Το Διαδίκτυο αποτελεί, πλέον, αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας και μία έκφραση της συνειδησιακής σύνθεσης που αυτή την ιστορική περίοδο αρχίζει να εκφράζεται, με ποικίλους τρόπους, από την ανθρωπότητα. Είναι ένας κοινός τόπος συνάντησης όλων των ανθρώπων, ο οποίος επιφέρει έντονες συνειδησιακές ζυμώσεις που αλλάζουν, ραγδαία, τη μορφή του κόσμου μας.

Όπως όλα δείχνουν, ζούμε σε μια ενδιαφέρουσα εποχή της οποίας τα δεδομένα διαφέρουν από κάθε άλλη περίοδο που γνώρισε ο άνθρωπος, μέχρι τώρα. Η παγκοσμιοποιημένη οικονομία, η υπερ-ανάπτυξη της τεχνολογίας, η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος του πλανήτη, οι πληροφορίες που ταξιδεύουν με πρωτόγνωρες ταχύτητες, είναι μόνο κάποια από τα χαρακτηριστικά της.

Πριν από χρόνια ακουγόταν συχνά ότι, στο μέλλον, αναλφάβητος θα ήταν εκείνος που δεν θα μπορούσε να χειριστεί υπολογιστή. Σήμερα αυτό είναι πραγματικότητα. Όποιος δεν έχει τη δυνατότητα πρόσβασης σε υπολογιστή και ειδικότερα στο Διαδίκτυο, στερείται τις δυνατότητες που προσφέρει η επονομαζόμενη «κοινωνία της πληροφορίας».

Η Ανάδυση Ενός Νέου Κόσμου

Το Διαδίκτυο, είναι μια παγκόσμια σύνδεση υπολογιστών σε ένα σχήμα που δεν είναι ιεραρχημένο. Αρχικά δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει ζητήματα ασφάλειας επικοινωνιών των αμερικάνικων υπηρεσιών, σε ένα πιθανό σενάριο παγκόσμιας πυρηνικής καταστροφής, την εποχή του ψυχρού πολέμου. Στη συνέχεια όμως, άρχισε σταδιακά να χρησιμοποιείται, όλο και περισσότερο, από μεγάλες εταιρίες και πανεπιστήμια προσεγγίζοντας περισσότερους άνθρωπους φτάνοντας στη σημερινή του μορφή. Διατηρώντας ωστόσο τη βασική γραμμή του αρχικού του σχεδιασμού, το Διαδίκτυο είναι σχεδιασμένο ώστε ακόμη και αν καταστραφεί ένα τμήμα του, να συνεχίσει να λειτουργεί διαμέσου άλλων, εναλλακτικών, «διαδρομών».

Η ουσιαστικότερη λειτουργία του Διαδικτύου είναι η διακίνηση πληροφοριών. Ο χρήστης, πρακτικά, εισέρχεται σε ένα χώρο πληροφοριών και αλληλεπιδρά μαζί τους. Ο τρόπος που παρουσιάζονται οι πληροφορίες τείνει, όλο και περισσότερο, να μοιάζει σαν «δάνειο», μεταφορά οικείων αναπαραστάσεων από την πραγματική ζωή ώστε, να μοιάζει ο εικονικός κόσμος με τον πραγματικό. Όσο η επεξεργαστική ισχύς των υπολογιστών αυξάνεται και τα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα μπορούν να μεταφέρουν περισσότερες πληροφορίες, τόσο ο εικονικός κόσμος θα μοιάζει περισσότερο με τον πραγματικό. Κάποια στιγμή η ομοιότητα θα είναι τόσο μεγάλη που θα χρειάζεται ειδική υπενθύμιση για να ξεχωρίσουμε σε ποιόν κόσμο είναι συγκεντρωμένη η προσοχή μας.

Θα πρέπει να επισημανθεί πως οι κύριες αισθήσεις που συμμετέχουν άμεσα κατά την περιήγησή μας στο Διαδίκτυο, είναι η όραση και η ακοή. Αφή, γεύση, όσφρηση προς το παρόν δεν συμμετέχουν, αν και υπάρχουν συσκευές, όπως το γάντι και η ολόσωμη στολή, που προκαλούν διέγερση της γεύσης και της αφής, ενώ γίνονται προσπάθειες και για τη συμμετοχή της όσφρησης. Όταν κατορθωθεί η πλήρης ενεργοποίησή τους τότε, πλέον, θα υπάρχει μια δυσκολία στο να αντιληφθεί ο εγκέφαλος ποια είναι η πραγματικότητα και ποιος ο εικονικός κόσμος. Προς το παρόν, μπορούμε με σιγουριά να διαχωρίζουμε ψηφιακό κόσμο και πραγματικότητα.

