Η λέξη «Ζεν» είναι η σινο-ιαπωνική συντόμευση του σανσκριτικού dhyana (Ντιάνα) που σημαίνει διαλογισμός ή κατάσταση διαλογισμού.

Το Ζεν κατέχει μια μοναδική θέση ανάμεσα στις επίσημες θρησκευτικές δοξασίες ανά τον κόσμο. Είναι τόσο παλιά όσο και ο Βουδισμός, ίσως και παλαιότερη, καθώς ο τρόπος διαλογισμού που εφαρμόζεται, λέγεται ότι έχει μεταβιβαστεί από αναχωρητές της Ινδίας στην προ- βουδιστική εποχή, χωρίς ιδιαίτερες μετατροπές.

Αναπτύχθηκε στην Κίνα και την Ιαπωνία ως Τ’σαν, και είναι η δημοφιλέστερη από όλες τις Βουδιστικές αιρέσεις, εξ αιτίας της ελκυστικής και έντονα μυστικιστικής της φύσης.

Όπως και ο Βουδισμός σε γενικές γραμμές, έτσι και το Ζεν δεν περιλαμβάνει σχεδόν καμία θεολογία. Είναι σχεδόν ολοκληρωτικά φιλοσοφία, αλλά αποτελεί κάτι παραπάνω από μία φιλοσοφία. Δεν μπορεί να συλληφθεί εννοιολογικά μέσω της διάνοιας και της λογικής παρά μόνο όταν βιωθεί.

Η φώτιση επιτυγχάνεται είτε με σταδιακό τρόπο μέσα από διάφορα στάδια εξαγνισμού του νου, είτε με ξαφνικό τρόπο μέσα από τη στιγμιαία αναστροφή της συνείδησης του ανθρώπου και διαφέρει από σχολή σε σχολή. Έγκειται στην ευθύνη του κάθε ατόμου χωριστά και δεν μπορεί να αποκτηθεί μέσω της πίστης σε κάποια θεότητα ή σωτήρα. Το Ζεν δίνει έμφαση στην ανάπτυξη της διαισθητικής εκείνης σοφίας που θεάται την ενότητα του παντός.

Παρά την ιστορική του παλαιότητα, οι ιδέες του είναι αρκετά σύγχρονες και έρχονται σε αρμονία με αυτές των Νέων Βουδιστών[1].

Πριν μελετήσεις το Ζεν, τα βουνά είναι βουνά
και τα ποτάμια είναι ποτάμια. Όταν αρχίσεις
να μελετάς το Ζεν τα βουνά δεν είναι πια βουνά
μήτε τα ποτάμια ποτάμια. Σαν αποκτήσεις τη Φώτιση
όμως τα βουνά ξαναγίνονται βουνά και τα ποτάμια
ξαναγίνονται ποτάμια.

Η Ιστορία και η Καταγωγή του Ζεν

Το Ζεν έχει τις ρίζες του στη Φώτιση του Σάκια Μούνι[2] η οποία συνέβη στο τριακοστό έτος της ηλικίας του, καθώς βρισκόταν σε βαθύ διαλογισμό κάτω από το Δέντρο Μπόντχι. Λέγεται ότι αμέσως μετά αφυπνίστηκε στην απόλυτη αλήθεια και δήλωσε: «Όλα τα έμβια όντα φωτίζονται ταυτόχρονα».

Σύμφωνα με την παράδοση αυτής της αίρεσης, ο Σάκια Μούνι, μετέδωσε το μυστικιστικό του δόγμα, μέσω της σκέψης, στο νου του γηραιότερου μαθητή του Μαχακασιάπα, στο βουνό του Ιερού Όρνεου, και αναγνωρίστηκε ως ο Πρώτος Πατριάρχης. Ο Μαχακασιάπα, ως Πρώτος Πατριάρχης, μετέδωσε το Δόγμα στον Άναντα, τον Δεύτερο Πατριάρχη, και αυτό συνεχίστηκε διαδοχικά μέχρι τον Μποντχιντχάρμα, τον Εικοστό Όγδοο Πατριάρχη.

