αυτή περίοδο εμφανίζεται το φιλοσοφικό ρεύμα των «Νεοπλατωνικών». Με επίκεντρο αρχικά την Αλεξάνδρεια, οι Νεοπλατωνικοί εργάστηκαν με στόχο να συνθέσουν τις διδασκαλίες του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Αρχαίων Μυστηρίων σε ένα ενιαίο σύστημα, αναζωογονώντας την ψυχή του ελληνορωμαϊκού κόσμου που έβλεπαν να βυθίζεται γοργά στην πνευματική και την ηθική παρακμή. Η ανταπόκριση ήταν εντυπωσιακή. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα η διδασκαλία τους διαδόθηκε στη Ρώμη και άλλες μεγάλες πόλεις, διαμορφώνοντας τρεις ιδιαίτερες σχολές: την «Αλεξανδρινή», όπου διακρίνονται κυρίως ο Πλωτίνος και ο Πορφύριος, την «Αθηναϊκή», με κύριο εκπρόσωπο τον Πρόκλο και την «Συριακή», με κορυφαίο τον Ιάμβλιχο.

Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Ιάμβλιχο, ιδιαίτερα για τα χρόνια της νιότης του, είναι λιγοστά. Γόνος πλούσιας και αριστοκρατικής οικογένειας, γεννήθηκε γύρω στο 250 μ.Χ. στη Χαλκίδα της Κοίλης Συρίας. Λέγεται ότι η οικογένειά του καταγόταν από τους βασιλιάδες ιερείς της Έμεσας (σημερινή Χομς), πόλη περίφημη για τον ναό του συροφοινικικού θεού του ήλιου Ηλιογάβαλου. Περήφανος για την εθνική του καταγωγή, αρνήθηκε να υιοθετήσει ελληνικό ή λατινικό όνομα, σύμφωνα με την συνήθεια της εποχής και διατήρησε το συριακό Για-μλικού, «ο θεός κυβερνά». Αρχικά μελέτησε τον νεοπλατωνισμό κοντά στον Ανατόλιο τον περιπατητικό, έναν από τους πρώτους μαθητές του Πορφύριου και κατόπιν δίπλα στον ίδιο τον Πορφύριο, τον κορυφαίο μαθητή του Πλωτίνου, πιθανότατα στη Ρώμη, τον οποίο διαδέχτηκε στη θέση του Διαδόχου της Νεοπλατωνικής Σχολής. Νωρίτερα όμως είχε ιδρύσει δική του σχολή στη Συρία, όπου η φήμη του προσέλκυσε πλήθος μαθητές από όλες τις ανατολικές επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Στη σχολή του, ο Ιάμβλιχος, δεν περιορίστηκε απλά να επαναλαμβάνει τις διδασκαλίες των προκατόχων του. Επεξεργάστηκε και συστηματοποίησε τον νεοπλατωνισμό του Πλωτίνου, έργο για το οποίο θεωρείται ο πρώτος σχολαστικός φιλόσοφος στην ιστορία. Κυρίως, όμως, εμπλούτισε το διανοητικό αυτό σύστημα με πληθώρα στοιχείων από τα Αρχαία Μυστήρια. Κοντά, δηλαδή, στην πλωτινική θεωρία εισάγει την θεουργία, την «Περί των Θείων Πράξη» -σε αντιδιαστολή με την θεολογία, τον «Περί των Θείων Λόγο». Σκοπός του έργου του είναι η ενοποίηση των θρησκευτικών και φιλοσοφικών ιδεών του αρχαίου κόσμου σε ένα ενιαίο σύστημα εσωτερικής ανάπτυξης. Για τον Ιάμβλιχο, ζητούμενο της φιλοσοφικής αναζήτησης δεν είναι η γνώση, η στείρα διανοητική ενασχόληση, αλλά η «Θεοκρασία», η ένωση με το Θείο Ένα, την ύψιστη Δημιουργική Μονάδα. Η μελέτη και ο στοχασμός γύρω από τις ανώτερες αλήθειες, αγαπημένες ασχολίες των φιλοσόφων, είναι σημαντικά για την καλλιέργεια και τον ορθό προσανατολισμό της ψυχής. Από μόνα τους όμως δεν αρκούν να ανυψώσουν τον άνθρωπο στα επίπεδα του πνεύματος, καθώς παραμένουν στο επίπεδο της καθημερινής συνείδησης. «Η θεουργική ένωση επιτυγχάνεται μόνο με την τελειωτική λειτουργία των ανείπωτων πράξεων που εκτελούνται ορθά, πράξεων που υπερβαίνουν κάθε νόηση και με την δύναμη των άφατων συμβόλων, που είναι νοητά μόνο στους θεούς», γράφει στο «Περί των μυστηρίων των Αιγυπτίων». Τούτες οι πράξεις και τα σύμβολα επιτρέπουν στον άνθρωπο να υπερβεί τα όρια του συγκεκριμένου νου, της περιορισμένης λογικής σκέψης, και να έρθει σε άμεση επαφή με το Θείο.