Ωστόσο, ο άνθρωπος που κινείται σε έναν εικονικό χώρο χρησιμοποιώντας το «ποντίκι», διαμορφώνει μια πολύ διαφορετική αντίληψη του προσανατολισμού από τον φυσιολογικό προσανατολισμό. Για παράδειγμα αυτός του Διαδικτύου, βιώνεται διανοητικά με λογικούς ειρμούς που παράγει ο εγκέφαλος, ενώ ο πραγματικός, βιώνεται με το σώμα και τη σχέση μας με το περιβάλλον και ειδικά με τη θέση του Ήλιου (στη δεύτερη περίπτωση συμμετέχουν, για παράδειγμα, ο λαβύρινθος, η αίσθηση της βαρύτητας, ο χρόνος κ.λπ.). Αντιλαμβανόμαστε, ότι πρόκειται για δύο βιώματα που ενεργοποιούν διαφορετικές λειτουργίες του ανθρώπου, διαμορφώνοντας έτσι, έναν διαφορετικό τρόπο αντίληψης και αλληλεπίδρασης του περιβάλλοντος.

Ένα Παγκόσμιο Δίκτυο

Όπως είναι διαπιστωμένο, μέσω του Διαδικτύου η έννοια της τοπικότητας έχει πάρει, πλέον, νέα μορφή, αφού παράλληλα με τον δικό μας κόσμο τον πραγματικό, υπάρχει και ο εικονικός, ο παράλληλος κόσμος του Διαδικτύου στον οποίο δεν υπάρχει τοπικότητα. Μέσα από την οθόνη του υπολογιστή μπορούμε να αντλήσουμε, σε πραγματικό χρόνο, πληροφορίες από κάθε τόπο της Γης και να επικοινωνήσουμε με οποιονδήποτε, όσο μακριά κι αν βρίσκεται, όπου κι αν βρίσκεται, οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας.

Τα οφέλη που μπορούμε να αποκομίσουμε από τη χρήση του Διαδικτύου είναι ανεκτίμητα. Δεν το χρησιμοποιούμε μόνο για υψηλούς στόχους έχοντας πρόσβαση και συμμετοχή στα σημαντικότερα προβλήματα που απασχολούν τον πλανήτη ή στην άμεση πρόσβαση οποιασδήποτε πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης του κόσμου αλλά και στην απτή καθημερινότητά μας ώστε, να πληροφορηθούμε για ελεύθερες θέσεις εργασίας, να πληρώσουμε λογαριασμούς ή να έρθουμε σε επαφή με ανθρώπους που έχουμε κοινά ενδιαφέροντα.

Η τηλε-εκπαίδευση φέρνει εικονικούς δάσκαλους στις πιο απομακρυσμένες περιοχές του πλανήτη. Η τηλεϊατρική θεραπεύει και σώζει ζωές ακόμα και σε περιπτώσεις που η πρόσβαση γιατρού είναι αδύνατη. Η τηλε-εργασία απελευθερώνει εργαζόμενους από το ασφυκτικό ωράριο και μειώνει το κόστος εργασίας. Η ηλεκτρονική αλληλογραφία εξασφαλίζει ταχύτητα επικοινωνίας και ταυτόχρονα αποτελεί ένα πανίσχυρο εργαλείο εργασίας, διασκέδασης και αλληλεπίδρασης με άλλους ανθρώπους.

Επίσης, το Διαδίκτυο έχει απελευθερώσει τους καλλιτέχνες από τις εταιρείες και τα κέντρα διαχείρισης διανομής και πώλησης της τέχνης. Κάθε καλλιτέχνης μπορεί να εκθέσει και να προβάλει το έργο του στο Διαδίκτυο, αλλά και να δει, να ακούσει και να επικοινωνήσει με καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο. Σήμερα το Youtube, το Myspace και άλλοι αντίστοιχοι κυβερνοχώροι, φιλοξενούν το έργο πλήθους καλλιτεχνών. Με καθαρά αξιοκρατικά κριτήρια έτσι μπορεί ένας καλλιτέχνης να έρθει σε επαφή με ένα παγκόσμιο κοινό.