Ο Βουδισμός άρχισε να διεισδύει από την Ινδία στην Κίνα τον πρώτο αιώνα μ.Χ. Το Ζεν καλλιεργήθηκε μέσα από τις διδασκαλίες του Ινδού μοναχού Μποντχιντχάρμα, ο οποίος έφτασε στην Κίνα κάποια στιγμή στις αρχές του έκτου αιώνα και διέδωσε τις διδασκαλίες του που βασίζονταν στις Μαχαγιάνα Σούτρες, οι οποίες διέφεραν των άλλων βουδιστικών σχολών.

Λίγα γεγονότα είναι γνωστά για τον Μποντχιντχάρμα, δοξασίες που υπήρχαν του απέδιδαν θαυματουργές δυνατότητες. Ο μύθος τον θέλει να είναι ο Εικοστός Όγδοος Πατριάρχης του Βουδισμού και να βρίσκεται στην Κίνα με στόχο να διδάξει και να εγκαθιδρύσει το Ζεν, ως ο Πρώτος του Πατριάρχης. Ίδρυσε μοναστήρι, που κατά μερικούς μελετητές ήταν το Σάο Λιν, και δίδαξε στους μοναχούς μυστικές μεθόδους προσέγγισης της βουδιστικής αλήθειας, ανάμεσα στις οποίες είναι και αυτή του Ζεν. Αυτές οι μέθοδοι, που συνδυάστηκαν με ψυχοσωματικές ασκήσεις και γυμναστική, αποτέλεσαν τον αρχικό πυρήνα των κινέζικων Πολεμικών Τεχνών ή Κουνγκ Φου.

Έγινε γνωστός ως ο Βραχμάνος Πι-κουάν «αυτός που ατενίζει τον τοίχο», εξαιτίας των εννέα χρόνων που πέρασε διαλογιζόμενος κοιτάζοντας έναν τοίχο, μέχρι που ατρόφησαν τα πόδια του. Η τύχη του παραμένει άγνωστη, σύμφωνα με κάποιες δοξασίες τον δηλητηρίασαν ανταγωνιστές του, ενώ άλλες αναφέρουν ότι επέστρεψε στην Ινδία ή συνέχισε στην Ιαπωνία. Παρότι φέρεται να έχει ζήσει περίπου 150 χρόνια, πεθαίνει κάποια στιγμή πριν το 534. Ο όρος «πι-κουάν» καθιερώθηκε ως περιγραφή του δρόμου για τη φώτιση στο Ζεν, σημαίνοντας κυριολεκτικά τον απότομο και ξαφνικό χαρακτήρα της φώτισης.

Μετά τον Μποντχιντχάρμα αυτός που θεωρείται πραγματικός ιδρυτής του Ζεν στην Κίνα ήταν ο Χουί-Νενγκ (637-713), ο Έκτος Πατριάρχης, ο οποίος επέδρασε στην προσαρμογή του Βουδισμού στην κινεζική σκέψη. Ο Χουί-Νενγκ περιέγραψε το Ζεν ως «την κατάσταση του να βλέπεις την πραγματική σου Φύση», και ίσως είναι η πιο σημαντική φράση που διατυπώθηκε ποτέ, σύμφωνα με τον φιλόσοφο του Ζεν Ν.Τ. Σουζούκι[3], καθώς αποκρυσταλλώνει την ουσία της φώτισης του Ζεν.

Ο Χουί-Νενγκ μετά τον θάνατό του ονομάστηκε «Δάσκαλος του Ζεν του Μεγάλου Καθρέφτη». Ο καθρέφτης συμβολίζει στο Ζεν τον φωτισμένο νου. Η απουσία κάθε σκέψης είναι η αγνή ανακλαστική ιδιότητα του καθρέφτη, κατά την οποία ο νους επιτυγχάνει να μην προσκολλάται σε κανένα αντικείμενο.

Ο Χουί-Νενγκ συνειδητοποίησε την ανακλαστική φύση του νου σε μία εμπειρία ξαφνικού φωτισμού. Δίδασκε ότι «η φώτιση αποτελεί τη δική σου φύση. Στην αρχή είναι απόλυτα καθαρή. Αρκεί να επωφεληθείς από αυτόν το νου και θα γίνεις αμέσως ένας Βούδας». Με άλλα λόγια, ήδη ο νους κατέχει την φώτιση αρκεί μόνο να το συνειδητοποιήσει.