Η διδασκαλία του Ιάμβλιχου θεμελιώνεται πάνω στην αρχή «τα πάντα είναι μέσα στα πάντα, αλλά σε καθένα σύμφωνα με τη φύση του» και στο ερμητικό αξίωμα «όπως επάνω, έτσι κάτω», δηλαδή στο αντικαθρέφτισμα των πανομοιότυπων δομών του Μακρόκοσμου στον Μικρόκοσμο. Τα «άφατα σύμβολα, που είναι νοητά μόνο στους θεούς» είναι οι αριθμοί, που αποκαλύπτουν και περιέχουν το κλειδί για την κατανόηση του σύμπαντος. Η αριθμολογία των Πυθαγορείων είναι ουσιαστικό μέρος της διδασκαλίας του Ιάμβλιχου, που την επεξεργάστηκε και την συστηματοποίησε, χαρτογραφώντας με λεπτομέρεια την εκδήλωση του δημιουργημένου κόσμου, μέσα από διαδοχικά επίπεδα, από το «Ένα στα Πολλά».

Ο ηθικός βίος θεωρείται εξίσου σημαντικός με την καλλιέργεια της ψυχής. Ο Ιάμβλιχος δεν απορρίπτει τον υλικό κόσμο, ούτε το φυσικό σώμα, όπως ο Πλάτωνας που το θεωρούσε «τάφο της ψυχής». Για εκείνον το πνεύμα, η ψυχή, το σώμα και η ύλη είναι μια αδιαίρετη αλληλουχία, βαθμιαίες συμπυκνώσεις της εκδήλωσης από την «άρρητον Αρχήν» μέχρι το φυσικό κόσμο. Για αυτό η ηθική στάση και η εσωτερική ποιότητα, η συνειδησιακή κατάσταση, του ατόμου είναι ουσιαστικό να εναρμονίζονται με τους συμπαντικούς νόμους. Ο ίδιος ο Ιάμβλιχος κέρδισε με τον εγκρατή και ισορροπημένο τρόπο ζωής του το προσωνύμιο του δίκαιου, ενώ οι μαθητές του τον αποκαλούσαν «θείο» και του απέδιναν υπερφυσικές δυνάμεις.