Και όλες αυτές δεν είναι παρά ελάχιστες από τις δυνατότητες που παρέχει το διαδίκτυο.

Η Διαχείριση της Πληροφορίας

Στο Διαδίκτυο υπάρχουν, γενικά, δύο βασικές κατηγορίες επαφής με την πληροφορία. Η διαδραστική και η μονόδρομη. Στη διαδραστική περίπτωση ο χρήστης είναι σε θέση να επηρεάσει την πηγή της πληροφορίας και να διαχειριστεί το περιεχόμενο της, ενώ στη μονόδρομη μπορεί μόνο να λάβει την πληροφορία αλλά όχι να τη μετασχηματίσει.

Αλλά έχει σημασία να σταθούμε λίγο στο τί είναι πληροφορία. Σύμφωνα με τη θεωρία, πληροφορία είναι κάθε διαδικασία τακτοποίησης. Για να το καταλάβουμε αυτό ας υποθέσουμε ότι έχουμε σε κάθε χούφτα ένα πλήθος από μπίλιες. Κόκκινες και πράσινες. Αν σε κάθε χούφτα τα χρώματά τους είναι ανακατεμένα τότε η τάξη είναι μικρή και κατ' επέκταση η πληροφορία φτωχή σε σχέση με το αν είχαμε στο δεξί χέρι τις κόκκινες και στο αριστερό τις πράσινες μπίλιες. Διότι με την τακτοποίηση αυτή δημιουργείται η πληροφορία για το που βρίσκεται το κάθε είδος μπίλιας. Μπορούν τότε πιο εύκολα να εντοπιστούν. Παρόμοια μια εικόνα στον υπολογιστή δεν είναι τίποτε άλλο από τακτοποίηση χρωμοψηφίδων σε έναν πίνακα, ένα μουσικό κομμάτι είναι η τακτοποιημένη διαδοχή των ήχων. Αν μάλιστα καθορίσουμε αντιστοιχίες χρωμάτων και ήχων με αριθμούς, τότε εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε ότι και η εικόνα και ο ήχος αλλά και κατ' επέκταση κάθε πληροφορία μέσα στο Διαδίκτυο είναι τακτοποίηση αριθμών.

Ωστόσο, η πληροφορία στον κόσμο των υπολογιστών οργανώνεται σε διάφορα επίπεδα. Το επίπεδο που μόλις περιγράψαμε είναι το πλέον θεμελιώδες, το βασικό, είναι αόρατο για τα μάτια του χρήστη, αλλά το γνωρίζει ο ειδικός που προγραμματίζει τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

Το υψηλότερο επίπεδο στο οποίο τακτοποιείται η πληροφορία είναι εκείνο με το οποίο έρχεται σε επαφή ο χρήστης. Όπως, για παράδειγμα, η τάξη που διακατέχει τη σελίδα του Google στην οποία εισάγουμε μια λέξη για αναζήτηση.

Η συνειδητοποίηση ότι όταν αναζητούμε πληροφορίες στο Διαδίκτυο ουσιαστικά διαχειριζόμαστε την τάξη ανάλογα με τις ανάγκες μας μπορεί να μας μετατρέψει από παθητικούς καταναλωτές, επιβάτες του συρμού της πληροφορίας, σε κριτικούς διαχειριστές, οδηγούς του «σκάφους» μας στο ρεύμα της πληροφορίας, σε σύγχρονους ηνίοχους.

Αξίζει να σημειωθεί πως οι προγραμματιστές της Google αναζητούν όλο και τελειότερους αλγόριθμους για την αποδοτικότερη αναζήτηση και διανομή των πληροφοριών. Αποστολή της εταιρίας ισχυρίζονται πως είναι «να οργανώσει την παγκόσμια πληροφορία και να την καταστήσει καθολικά προσβάσιμη και χρήσιμη», αναπτύσσοντας την «τέλεια μηχανή αναζήτησης, που θα καταλαβαίνει ακριβώς τι εννοείς και θα σου δίνει ακριβώς αυτό που ζητάς». Οι ιδρυτές του Google, που επίσης διευθύνουν το Youtube, το Gmail, το Google Earth, το Google news και άλλα, Σεργκέι Μπριν (Sergey Brin) και Λάρι Πέητζ (Larry Page), ονειρεύονται να μετατρέψουν τη Google σε μια παντοδύναμη μηχανή τεχνητής νοημοσύνης που θα μπορεί να συνδέεται άμεσα στον εγκέφαλό μας! «Η υπέρτατη μηχανή αναζήτησης είναι έξυπνη σαν τους ανθρώπους -ή κι εξυπνότερη», λένε, προσθέτοντας ότι «αν ο εγκέφαλός σας ήταν συνδεδεμένος με όλες τις πληροφορίες του κόσμου ή με ένα τεχνητό εγκέφαλο εξυπνότερο από το δικό σας, θα ήσασταν σε καλύτερη θέση…».