Ύστερα από την εισαγωγή του Ζεν στην Κίνα, τον 6^ο αιώνα μ.Χ., αναπτύχθηκε με τη συγκατάθεση της δυναστείας των Σούι (598-617) και της δυναστείας των Τανγκ (618-906). Απέκτησε ιδιαίτερη φήμη από οποιαδήποτε άλλη αίρεση του Βουδισμού σε όλη τη διάρκεια της περιόδου των Σουνγκ (976-1126) και της δυναστείας των Νότιων Σουνγκ (1127-1367).

Το Ζεν άρχισε να επικρατεί ευρέως στην Κίνα, φτάνοντας στο ζενίθ την εποχή της δυναστείας των Σουνγκ (960-1279), εποχή που τα υπόλοιπα Βουδιστικά δόγματα είχαν φθίνουσα πορεία. Εμφανίστηκαν δύο κύρια ρεύματα: η σχολή Λιν-Τσι, η οποία ανέπτυξε τη χρήση των παραδόξων, αυτό που στα γιαπωνέζικα ονομάζεται Κοάν, ως μία έντονη και συστηματική μέθοδο φωτισμού, και η Τσ'αο-τανγκ, η οποία έδινε έμφαση στην φώτιση μέσω παθητικού, σιωπηλού διαλογισμού.

Η δεσπόζουσα επιρροή του ήταν τόσο ακαταμάχητη, ώστε ο Κομφουκιανισμός αφομοίωσε τις βουδιστικές διδαχές, ιδιαίτερα εκείνες του Ζεν, προβάλλοντας την αποκαλούμενη Θεωρητική Φιλοσοφία[4].

Κατά την δυναστεία των Μινγκ (1368-1659) τα κύρια δόγματα του Ζεν υιοθετήθηκαν από έναν περίφημο μελετητή του Κομφουκιανισμού, τον Γουάνγκ Γιανγκ Μινγκ[5]. Ίδρυσε Σχολή Ζεν, μέσω της οποίας ασκήθηκε βαθιά επιρροή σε Κινέζους και Ιάπωνες διανοούμενους, πολιτικούς και στρατιωτικούς.

Η περίοδος ακμής του Ζεν ολοκληρώθηκε κατά το τέλος της δυναστείας των Νότιων Σουνγκ (1127-1279), όπου το Ζεν άρχισε πλέον να φθίνει, εξαιτίας της εσωτερικής διαφθοράς.

Στην Ιαπωνία οι ιδέες του Ζεν εισήχθησαν στην περίοδο Νάρα, (7^ος και 8^ος αιώνας) από τους Σαμουράι. Η εξάπλωση και ανάπτυξη του Ζεν άρχισε όταν ο μοναχός Εϊσάι (1141-1215) ίδρυσε την σχολή Ριντζάι, γιαπωνέζικη ονομασία της σχολής Λιν-Τσι Τζουνγκ (βουδισμός Τζαν), ανακηρύσσοντάς την επίσημη θρησκεία το 1191.

Ο Εϊσάι, ήταν ένας δραστήριος άντρας με απότομο χαρακτήρα, διέσχισε το 1168 την θάλασσα της Κίνας, σε ηλικία είκοσι οκτώ ετών, αφού για οκτώ χρόνια μελέτησε όλα τα Ιερά βιβλία της συλλογής Tripitaka στο μοναστήρι Χι-γέι, κέντρο τότε του ιαπωνικού Βουδισμού. Αφού επισκέφθηκε ιερούς τόπους και μεγάλα μοναστήρια, επέστρεψε στην πατρίδα του φέρνοντας μαζί περισσότερα από τριάντα διαφορετικά βιβλία για το δόγμα της αίρεσης Τεν-ντάι. Έπειτα από πέντε χρόνια μαθητείας κατάφερε να λάβει την συγκατάθεση για την πνευματική του επίτευξη από τον Νουν Νκγαν, έναν φημισμένο δάσκαλο της σχολής Ριν τζάι. Ο Εϊσάι έγραψε το βιβλίο Κο-ζεν-γκο-κόκου-ρον (Η Προστασία της Χώρας μέσω της Διάδοσης του Ζεν), και έθεσε τα θεμέλια του αποκαλούμενου Κάμα-κούρα Ζεν, που ευημερεί μέχρι σήμερα.

