Ο Τζιορντάνο Μπρούνο (Giordano Bruno), φιλόσοφος και μαθηματικός, γεννήθηκε το 1548 στη μικρή ιταλική κωμόπολη της Νόλα κοντά στη Νάπολη. Πέρασε όλη του τη ζωή περιπλανώμενος στην Ευρώπη, όπου και διατύπωνε τις επαναστατικές ιδέες που αφορούσαν κύρια τις λειτουργίες του σύμπαντος. Αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να προκαλέσει την εχθρική αντίδραση της Εκκλησίας της Ρώμης. Το 1592 του απαγγέλθηκε κατηγορία και φυλακίστηκε από την Ιερά Εξέταση και το 1600 κάηκε ως αιρετικός στην πυρά.

 Το όνομά του ήταν Φίλιππος Μπρούνο, το Τζιορντάνο το έλαβε το 1572 όταν έγινε ιερέας του τάγματος των Δομινικανών σε νεαρή ηλικία, στο μοναστήρι της Νάπολης.

Στο μοναστήρι σύντομα εξοικειώθηκε με τα γραπτά των κλασσικών συγγραφέων, όπως του Αριστοτέλη, του Βιργίλιου και του Πλάτωνα. Διάβασε και εξέτασε τα έργα του αλεξανδρινού αστρονόμου Πτολεμαίου, του οποίου η γεωκεντρική θεωρία της κίνησης των πλανητών, αποδεκτή για περισσότερο από 1300 χρόνια, θεωρούσε τη Γη ως αμετακίνητο κέντρο του σύμπαντος. Έγινε σύντομα γνωστός για τις αξιοσημείωτες δυνάμεις μνήμης που είχε, παραδίδοντας μαθήματα Μνημονικής αλλά και εργασίες επάνω στην συγκεκριμένη εσωτερική τέχνη. Λόγω της φήμης αυτής κλήθηκε στη Ρώμη από τον Πάπα Πίο τον 5ο για να συζητήσουν το σύστημά του στη Μνημονική ή αλλιώς εκπαίδευση της μνήμης.

Η απασχόληση του Μπρούνο με τα γραπτά του Έρασμου και η αγάπη του για την αμφισβήτηση παραδεκτών πίστεων σύντομα τον οδήγησαν σε προβλήματα. Ακούγοντας ότι είχε συνταχθεί εναντίον του κάποια κατηγορία, έφυγε από το μοναστήρι, εγκαταλείποντας συγχρόνως και το μοναστικό του ένδυμα. Αυτή η εσπευσμένη απόφαση είχε μακροπρόθεσμες συνέπειες, καθώς τον απέκοψε από κάθε ελπίδα συμφιλίωσης με την Εκκλησία.

Σε Φυγή

Το 1579, στην πορεία της περιπλανώμενης ζωής του ο Μπρούνο έφθασε στην Καλβινιστική Γενεύη. Εδώ πείστηκε από τον Μαρτσέζε ντε Βίκο (Marchese de Vico) πως η εγκατάλειψη του μοναστικού του ενδύματος ήταν για καλό του. Οι ελπίδες όμως για ελευθερία και ασφάλεια γκρεμίστηκαν όταν, απερίσκεπτα, εξέθεσε 20 λάθη που είχαν γίνει σε μία διάλεξη από έναν από τους πλέον διακεκριμένους καθηγητές της εποχής.

Απειλούμενος με αντίποινα, ο Μπρούνο κατευθύνθηκε προς το Παρίσι, ζώντας εαυτό από τις διδασκαλίες του. Οι διαλέξεις του ήταν τόσο επιτυχημένες που ο βασιλιάς Ερρίκος ο 3ος έστειλε να τον φωνάξουν για να ανακαλύψει εάν αυτή η υπέροχη μνήμη του ήταν φυσική ή την είχε επιτύχει με τη βοήθεια της μαγείας. Ο Μπρούνο βάσιζε τις επινοήσεις της μνήμης του επάνω σε εκείνες που αναπτύχθηκαν από τον Ραϋμόνδο Λούλο (Raymond Lully), τον ισπανό μυστικιστή και φιλόσοφο του 13ου αιώνα και περιλάμβαναν τη χρήση γεωμετρικών συμβόλων, αριθμών, κύκλων και πινάκων.