Ωστόσο, προς το παρόν, ένας βασικός παράγοντας ταξινόμησης της πληροφορίας είναι η επισκεψιμότητα. Όποια σελίδα έχει υψηλά ποσοστά επισκεψιμότητας ανεβαίνει ψηλά στη λίστα. Αλλά ένας άλλος τρόπος είναι η… πανάρχαια πληρωμή.

Γενικά, τείνει να διαμορφωθεί ένας τρόπος διαχείρισης των πληροφοριών που αντλούνται για τους χρήστες με βάση το οικονομικό όφελος. Για παράδειγμα, όσοι έχετε Gmail μπορείτε να προσέξετε ότι δεξιά εμφανίζεται μια διακριτική στήλη με διαφημίσεις. Γνωρίζετε ότι σε αυτή τη στήλη προβάλλονται διαφημίσεις που εξαρτώνται από το περιεχόμενο της αλληλογραφίας σας; Αντίστοιχα συμβαίνουν και με τους υπόλοιπους παροχείς υπηρεσίας αλληλογραφίας. 'Aρα υπάρχει κάποιος που ανιχνεύει πράγματα μέσα στην αλληλογραφία σας.

Οι Εικονικές Κοινότητες

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Διαδικτύου, το οποίο διαμορφώνεται όλο και πιο έντονα, είναι η δημιουργία εικονικών κοινοτήτων, διαφόρων ειδών. Για παράδειγμα, πολλά ακούγονται τον τελευταίο καιρό για τα blogs αλλά και για άλλες περιοχές κοινωνικής συναναστροφής όπως το Facebook, Hi5 κ.α..

1) Τα blogs είναι κάτι αντίστοιχο με τα παλιά προσωπικά λευκώματα ή και με τους πίνακες ανακοινώσεων σε στέκια νέων ή οπαδών, μελών διαφόρων τάσεων και απόψεων. Στους χώρους αυτούς το κυρίαρχο στοιχείο είναι η απόλυτη ελευθερία της έκφρασης. Μπορεί, όποιος θέλει, να ορίσει περιοχές όπου διατυπώνει τις απόψεις του, χωρίς να κινδυνεύει να λογοκριθεί. Επίσης να εκδώσει πληροφορίες που συχνά τα κραταιά μέσα αποσιωπούν. Μέσα από τέτοιες περιοχές κινείται και διαχέεται η πληροφόρηση, κυρίως μεταξύ των νέων, με απίστευτους ρυθμούς. Μέσα από τα blogs αλλά και με τα κινητά τηλέφωνα οι νέοι έχουν αποκτήσει ένα κανάλι από όπου ενημερώνονται, οργανώνονται, αντιστέκονται, δημιουργούν, γνωρίζονται, προβάλλονται, εκθέτονται. Υπάρχει η πιθανότητα να βρει κανείς εκεί πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις, αλλά τέτοιου είδους πηγές δεν θα πρέπει να εκλαμβάνονται απερίσκεπτα ως έγκυρες, διότι τότε θα είναι σαν να εκλαμβάνουμε το ημερολόγιο κάποιου ως δελτίο ειδήσεων.

2) Στους κοινωνικούς χώρους τύπου Facebook μπορεί να συναντήσει κανείς ανθρώπους, εικονικά πάντα, να φτιάξει παρέες, να ανοίξει ομάδες με μέλη που ενδιαφέρονται για το ίδιο θέμα και να συνομιλεί μαζί τους είτε σε πραγματικό χρόνο είτε με σημειώματα ακόμη κι αν είναι στην άλλη άκρη του πλανήτη.