Σε σύντομο χρονικό διάστημα ακολούθησε και η ίδρυση της άλλης σχολής της Σοτο (Τσάο Τουνγκ Τσουνγκ, η κινεζική ονομασία) από τον μοναχό Ντόγκεν (1200-1253), γνωστό σήμερα σαν Γιο-Ντάι-Σχι, ο οποίος παραμένει η πιο σεβαστή μορφή Ιάπωνα δασκάλου του Ζεν. Θεωρείται ένας Μποντχισάτβα, ο φωτισμένος που βοηθά και τους άλλους να φωτιστούν.

Το 1250 περίπου ο Ντόγκεν ταξίδεψε από την Ιαπωνία στην Κίνα, διδάχθηκε το Ζεν, αφυπνίστηκε και το δίδαξε στο μοναστήρι του Εχέι-τζι στην Ιαπωνία, που υπάρχει μέχρι και σήμερα. Είναι το μοναδικό μοναστήρι που καταλήγουν όλοι οι μοναχοί, πριν πάρουν κάποιους βαθμούς.

Η σχολή Ριντζάι επικεντρώνεται στη χρήση των Σούτρας ή Κοάν, ενώ η Σότο προσανατολίστηκε στον δρόμο του σιωπηλού διαλογισμού της Τσαο-Τουνγκ.

Το Ζεν, όπως και άλλες μορφές του Βουδισμού και του Ινδουισμού, εισήχθησαν στην Δύση τον δέκατο ένατο αιώνα και έλκυσαν το ενδιαφέρον διαφόρων ερευνητών. Μάλιστα, το 1893, το Ζεν αντιπροσωπευόταν στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Θρησκειών του Σικάγο. Μεταξύ των Ασιατών που μετανάστευαν στη Δύση υπήρχαν και δάσκαλοι του Ζεν οι οποίοι άρχισαν να διδάσκουν τη φιλοσοφία του σε ένα ολοένα και αυξανόμενο ακροατήριο.

Την μεγαλύτερη ίσως επιρροή προς την κατεύθυνση της εξάπλωσης του Ζεν άσκησαν τα έργα του Δρ Σουζούκι -περισσότερα από 100 βιβλία- ο οποίος μετέφραζε από τα ιαπωνικά στα αγγλικά την Τέχνη του Ζεν, έδινε διαλέξεις σε αμερικανικά πανεπιστήμια και είχε σχέσεις με τις ομάδες των ψυχολόγων Κρίστμας Χάμφρις[6] και Άλαν Γουότς[7].

Στη Δύση, η φιλοσοφία του Ζεν έχει υποστεί αφαιρέσεις, ενώ έχει κρατηθεί σαν βασική πρακτική το Ζαζέν, (Ζα=κάθισμα, Ζεν=διαλογισμός). Κέντρα του Ζεν και Μοναστήρια για την πρακτική εφαρμογή του υπάρχουν σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο.

Η Φιλοσοφία του Ζεν

Οι βουδιστικές αιρέσεις, όπως και οι μη-βουδιστικές θρησκείες, τονίζουν την αυθεντία των γραφών, ενώ το Ζεν τις αποκηρύσσει, επειδή οι λέξεις ή τα γράμματα δεν μπορούν ποτέ να εκφράσουν επαρκώς τη θρησκευτική αλήθεια, την οποία μπορούμε να αντιληφθούμε με το πνεύμα.

Συνεπώς, ισχυρίζεται ότι η θρησκευτική αλήθεια που έχει επιτευχθεί από τον Σάκια Μούνι κατά την Φώτισή του, δεν έχει μεταβιβαστεί ούτε με λόγια ούτε με γραφές, αλλά από το νου του δασκάλου στο νου του μαθητευόμενου, ακόμα και στις μέρες μας. Αποτελεί μια μεμονωμένη περίπτωση σε ολόκληρη την ιστορία των θρησκειών του κόσμου, όπου οι ιερές γραφές, όπως έχουν χαρακτηριστεί από δασκάλους του Ζεν, καταγράφονται από τους πιστούς ως άχρηστο χαρτί.