Παρόλη τη βασιλική προστασία ο Μπρούνο αποφάσισε να πάει στην Αγγλία. Η ατμόσφαιρα στο Λονδίνο της Ελισάβετ έδειχνε συμπάθεια προς τους πρόσφυγες από όλη την Ευρώπη, και ειδικά τους Ιταλούς. Τα δύο χρόνια που πέρασε σε σχετική ασφάλεια στο σπίτι του γάλλου πρέσβη, Μισελ ντε Καστελνό (Michel de Castelnau), ήταν τα πλέον δημιουργικά. Εισήχθη στους μοντέρνους κύκλους των διανοούμενων, συνάντησε και συζήτησε τις ιδέες του με διαπρεπείς λόγιους της εποχής, όπως ο σερ Φίλιπ Σίντνεϊ (Philip Sidney) και ο σερ Φάλκε Γκρέβιλ (Fulke Greville). Αυτή η ατμόσφαιρα διαταράχτηκε από ένα δυσάρεστο συμβάν κατά τη διάρκεια μιας σύντομης επίσκεψής του στην Οξφόρδη. Οι εκεί υφηγητές τού αντιπαρατέθηκαν ανοιχτά στις θεωρίες του και στον στομφώδη τρόπο του. Ο Μπρούνο θυμωμένος με την υποδοχή χαρακτήρισε τους κριτές του ως «σύμβολα του ειδώλου της Ασάφειας και δικαστικούς κλητήρες της θεάς της Έπαρσης».

Ο Μπρούνο επιχείρησε να αναπτύξει μια ευρύτερη σκέψη, βασιζόμενος πάνω στη σύνθεση φιλοσοφικών αντιλήψεων, συνδυάζοντας τα περί Πλατωνικής Ψυχής και τις Πλατωνικές εν γένει θεωρίες, με την Ηλιοκεντρική θεωρία των Πυθαγορείων, τον Ατομισμό του Δημόκριτου και το Μυστικισμό του Πλωτίνου. Αλλά και οι αντιλήψεις του πάνω στη φύση και στους νόμους της περιείχαν στοιχεία διαλεκτικής, που σε πολλά σημεία θύμιζαν τη διαλεκτική των αρχαίων υλιστών. Θεωρούσε ακόμη τη νόηση «ήλιο της ανθρώπινης ψυχής» και την ηθική απλώς μια «προσαρμογή της ψυχής στους νόμους του σύμπαντος». Επίσης ανέφερε διαρκώς την αρχή της αδιάκοπης μεταβολής της φύσης και ότι στη διάρκεια των αιώνων, η επιφάνεια της Γης αλλάζει και η θάλασσα μετατρέπεται σε ξηρά και η ξηρά σε θάλασσα, κάτι που το διαπιστώνουμε σήμερα.

Το Άπειρο Σύμπαν - Ο Θεός - Η Μαγεία

Όταν ο Μπρούνο εγκατέλειψε και τη Νάπολη, ζούσε γράφοντας, δίνοντας διαλέξεις και εκδίδοντας βιβλία. Τώρα στο Λονδίνο, ενθαρρυμένος από τον ντε Καστελνό και άλλους, άρχισε να καταγράφει τις ανορθόδοξες απόψεις του πάνω στην κοσμολογία και τη φιλοσοφία. Στο έργο του Δείπνο της Καθαρής Τετάρτης, το 1584, ο Μπρούνο εισήγαγε τους αναγνώστες του στη θεωρία του Σύμπαντος του Κοπέρνικου, δηλώνοντας, αντίθετα με την αποδεκτή Εκκλησιαστική παράδοση, ότι ο Ήλιος είναι το κέντρο του κόσμου. Για αιώνες πιστευόταν ότι το σύμπαν αποτελείτο από μια πεπερασμένη σειρά ομόκεντρων σφαιρών με τη Γη ακίνητη στο κέντρο του. Ο Μπρούνο ήταν ένας από τους πρώτους που αντιλήφθηκαν ότι το σύμπαν θα έπρεπε να εκτείνεται στο άπειρο, ενσωματώνοντας αναρίθμητους κόσμους, και αυτό ανέπτυξε στο βιβλίο του με τίτλο Πάνω στο 'Aπειρο Σύμπαν και τους Κόσμους, που εκδόθηκε στα τέλη του 1584.

Ισχυριζόταν ότι ακριβώς όπως οι άνθρωποι θεωρούν τη Γη ως το κεντρικό σημείο του σύμπαντος, γύρω από το οποίο καθετί περιστρέφεται, έτσι επίσης όντα σε άλλους κόσμους, όπως στον Ήλιο και τη Σελήνη, πιστεύουν ότι αυτοί είναι το εστιακό σημείο του σύμπαντός τους.