Ωστόσο, εδώ ελλοχεύει ένας σοβαρός κίνδυνος, μια και σε αυτές τις κοινωνικές συναναστροφές δεν υπάρχει η φυσική επαφή οπότε, καθένας μπορεί να ενδυθεί ό,τι ταυτότητα θέλει: ωραία, ενδιαφέρουσα ή αστεία όσο θα ήθελε να είναι. Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να παραγνωρίζουμε το γεγονός της πιθανότητας νέοι και παιδιά να πέφτουν θύματα σε κακόβουλα άτομα ή να οδηγούνται σε πράξεις αυτοκαταστροφικές. Δυστυχώς, η εγκληματικότητα μπορεί να κρυφτεί στις επιπλέον δυνατότητες αλλοίωσης της ταυτότητας και της ανωνυμίας που προσφέρει το Διαδίκτυο.

Από την άλλη πλευρά, ξεπερνιούνται τα εμπόδια των αποστάσεων και μπορεί κανείς να έχει επαφή με άτομα από κάθε μακρινή γωνιά του πλανήτη. Αυτό από μόνο του είναι υπέροχο διότι σπάει τα σύνορα, ενώνει τους ανθρώπους πέρα από θρησκεία, χρώμα ή φυλή. Γκρεμίζει τις προκαταλήψεις και αποκαλύπτει πίσω από αυτές το γεγονός ότι όλοι είμαστε άνθρωποι με τις ίδιες ανάγκες, όνειρα, ελπίδες και ανησυχίες.

3) Ιδιαίτερη ακμή γνωρίζουν εικονικοί κόσμοι με χαρακτηριστικότερο ίσως εκείνον του Second Life, όπου ο χρήστης ζει, έχοντας μια εικονική προσωπικότητα, μια πλήρη διαδικτυακή ζωή σε ένα αχανές εικονικό περιβάλλον, όπου συνεργάζεται, καταναλώνει, ερωτεύεται, έχει κοινωνική ζωή, εξόδους, ύπνο κ.λπ. μαζί με άλλους χρήστες από όλο τον κόσμο. Το Second Life είναι κυριολεκτικά ένας παράλληλος κόσμος και γίνονται προσπάθειες να ενωθεί με το Google για να δημιουργηθεί ένα ακριβέστατο εικονικό αντίγραφο της Γης, μέσα στο οποίο ο χρήστης θα μπορεί σε πραγματικό χρόνο, να βρίσκεται όπου θέλει πάνω στον πλανήτη. Το τι έκταση έχει λάβει ο κόσμος αυτός, φαίνεται από το γεγονός ότι, από εδώ ξεκινούν οι πολιτικοί τις προεκλογικές τους εκστρατείες. Παράλληλα μέσα στο Second Life υπάρχουν ανταποκριτές παγκόσμιων ειδησεογραφικών πρακτορείων, προσφέρονται θέσεις εργασίας από μεγάλες εταιρίες, καθώς και μαθήματα και διαλέξεις από τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια και επιστημονικούς οργανισμούς όλου του κόσμου.

Ότι αφορά τα διαδικτυακά παιχνίδια και αυτά με τη σειρά τους ώθουν στη διαμόρφωση μιας παράλληλης πραγματικότητας που τείνει να πάρει τη μορφή χιονοστιβάδας.

Πολλές φορές κάποιοι, εθίζονται τόσο πολύ στην επιτυχία της εικονικής τους φύσης που αδυνατούν να ενταχθούν φυσιολογικά στην πραγματικότητα και προτιμούν τη φυγή μέσα από την ταυτότητα που έχουν φτιάξει στο Διαδίκτυο. Υποκαθιστούν την πραγματική συναναστροφή με την εικονική κοινωνικότητα, διότι ουσιαστικά κάτι τέτοιο είναι ανώδυνο αφού δεν εμπεριέχει την «τριβή» της πραγματικής επαφής. Αλλά σε περίπτωση που πάει κάτι στραβά στον εικονικό χαρακτήρα, έχοντας επενδύσει πολύ χρόνο σε αυτόν, βιώνονται έντονα και ακραία συναισθήματα αντίστοιχα με αυτά του θανάτου. Σήμερα, ήδη, υπάρχουν κλινικές αποτοξίνωσης από αυτή την έξη, που βοηθούν τους εθισμένους να ξεφύγουν από την οθόνη και να αποκτήσουν ξανά μια φυσιολογική ζωή.

Η Επιστημονική Έρευνα για το Διαδίκτυο

Πέρα από τις όποιες αυτονόητες διαπιστώσεις, μεγάλη συζήτηση έχει αρχίσει και στην επιστημονική κοινότητα για τον τρόπο με τον οποίο το Διαδίκτυο επηρεάζει τη νόηση και διεξάγονται πολλές σχετικές μελέτες.