Η άσκηση του Ζεν είναι η υπέρβαση του νου και του σώματος. Αυτή η υπέρβαση είναι η πορεία που σε βγάζει από την άγνοια και αντιστρόφως. Ο όρος άγνοια υποδηλώνει την απουσία της φώτισης, δηλαδή την πλάνη.

Λέγεται πως στην πρακτική του Βουδισμού υπάρχουν πενήντα δύο στάδια. Ανάμεσα σε αυτά, το σημείο όπου καθηλώνεται ο νους σε ένα πράγμα, αποκαλείται Μόνιμη Θέση. Το μόνιμο υποδηλώνει στάση. Αυτό σημαίνει πως η σκέψη είναι απασχολημένη με κάποιο μη σημαντικό ζήτημα. Στον Βουδισμό αυτή η νοητική καθήλωση αποκαλείται ψευδαίσθηση, ή ακόμα και «η θλίψη της άγνοιας».

Η μεταβίβαση της διδασκαλίας στο Ζεν γίνεται μέσω των Κοάν. Δεν πρόκειται για μια θεωρητική διδασκαλία αλλά για μια μορφή συμβολικής επικοινωνίας δασκάλου-μαθητή, που αποσκοπεί στη βιωματική απόκτηση της στιγμιαίας φώτισης από τον μαθητή. Οι μαθητές παρακινούνται να απαντήσουν σε σύντομες, φαινομενικά παράδοξες, γεμάτες γρίφους ερωτήσεις ή φράσεις.

Για να επιτευχθεί το Κοάν χρησιμοποιούνται διάφοροι τρόποι, όπως για παράδειγμα ο διάλογος, η παραβολή, η σιωπή, ακόμη και το χτύπημα στον μαθητή. Οι τρόποι αυτοί δεν είναι αντιφατικοί μεταξύ τους γιατί καθένας μπορεί να γίνει Κοάν. Εξάλλου στο Ζεν δεν υπάρχει η δυνατότητα αντίφασης, γιατί λειτουργεί πέρα από τον δυϊκό τρόπο σκέψης του νου, ο οποίος είναι η αιτία της δημιουργίας των αντιφάσεων ανάμεσα σε πράγματα και καταστάσεις.

Η διδασκαλία του Ζεν προσπαθεί να βοηθήσει τον μαθητή να υπερβεί τον λογικό νου και να αντιληφθεί την πραγματικότητα με ένα ανώτερο όργανο αντίληψης, τη διαίσθηση, το στοιχείο Βούδι, που ξεπερνάει τη δυϊκή θεώρηση του κόσμου.

Μελέτη του Βούδα σημαίνει Διερεύνηση του Εαυτού.
Διερεύνηση του Εαυτού σημαίνει να ξεχνάς τον εαυτό.
Να ξεχνάς τον εαυτό σημαίνει να διαφωτίζεσαι από τα πάντα.
Να διαφωτίζεσαι από τα πάντα σημαίνει απελευθέρωση
του σώματος και του νου, και του σώματος και του νου των άλλων.

Υπάρχουν τρείς εκδηλώσεις του νου, ο χαρμόσυνος νους, ο νους που μεριμνά και ο καθολικός νους. Η καλλιέργεια του «βουδικού» στοιχείου μέσα στον μαθητή είναι αυτό που θα του επιτρέψει τη φώτιση και την υπέρβαση των ορίων του νου Κάμα-Μάνας, της συμβατικής ανθρώπινης λογικής.

Αποδεσμευτείτε εντελώς από την συνηθισμένη ζωή και εγκαταλείψτε όλα όσα σας απασχολούσαν. Εγκαταλείψτε τη σκέψη για το σωστό και το λάθος και την ίδια τη σκέψη μαζί και τις σκέψεις για φώτιση. Εγκαταλείψτε κάθε πρόθεση και κάθε σκέψη.

Πέτυχες τη φώτιση. Μυαλό και σώμα χάνονται. Ξέχνα ακόμα και το ότι πέτυχες τη φώτιση. Ακριβώς όπως η φώτιση είναι άπειρη έτσι και η άσκηση είναι άπειρη. Φώτιση και άσκηση είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους.