Σύμφωνα με τον Ευνάπιο, που παραθέτει την βιογραφία του Ιάμβλιχου στο «Βίοι Σοφιστών», ο Ιάμβλιχος αφιέρωνε πολύ χρόνο στους πολυάριθμους μαθητές του. «Ενώ έπιναν το κρασί τους, συνήθιζε να γοητεύει τους συνδαιτυμόνες με τα λεγόμενά του και να τους γεμίζει σαν με νέκταρ. Κι εκείνοι δεν έπαυαν στιγμή να αποζητούν τούτη την ευχαρίστηση και δεν την χόρταιναν ποτέ, έτσι που δεν τον άφηναν ποτέ σε ησυχία». Παρόλα αυτά, περιστασιακά «τελούσε ορισμένες τελετουργίες, ξέχωρα από τους φίλους και μαθητές του, όταν λάτρευε το Θείο Ον». Σύντομα, όμως, διαπίστωσε ότι η τακτική αυτή έδινε λαβή σε παράξενα σχόλια καθώς οι μαθητές του, «ανέθεσαν στον ευφραδέστερο από αυτούς να τους εκπροσωπήσει, ρωτώντας, “Δάσκαλε, πολυεμπνευσμένε, γιατί απομονώνεσαι έτσι, αντί να μοιράζεσαι μαζί μας την εξαίσια σοφία σου; Εν τούτοις έφτασαν σε εμάς φήμες από τους δούλους σου πως όταν προσεύχεσαι στους Θεούς ανυψώνεσαι από την γη πάνω από δέκα πήχες ψηλά, πως το σώμα και τα ρούχα σου αλλάζουν παίρνοντας μια όμορφη χρυσή απόχρωση και πως όταν τελειώνεις την προσευχή, το σώμα σου γίνεται όπως ήταν πριν, ξαναγυρίζεις στη γη και συναναστρέφεσαι μαζί μας”. Ο Ιάμβλιχος, που δεν συνήθιζε να γελά, γέλασε ακούγοντας αυτά τα λόγια. Απάντησε δε ως εξής, “Εκείνος που σας παραπλάνησε έτσι, ήταν πνευματώδης, τα γεγονότα όμως είναι διαφορετικά. Ωστόσο, από εδώ και εμπρός θα είσαστε παρόντες σε όλα όσα γίνονται”». Δεν είναι ίσως δύσκολο να καταλάβει κανείς πως γεννιούνται τέτοιες φήμες γύρω από έναν σεβαστό δάσκαλο που δίδασκε την συνειδησιακή ανύψωση από τα χαμηλότερα στα υψηλότερα επίπεδα της ύπαρξης.