Ο Γκάρι Σμολ (Gary Small), Αμερικανός καθηγητής του Πανεπιστημίου UCLA στο βιβλίο με τίτλο «iBrain» υποστηρίζει, βασισμένος σε μελέτες του[I], ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος των ηλικιωμένων ανθρώπων που δεν έχουν εξοικείωση με τη χρήση του Διαδικτύου λειτουργεί διαφορετικά από τον εγκέφαλο εκείνων που κάνουν συστηματική χρήση. Εδικά όταν και οι δύο ομάδες πραγματοποιήσουν μια αναζήτηση στο Google, τότε υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην εγκεφαλική τους δραστηριότητα[ΙΙ].

Ένας blogger, ο Νίκολας Καρ (Nicholas Carr), δημοσίευσε πρόσφατα μια μελέτη που ξεσήκωσε θύελλα επιστημονικών αντιπαραθέσεων, στην οποία αναφέρει ότι, το Διαδίκτυο μας κάνει «ηλίθιους» υποστηρίζοντας ότι οι χρήστες του αδυνατούν πλέον να συγκεντρωθούν στο βαθύ διάβασμα ενός βιβλίου.

Η νευροφυσιολόγος καθηγήτρια Μπαρονέζ Γκρίνφιλτ (Baroness Greenfield), υποστηρίζει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ της αυξανόμενης χρήσης του Διαδικτύου και του υπολογιστή από τα παιδιά και της έξαρσης του φαινομένου της διάσπασης προσοχής που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια. Θεωρεί ότι τα παιδιά μειώνουν το χρόνο που αφιερώνουν για την ανάγνωση μιας ιστορίας και γενικά των δραστηριοτήτων που απαιτούν συγκέντρωση σε ένα θέμα. Έτσι συνηθίζουν στην γρήγορη ροή ετερόκλητων πληροφοριών και δυσκολεύονται μετά να καθίσουν έστω και για μισή ώρα στην ίδια θέση. Η τεχνολογία, όπως υποστηρίζει, δημιουργεί ένα περιβάλλον που είναι πολύ πλούσιο σε απαντήσεις αλλά ταυτόχρονα πολύ φτωχό σε ερωτήσεις. Η διάκριση της διαφοράς μεταξύ πληροφορίας και γνώσης κι αυτή έχει χαθεί, αφού υπάρχει εύκολα η δυνατότητα πρόσβασης στην πληροφορία, αλλά δεν καλλιεργείται το πλαίσιο που είναι απαραίτητο για την δημιουργία γνώσης.

Παλαιότερα τη δεκαετία του 1960, όταν ακόμη δεν υπήρχε το Διαδίκτυο όπως το γνωρίζουμε σήμερα, ο θεωρητικός των media Μάρσαλ Μακλόχαν (Marshall McLuhan), τόνιζε ότι τα ΜΜΕ δεν είναι απλώς παθητικά κανάλια πληροφόρησης, αλλά διαμορφώνουν την ίδια τη διαδικασία της σκέψης.

Πολλοί άνθρωποι έχουν την ίδια εμπειρία: όσο περισσότερο χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο, τόσο περισσότερο πρέπει να δώσουν μάχη για να μείνουν συγκεντρωμένοι στις σκέψεις τους ή σε μεγάλα γραπτά κείμενα. Το μυαλό εθίζεται να αλιεύει και να διαβάζει μικρά κομμάτια της επιλογής του από το Διαδίκτυο και σιγά-σιγά χάνει την υπομονή και τη συγκέντρωση να διαβάσει κάτι μεγαλύτερο και να συγκεντρωθεί σε αυτό.

Και όπως πάντα, υπάρχει και μια σοβαρή οικονομική διάσταση σε όλα αυτά. Διότι όσο πιο γρήγορα «σερφάρουμε» στο Διαδίκτυο, όσα πιο πολλά κλικ κάνουμε σε ιστοσελίδες, τόσες περισσότερες ευκαιρίες έχουν οι εταιρίες να μαζεύουν στοιχεία για μας και να μάς προσφέρουν οn-line διαφημίσεις. Το τελευταίο πράγμα που θέλουν οι εταιρίες, είναι να ενθαρρύνουν το αργό διάβασμα και την συγκεντρωμένη σκέψη.