Τα Κοάν χαρακτηρίζονται ως γρίφοι του Ζεν Βουδισμού, οι οποίοι είναι σύντομες ιστορίες, διάλογοι ή φράσεις, ερωτηματικοί τύποι που τους χρησιμοποιούν οι δάσκαλοι του Ζεν, ώστε να βοηθήσουν τους μοναχούς μαθητές να εξελιχθούν στη διδασκαλία του Ζεν, ταυτόχρονα με την πρακτική τους στο διαλογισμό.

Ο σκοπός της εξάσκησης στα Κοάν είναι να φέρουν το μαθητή σε κατάσταση σατόρι, ένα είδος θρησκευτικής-ψυχολογικής αφύπνισης και συνειδητοποίησης του εαυτού και του κόσμου, ώστε ως μοναχός να εξελιχθεί ακόμα περισσότερο.

O Σουζούκι, ένας από τους αντιπροσωπευτικότερους μελετητές του Ζεν και των Κοάν δηλώνει ότι η μη προσκόλληση στη γλώσσα βασίζεται στην άποψη ότι η κατανόηση της λειτουργίας του Κοάν λαμβάνει χώρα πριν φθαρεί ο νους από μέσα, από μία σημειωτική οποιαδήποτε γλωσσολογική μεσολάβηση. Η γλώσσα μπορεί να λειτουργήσει ως φίλτρο ή ως πέπλο που καλύπτει την πραγματικότητα και κρύβει το πραγματικό της πρόσωπο.

Ο βουδιστής ιερέας Μπουκόκου έγραψε: Αν και δεν έχει νου, αγρυπνά. Στους μικρούς ορεινούς αγρούς το σκιάχτρο δεν στέκει άσκοπα[8].

Τα σκιάχτρα τα τοποθετούν στους αγρούς και απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές με τόξα και φαρέτρες τοποθετημένες στα χέρια. Τα πουλιά και τα ζώα τα βλέπουν και φεύγουν. Αν και αυτές οι μορφές είναι άψυχες, εφόσον το ελάφι τρομάζει και απομακρύνεται, εκπληρώνουν τον σκοπό τους, άρα, δεν δημιουργήθηκαν άσκοπα.

Τούτο το παράδειγμα χαρακτηρίζει όλους εκείνους που ολοκλήρωσαν μια πορεία. Μολονότι τα χέρια, τα πόδια και το σώμα κινούνται, ο νους δεν καθηλώνεται πουθενά και κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει την ακριβή του θέση. Αυτή η κατάσταση του Μη Νου δεν διαφέρει από εκείνη του σκιάχτρου των ορεινών αγρών.

Σύμφωνα με τον Τακουάν Σόχο (Takuan Soxo, 1573-1645)[9] το σώμα μας αποτελείται από τα Πέντε Σκάντα: Τη μορφή, το συναίσθημα, την αντίληψη, τη βούληση και τη συνείδηση.

Η μορφή είναι το υλικό σώμα.

Το συναίσθημα είναι η αίσθηση του υλικού σώματος για το καλό ή το κακό, το σωστό και το λάθος, τη θλίψη και τη χαρά, τον πόνο και την ευχαρίστηση.

Η αντίληψη σχετίζεται με τις προτιμήσεις. Σε αυτήν οφείλεται το μίσος του κακού, η επιθυμία του καλού, η αποχή από τη θλίψη, η ελπίδα της χαράς, η αποφυγή του πόνου και η επιθυμία της ευχαρίστησης.

Η βούληση είναι η λειτουργία του σώματος με βάση το συναίσθημα και την αντίληψη. Μισείς τον πόνο και συνεπώς δέχεσαι ευχαρίστηση ή μισείς το κακό και κάνεις πράγματα που είναι ωφέλιμα για σένα.

Η συνείδηση είναι η διάκριση του καλού από το κακό, του σωστού από το λάθος, του πόνου από την ευχαρίστηση και της χαράς από τη θλίψη. Αποτελεί συνισταμένη του συναισθήματος, της αντίληψης και της βούλησης. Με τη συνείδηση μπορούμε να γνωρίζουμε αν κάτι είναι καλό ή κακό, οδυνηρό ή ευχάριστο.

Αν κάνεις κακό θα δρέψεις κακό, αν κάνεις καλό θα δρέψεις καλό. Όταν πλησιάζει ο θάνατος, ούτε η πολιτική εξουσία ούτε εκείνοι που αγαπάς, ούτε τεράστιες περιουσίες θα μπορέσουν να σε σώσουν. Στον θάνατο πρέπει να πας μόνος, το μόνο που θα σε συνοδεύει είναι όσα έκανες στη ζωή.