Χώριζε τους κόσμους σε δύο κατηγορίες, τους ήλιους και τις γαίες ή πλανήτες, όπου ο καθένας εξαρτάται από τον άλλο για την ύπαρξή του. Οι γαίες περιστρέφονται γύρω από τους ήλιους, αλλά οι ήλιοι επίσης συνεχώς κινούνται. Πίσω από όλη την κίνηση οραματίστηκε μια παγκόσμια ψυχή ή πνεύμα, που εκδηλώνεται ακόμη και σε άψυχα αντικείμενα, όπως τα φυτά ή οι πέτρες. Πίστευε πως η ατομική ψυχή μπορούσε μέσω της σοφίας, της λογικής και της αγάπης, να υψωθεί όλο και υψηλότερα σε μια τελική ένωση με τον Θεό.

Η φανερή αντίθεσή του με τη γεωκεντρική θεωρία συνέτριψε οριστικά το κρυστάλλινο φρούριο που η θεοκρατική σοφία είχε δημιουργήσει για να βυθίζει επί αιώνες την ανθρωπότητα σε πνευματικά σκοτάδια. Ο ίδιος θεωρούσε μάλιστα πως η θρησκεία είναι ένα μέσο καθοδήγησης των αμαθών. Σε κάποια ελάχιστα ανοικτά πνεύματα δίδασκε πως ο Θεός είναι η δύναμη που συνεχώς διατηρεί και νοηματοδοτεί το σύμπαν, την natura naturans, ως εσωτερική και ενοποιός ουσία των πάντων - natura naturata. Με λίγα λόγια, στον εκδηλωμένο κόσμο «ο Θεός είναι ένας κύκλος του οποίου το κέντρο είναι παντού και η περιφέρειά του πουθενά». Για τον Μπρούνο το Σύμπαν και ο Θεός ήταν έννοιες ταυτόσημες. Σε πολλά από τα κείμενά του εμφανίζεται η φράση deus naturaque, σύλληψη «σπινοζική» πολύ πριν το Σπινόζα, για τον οποίο ο Θεός δεν ήταν τίποτε άλλο από την ίδια την αρετή της Φύσης, που είναι διάχυτη σε όλα τα δημιουργήματα

Ο Μπρούνο ενδιαφερόταν επίσης για τις μαγικές τέχνες. Τις συνέκρινε με ένα ξίφος το οποίο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με άσχημο τρόπο στα χέρια ενός μοχθηρού ατόμου, αλλά το οποίο, σωστά χειριζόμενο από θεοσεβούμενο άνθρωπο, μπορούσε να παράγει το καλό. Παραθέτει δέκα διαφορετικά είδη μαγείας, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αυτόν το σκοπό, περιλαμβάνοντας τη φυσική και τη συμπαθητική μαγεία, ενώ υποστηρίζει και τη μαθηματική μαγεία, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης σχημάτων, χαρακτήρων, λέξεων και αριθμών.

Ο Μπρούνο δεν μπορούσε να αντιληφθεί και να προβλέψει τα αποτελέσματα που θα προκαλούσαν οι τολμηρές του δηλώσεις, ειδικότερα από τους εχθρούς του. Εργαζόταν τόσο γρήγορα, ώστε ακόμη και ο μαθητής του Έγκλιν (Raphael Eglin) έδωσε μια περιγραφή σύμφωνα με την οποία μπορούσε «να στέκει στο ένα πόδι και να υπαγορεύει τόσο γρήγορα, όσο μπορούσε η πένα να ακολουθήσει». Έκδωσε 61 βιβλία πάνω στη φιλοσοφία, την τέχνη της μνήμης, τη γεωμετρία και πολλά άλλα θέματα.

Εγκαταλείποντας την Αγγλία το 1585, πέρασε τα επόμενα 6 χρόνια επισκεπτόμενος ευρωπαϊκά κέντρα μάθησης, και ιδιαίτερα στη Γερμανία. Το 1591 αποδέχτηκε μια πρόσκληση από ένα Βενετό ευγενή, ονόματι Τζιοβάνι Μοτσενίγκο να πάει στη Βενετία και να τον εκπαιδεύσει στην «τέχνη της μνημονικής και της εφεύρεσης». Είναι αβέβαιο εάν ο μαθητής Μοτσενίγκο (Giovanni Mocenigo), ήθελε να παρασύρει τον Μπρούνο σε παγίδα ή ήταν απλά δυσαρεστημένος με τη διδασκαλία του, αλλά το 1592 τον κατήγγειλε στην Ιερά Εξέταση. Ο Μπρούνο μπήκε στη φυλακή του Ιερού Γραφείου με την κατηγορία της αίρεσης.

Μια ακόμη βασική αιτία του αφορισμού του ήταν και το γεγονός ότι το 1588 είχε δημοσιεύσει το έργο του Articuli centum et sexaginta (Εκατόν εξήντα άρθρα), στο οποίο χτυπούσε όλο το θρησκευτικό και «επιστημονικό» πνεύμα της εποχής, καταγγέλλοντας τη χριστιανική μισαλλοδοξία, ενώ παράλληλα ζητούσε την ελευθερία όλων των θρησκευτικών και φιλοσοφικών απόψεων.