Η βαθιά ανάγνωση, σύμφωνα με την ψυχολόγο Μάριαν Γουλφ (Maryanne Wolf), του πανεπιστημίου Tufts των ΗΠΑ, είναι ισοδύναμη με τη βαθιά σκέψη είναι αργή κι επίπονη διαδικασία και μάλλον αντικαταναλωτική… Μάλιστα, πρόσφατη πενταετής μελέτη του University College London (UCL) με την οποία σε γενικές γραμμές συμφωνεί και η ίδια, διαπιστώνει ότι βρισκόμαστε πιθανότατα ενώπιον μιας ευρείας αλλαγής στον τρόπο που διαβάζουμε και σκεφτόμαστε. Διαπιστώθηκε ότι οι χρήστες μέσα στο Διαδίκτυο τείνουν να πηδάνε από ιστοσελίδα σε ιστοσελίδα αναζητώντας πηγές πληροφόρησης και σπάνια επιστρέφουν σε μια πηγή που ήδη επισκέφθηκαν. Συνήθως διαβάζουν μικρά τμήματα ενός άρθρου και πριν ολοκληρώσουν το κείμενο μετακινούνται σε άλλη ιστοσελίδα. Στη καλύτερη των περιπτώσεων μπορεί να αποθηκεύσουν στον υπολογιστή ένα μεγαλύτερο άρθρο ή βιβλίο, αλλά δεν το διαβάζουν σχεδόν ποτέ. Προτιμούν να διαβάζουν στο Διαδίκτυο τίτλους, περιεχόμενα, περιλήψεις κ.λπ. Οπότε ο τρόπος διαβάσματος έχει γίνει πιο επιφανειακός, πιο επιλεκτικός, και πιο αποσπασματικός.

Ο τρόπος αυτός ανάγνωσης υπερκειμένων[III], μέσα από μηχανές αναζήτησης που ωθεί στο λεγόμενο σερφάρισμα, εξασθενεί την ανθρώπινη ικανότητα για το «βαθύ» διάβασμα. Όταν διαβάζουμε on-line, γινόμαστε απλώς «αποκωδικοποιητές πληροφοριών», χωρίς να έχουμε την ίδια διανοητική ικανότητα για ερμηνείες του κειμένου σε βάθος, νοητικές αφαιρέσεις, συσχετίσεις κ.λπ.

Σύμφωνα με τη Γουλφ, αλλά και με πολλούς νευροφυσιολόγους όπως ο Τζέημς Ολντς (James Olds), καθηγητής της νευροεπιστήμης στο πανεπιστήμιο Τζόρτζ Μασόν (George Mason) των ΗΠΑ, το ενήλικο μυαλό συνεχίζει να είναι «πολύ εύπλαστο». Τα νευρικά κύτταρα, ακόμη και στους ενήλικους, συνεχώς σπάνε τις παλαιές διασυνδέσεις τους, σχηματίζοντας καινούριες. «Έτσι, ο εγκέφαλος έχει την ικανότητα να αναπρογραμματίζει τον εαυτό του, αλλάζοντας τον τρόπο που λειτουργεί». Επομένως οι νέες τεχνολογίες και τα νέα μέσα ανάγνωσης και μάθησης (π.χ. Google) παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των κυκλωμάτων των νευρώνων στον εγκέφαλό μας. Η διαφοροποίηση αυτή αφορά κυκλώματα σε πολύ διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου, που σχετίζονται με κρίσιμες λειτουργίες, όπως η μνήμη ή η ερμηνεία των οπτικοακουστικών ερεθισμάτων. 'Aρα μπορούμε να περιμένουμε ότι τα εγκεφαλικά κυκλώματα που ενεργοποιεί η ολοένα αυξανόμενη χρήση του Διαδικτύου, θα είναι διαφορετικά από αυτά που ενεργοποιούσε η ανάγνωση βιβλίων.

Το Μέλλον

Όπως διαφαίνεται λοιπόν, η παρουσία του Διαδικτύου επιδρά άμεσα πάνω στον άνθρωπο τείνοντας να αλλάξει τον τρόπο που αυτός προσεγγίζει τα πράγματα. Με άλλα λόγια δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση μιας νέας αντίληψης του κόσμου και της ζωής.

Συνεπώς, το Διαδίκτυο και η χρήση του δεν είναι ζητήματα που αστόχαστα μπορούμε να προσεγγίσομε. Έχει τη δύναμη να διαμορφώσει το είναι μας, να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τον εαυτό μας μέσα σε αυτόν, τον τρόπο που δρούμε και συναισθανόμαστε.