Οι Μέθοδοι Εξάσκησης του Ζεν

Στο Ζεν η φώτιση -σατόρι- μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν η συνειδητότητα είναι στραμμένη εσωτερικά και ο διαλογισμός είναι το βασικό κλειδί για αυτό.

Η καρδιά του διαλογισμού του Ζεν είναι το Ζαζέν που σημαίνει κυριολεκτικά «καθιστικός διαλογισμός», γίνεται παραδοσιακά σε στάση λωτού με μισόκλειστα μάτια που κοιτούν ελαφριά προς τα κάτω και με τα χέρια να σχηματίζουν μία οβάλ διαλογιστική μούντρα[10] στην κοιλιακή χώρα.

Το Ζαζέν είναι γνωστό ως «Χωρίς σκέψη». Δεν κάνουμε Ζαζέν με σκοπό τη φώτιση. Απλά καθόμαστε σε στάση διαλογισμού. Αυτό από μόνο του είναι φώτιση. Το να βλέπεις τα πράγματα όπως αληθινά είναι, αυτό είναι φώτιση. Το Ζαζέν είναι να βλέπεις το νερό στον απέραντο ωκεανό.

Μπορεί επίσης εναλλακτικά να καθίσει κανείς γονατιστά πάνω σε έναν μικρό πάγκο. Η ρυθμική αναπνοή εφαρμόζεται σαν ένας τρόπος για να αδειάσουν οι σκέψεις και να εκπαιδευτεί ο νους να φτάσει το σαμάντι, κατάσταση που δηλώνει τη συγκέντρωση σε ένα σημείο.

Ο μαθητής πρέπει να ξεπεράσει διάφορες παραισθήσεις που αποτελούν εμπόδια για το σαμάντι και το σατόρι: φαντασίες, τυχαίες και απρόβλεπτες σκέψεις και τα μάκυο ή «μυστηριακά οράματα», που είναι φαντασιώσεις ονειρικού τύπου, οράματα και φωνές, αισθήσεις σωματικών παραμορφώσεων και άλλα.

Τα μάκυο συνθέτουν μία ψευδομορφή σατόρι, παρόμοια με την ψευδομορφή της νιρβάνα που περιγράφεται στα κείμενα του Βουδιστικού διαλογισμού της Βισουντιμάγκα. Τα μάκυο είναι ενδείξεις προόδου, αλλά θα πρέπει να αφεθούν να φύγουν με τον ίδιο τρόπο που παρουσιάστηκαν.

Άλλες παραισθήσεις περιλαμβάνουν έντονα συναισθήματα, ενασχόληση με προσωπικά προβλήματα, αυτοκριτική και αμφισβήτηση καθώς και πόνους από την ακινησία για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Ο μοναχός Ντόγκεν θεωρείται ο σπουδαιότερος δάσκαλος του Ζαζέν, επειδή είδε σε αυτό την πραγμάτωση του συνόλου του Βουδικού Νόμου. Πίστευε ότι το Ζαζέν και η φώτιση είναι ένα και το αυτό: η φώτιση ήδη εμπεριέχεται στη διαλογιστική άσκηση.

Έγραψε το βιβλίο «Περί προώθησης του Διαλογισμού Ζεν» και αναφέρθηκε στα «Οκτώ Βήματα προς τη Φώτιση» που μας βοηθούν να προχωρήσουμε στον δρόμο του Ζεν: απαλλασσόμαστε από την επιθυμία, παραμένουμε ικανοποιημένοι, είμαστε γαλήνιοι, είμαστε επιμελείς, θυμόμαστε τις διδαχές, διαλογιζόμαστε, εξασκούμε τη σοφία, και αποφεύγουμε τις πολλές ομιλίες. Δεν αρνήθηκε τη χρήση των Κοάν, αλλά τα θεωρούσε δευτερεύουσας σημασίας. Η ενότητα όλων των πραγμάτων είναι η λύση για όλα τα Κοάν.