Ο Ευνάπιος αναφέρει και ένα άλλο, ακόμη πιο εντυπωσιακό περιστατικό. Ο Ιάμβλιχος συνήθιζε να πηγαίνει το καλοκαίρι με τους μαθητές του στα Γάδαρα, πόλη φημισμένη για τα θερμά λουτρά της. Οι μαθητές τον παρακαλούσαν από καιρό να τους δείξει τις δυνάμεις του μα εκείνος αρνιόταν πάντα, ώσπου μια μέρα στα λουτρά ενέδωσε χαμογελώντας. Υπήρχαν δύο θερμές πηγές, μικρότερες αλλά πιο όμορφες από τις άλλες. Ο δάσκαλος έστειλε τους μαθητές να ρωτήσουν τους ντόπιους πως τις ονόμαζαν παλιότερα. Σύντομα γύρισαν με την απάντηση πως η μία ονομαζόταν Έρως και η διπλανή Αντέρως. «Αμέσως άγγιξε το νερό με το χέρι του (έτυχε να κάθεται στην άκρη της πηγής) και προφέροντας μια σύντομη επίκληση κάλεσε από τα βάθη της πηγής ένα νεαρό αγόρι. Είχε λευκό δέρμα, μέτριο ανάστημα, χρυσά μαλλιά και η πλάτη και το στήθος του έλαμπαν. Έμοιαζε με κάποιον που μόλις είχε κάνει το λουτρό του. Οι μαθητές έμειναν έκθαμβοι, αλλά ο Ιάμβλιχος είπε, “Πάμε στη διπλανή πηγή” και σηκώθηκε και τους οδήγησε εκεί σκεφτικός. Ύστερα επανέλαβε τα ίδια ακριβώς με πριν και κάλεσε έναν άλλο Έρωτα, όμοιο σε όλα με τον πρώτο, με εξαίρεση τα μαλλιά του που ήταν πιο σκουρόχρωμα και έπεφταν σε χαλαρές μπούκλες στο φως του ήλιου. Τα δύο αγόρια αγκάλιασαν τον Ιάμβλιχο και σφίχτηκαν επάνω του σαν ήταν πραγματικός πατέρας τους. Έπειτα ξαναγύρισε το καθένα στον τόπο του κι έφυγε να κάνει το λουτρό του, μέσα στο σεβασμό των μαθητών του. Μετά από αυτό, το πλήθος των μαθητών του έπαψαν να του ζητούν άλλες αποδείξεις αλλά πίστευαν ό,τι τους έλεγε χάρη στις αποδείξεις που τους αποκαλύφτηκαν και έμειναν προσκολλημένοι κοντά του σαν με αδιάσπαστη αλυσίδα». Ίσως αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι στη διδασκαλία του Ιάμβλιχου Έρως και Αντέρως ονομάζονται τα δίδυμα δημιουργικά ρεύματα της κοσμικής ενέργειας, που ρέει από την Μονάδα στο Πλήθος και επιστρέφει από το Πλήθος στη Μονάδα, δομώντας τα ζεύγη των αντιθέτων που απαρτίζουν τον δημιουργημένο κόσμο. Όμοια, όλες οι οντότητες έχουν δύο ταυτότητες, έναν ατομικό εαυτό ο οποίος είναι συνισταμένη της τάσης για διαφοροποίηση κι έναν ενωτικό εαυτό που διατηρεί αδιάρρηκτη σχέση με την Μονάδα. Καμία από αυτές τις δύο ταυτότητες δεν είναι πλασματική, ούτε κατώτερη από την άλλη. Αντικειμενικός σκοπός του φιλόσοφου είναι να τις εναρμονίσει στη συνείδησή του, να γίνει «σαν πραγματικός πατέρας τους», αγκαλιάζοντας την Δημιουργία στην ολότητά της.

Δεν είναι γνωστό πότε ή πώς ακριβώς πέθανε ο Ιάμβλιχος, πιθανόν γύρω στο 330 μ.Χ., λίγο μετά την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο και λίγο πριν ο Χριστιανισμός γίνει η επίσημη θρησκεία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Από τους πολυπληθείς μαθητές του ξεχωρίζουν ο Σώπατρος ο Απαμεύς και ο Αιδέσιος, που τον διαδέχτηκε στη διεύθυνση της Συριακής Σχολής, καθώς και ο μαθητής του Αιδέσιου, Μάξιμος ο Εφέσιος, δάσκαλος του αυτοκράτορα Ιουλιανού. Ο επιφανέστερος όμως συνεχιστής του Ιάμβλιχου είναι ο Πρόκλος, Διάδοχος της Αθηναϊκής Σχολής. Βαθιά επηρεασμένα από την διδασκαλία του Ιάμβλιχου είναι και τα έργα του λεγόμενου «ψευδο-Διονύσιου» που άσκησαν μεγάλη επιρροή στη μεσαιωνική χριστιανική σκέψη.

Από την «Χαλδαϊκή Θεολογία» του Ιάμβλιχου διασώθηκαν έξι βιβλία: «Ο Βίος του Πυθαγόρα», «Ο Προτρεπτικός εις Φιλοσοφία», «Περί της κοινής μαθηματικής», «Περί της Νικομάχου Γερασηνού Αριθμητικής Εισαγωγής», «Τα Θεολογούμενα της Αριθμητικής» και το «Περί των Αιγυπτιακών Μυστηρίων». Επίσης, εκτεταμένα αποσπάσματα από το «Περί Ψυχής», από τις Επιστολές προς Μακεδόνιο και Σώπατρο «Περί Ειμαρμένης» και προς Δέξιππο και Σώπατρο «Περί Διαλεκτικής», σώζονται στο «Ανθολόγιο» του Στοβαίου.

N.B.