Βεβαίως, όπως και κάθε τι άλλο μέσα στη ζωή, το Διαδίκτυο έχει και τις φωτεινές και τις σκοτεινές του όψεις, καθώς ουσιαστικά αποτελεί μια προβολή του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου.

Για παράδειγμα, προσωπικά δεδομένα είναι δυνατόν να συλλεχθούν, συνήθειες, συχνότητα επισκέψεων σε δεδομένες σελίδες να καταγραφούν. Και αυτό τελικά να αποτελεί έναν νέο και δύσκολα εντοπιζόμενο τρόπο ηλεκτρονικού φακελώματος από υπηρεσίες, εταιρίες ή πρόσωπα που επιθυμούν να ελέγξουν ή να χρησιμοποιήσουν τη δραστηριότητά μας στο Διαδίκτυο για δικό τους οικονομικό κέρδος ή όποιο άλλο όφελος. Επίσης, εγκυμονεί ο κίνδυνος εθισμού σε εικονικά περιβάλλοντα, ο κίνδυνος εκμετάλλευσης ενηλίκων και ανηλίκων με κάθε τρόπο, της αποξένωσης και της απουσίας πραγματικών κοινωνικών επαφών.

Από την άλλη πλευρά το Διαδίκτυο τείνει να φέρει σε επαφή ανθρώπους από κάθε γωνιά του πλανήτη, επισπεύδει την ανταλλαγή γνώσεων και τη δημιουργική αλληλεπίδραση σε κάθε επίπεδο, δίνει την ευκαιρία σε κάθε άνθρωπο να βιώσει το «άρωμα» μιας παγκόσμιας συνείδησης και τελικά λύνει πρακτικά προβλήματα πρόσβασης στη γνώση (π.χ. για ανθρώπους με ελάχιστους οικονομικούς πόρους ή για ανθρώπους σε απομονωμένες περιοχές του πλανήτη).

Οπωσδήποτε δεν είναι το ίδιο το Διαδίκτυο καλό ή κακό, ο τρόπος που το χειριζόμαστε καθορίζει την αξία του. Από εμάς εξαρτάται, από τον νου, την καρδιά και τα χέρια μας, από το δικό μας επίπεδο συνείδησης.

Πέρα όμως από τα όποια θετικά και αρνητικά σημεία του, η παρουσία του φαίνεται να αποτελεί δείκτη μιας εσωτερικής ανάγκης της ανθρωπότητας για σύνθεση και επικοινωνία. Σε τελική ανάλυση δεν ανήκει σε κανέναν αλλά αποτελεί μια συλλογική κατάκτηση και αυτό από μόνο του έχει τη δική του αξία καθώς φαίνεται να εμπεριέχει το σπόρο ενός επερχόμενου πλανητικού πολιτισμού.

Ίσως έτσι να μπορέσει να ξεπηδήσει μια νέα θαυμαστή εποχή οικουμενικής σοφίας και η πλανητική νοόσφαιρα που αποτυπώνεται στον παγκόσμιο ιστό να γίνει όχημα και προπομπός για νέες, θετικές οικουμενικές εξελίξεις που θα οδηγήσουν σε έναν κόσμο ομορφότερο. Έναν κόσμο μέσα στον οποίο ο κάθε άνθρωπος θα βιώνει τον εαυτό του ως ζωντανό κύτταρο του πλανήτη που έχει να διαδραματίσει τον δικό του ιδιαίτερο ρόλο πάνω στο μονοπάτι της συλλογικής εξέλιξης.

Ι. Τα αποτελέσματα της μελέτης δημοσιεύθηκαν στην Αμερικανική Επιθεώρηση της Γηριατρικής Ψυχιατρικής (American Journal of Geriatric Psychiatry).

ΙΙ. Η ψηφιακή εποχή αλλάζει τον εγκέφαλο. Οι χρήστες λαμβάνουν πιο γρήγορα αποφάσεις και έχουν πιο σύνθετη λογική.
Του Ματθαίου Tσιμιτάκη

ΙΙΙ. Υπερκείμενα λέγονται τα κείμενα στο Διαδίκτυο επειδή έχουν συνδέσεις σε άλλα κείμενα, αλλά και επειδή ενσωματώνουν την δυνατότητα σύνδεσής τους με βίντεο, ήχο και εικόνα.

 Λ.Κ