Η Θανάτωση στην Πυρά

Αν και ποτέ δεν είχε δώσει οποιοδήποτε φανερό σημάδι ότι προτίθετο να κόψει τους δεσμούς του με την Εκκλησία, είχε ειπωθεί για αυτόν, ακόμη και στην ανεκτική Αγγλία, ότι ήταν άθρησκος. Πράγματι, μία από τις κατηγορίες εναντίον του ήταν ότι έκανε υπερβολικούς επαίνους προς την αιρετική Βασίλισσα Ελισάβετ Α΄. Από πολύ νωρίς, ωστόσο, αποζητούσε να είναι συμφιλιωμένος με την Εκκλησία, υπό τον όρο να μην επιστρέψει ξανά στο μοναστικό βίο.

Το 1593 ο Μπρούνο μεταφέρθηκε στα μπουντρούμια της Ιεράς Εξέτασης στη Ρώμη. Ανακρίθηκε και βασανίστηκε άγρια, καθώς οι θέσεις του για την απειροσύνη, ομογένεια και ισορροπία του σύμπαντος, για την ύπαρξη πολλών κόσμων μέσα στο σύμπαν με τον Αιθέρα ανάμεσά τους, για την ανυπαρξία της χριστιανικής «Κόλασης», της «άμωμου συλλήψεως» και της δήθεν «θεϊκής φύσης», κρίθηκαν «βλάσφημες» και «αιρετικές σε επικίνδυνο βαθμό». Παρέμεινε φυλακισμένος στον πύργο της Νόνα επί επτά χρόνια, βασανιζόμενος ώστε να αποκηρύξει τις «αιρετικές» φιλοσοφικές θέσεις του, πράγμα που δεν έγινε, παρά τις ατελείωτες ανακρίσεις, βασανιστήρια, απειλές και εξευτελισμούς που δέχτηκε. Καταδικάστηκε ως «ένας αμετανόητος και πείσμων αιρετικός» και στις 8 Φεβρουαρίου 1600 το δικαστήριο τον καταδίκασε στο όνομα της Ιεράς Εξέτασης της Ρώμης να καεί ζωντανός. Στους ιεροεξεταστές που τον καταδίκασαν ύψωσε ήρεμα για τελευταία φορά το πνευματικό του ύψος, με τα ακόλουθα λόγια που τους κατατρομοκράτησαν: «Πιστεύω ότι ο φόβος που έχετε τώρα που με καταδικάζετε είναι πολύ μεγαλύτερος από αυτόν που έχω εγώ, που τώρα καταδικάζομαι». Οδηγήθηκε στην πυρά στις 17 Φεβρουαρίου του 1600, στην Πλατεία των Λουλουδιών (Campo dei Fiori) της Ρώμης, όπου έγινε παρανάλωμα των φλογών. Την ίδια ώρα, στην πλατεία του Αγίου Πέτρου καίγονταν όσα κείμενά του είχαν πέσει στα χέρια των ιεροεξεταστών.

Το έργο του παραμένει σχεδόν άγνωστο. Δύσληπτο, πολλές φορές γραμμένο με ένα προσωπικό τρόπο που καταργεί γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες, με το δικό του ιδιαίτερο ύφος. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η προσπάθεια μετάφρασης των Απάντων του από τον γαλλικό οίκο «Les Belles Lettres», με τη συνεργασία των καθ. Νούτσιο Ορντινέ (Nuccio Ordine) και Υβ Ερσάν (Yves Hersant).

Ορισμένα από τα πιο σημαντικά του έργα του είναι τα εξής:

De umbris idearum (1582)
Ars Memoriae (1582)
Cantus Circaeus (1582)
Il Candelaio (1582), κωμωδία που συνόψιζε τις φιλοσοφικές του τοποθετήσεις
La Cena de le Ceneri (1584).
De la Causa, Principio et Uno (1584).
De l'Infinito Universo et Mondi (1584).
Lo Spaccio de la Bestia Trionfante (1584).
Degl' Εroici Furori (1585).

Σήμερα δεν μπορούμε παρά να δούμε τον Τζιορντάνο Μπρούνο σαν έναν ήρωα της ανθρωπότητας που υπερασπίστηκε, ακόμη και με τίμημα την ίδια του τη ζωή, το δικαίωμά του να σκέφτεται ανεξάρτητα, ως φιλόσοφος. Έγινε ένα σύμβολο για την Ελευθερία και την Αξιοπρέπεια της Ύπαρξης.

Τ.Α.,Ι.Φ.