Τα Κοάν είναι μοναδικά στο Ζεν και αποτελούν μέσα για να επέλθει μια ανατροπή στη συνείδηση. Είναι παράλογα και δεν μπορούν να λυθούν διανοητικά. Λέγεται ότι υπάρχουν 1700 Κοάν. Τα πιο δημοφιλή ίσως από αυτά είναι: «Ποιος είναι ο ήχος ενός χεριού που χτυπάει παλαμάκια;» ή «Τι σημαίνει Μου;». Ο μαθητής, για μήνες στοχάζεται και διαλογίζεται πάνω στο Κοάν μέχρι να δει την απάντηση σε μία στιγμή ξαφνικής έκλαμψης.

Στο χώρο διαλογισμού Ζέντο, το Ζαζέν μπορεί να περιλαμβάνει ψαλμωδίες, υποκλίσεις και κινίν, ένα τυπικό περιπατητικού διαλογισμού. Η μελέτη του Ζεν γίνεται με έναν Ρόσι, γέρος δάσκαλος, που δεν είναι γκουρού αλλά οδηγός.

Το Σανζέν είναι το Ζαζέν με καθοδήγηση -η ανάληψη ενός Κοάν και η καθοδήγηση σχετικά με την πρόοδο από τον Ρόσι.

Το Σούιζεν είναι «διαλογισμός με φύσημα», μία αρχαία τέχνη που χρονολογείται από τον ένατο αιώνα στην Ιαπωνία. Το όργανο που χρησιμοποιείται είναι το Σακουχάτσι, το ιαπωνικό φλάουτο από μπαμπού. Η μουσική που παραδίδεται προφορικά από δάσκαλο σε μαθητή είναι η μόνη που χρησιμοποιείται στον διαλογισμό Ζεν, και αναδημιουργεί τις θεραπευτικές και αναζωογονητικές ιδιότητες της αύρας των δασών και των κυμάτων των ωκεανών.

Το Σατόρι, η βαθιά και διαρκή κατάσταση φώτισης του Ζεν, είναι με τα λόγια του Σουζούκι, το «Άλφα και το Ωμέγα» του Ζεν και συνιστά την αρχή της εμπειρίας του Ζεν. Το Σατόρι είναι το άνοιγμα του τρίτου ματιού, μία θέαση από μία νέα όψη πραγμάτων, η επίγνωση της ίδιας μας της φύσης. Είναι πέρα από κάθε δυαδικότητα, ένα ξαφνικό άλμα προς την απόλυτη, άχρονη μη δυαδικότητα. Στον διαλογισμό δεν ακολουθεί πάντα μία περίοδο σαμάντι. Το Σατόρι μπορεί ακόμα να έρθει απρόσμενα, σε στιγμές της καθημερινής ρουτίνας, ως αποτέλεσμα χρόνων προετοιμασίας και άσκησης.

Πολύ λίγα και πολύτιμα πράγματα έχουν γραφεί για την εμπειρία του Σατόρι. Σε αντίθεση με τους Χριστιανούς μυστικούς που έχουν βρει διέξοδο σε περιγραφές του άφατου με όρους που συχνά έχουν κάποια ερωτική ή ιδιαίτερα προσωπική νότα, οι δάσκαλοι του Ζεν απλά δηλώνουν ότι φτάνουν στη φώτιση. Στην εμπειρία του Ζεν -και γενικά στη Βουδιστική εμπειρία- η φώτιση είναι πολύ πιο αδιατάρακτη και απρόσωπη από ότι στη Χριστιανική εμπειρία ένωσης με τη Θεότητα-δημιουργό. Τα αποτελέσματα όμως είναι ίδια για όλα τα μυστικά μονοπάτια: το άνοιγμα της καρδιάς και η απαλλαγή από κάθε υλική προσκόλληση και αρνητική διάθεση.

Ο Σουζούκι ονόμασε το Σατόρι «ενόραση του Ασυνείδητου» και περιέγραψε οκτώ χαρακτηριστικά: παραλογισμός, διαισθητική ενόραση, αυταρχικότητα, επιβεβαίωση, αίσθηση του πέρα από, απρόσωπος τόνος, αίσθημα ανάτασης και επίγνωση του στιγμιαίου. Ο Καρλ Γιουνγκ (Carl G. Jung) ερμήνευσε το Σατόρι ως τη «μεγάλη απελευθέρωση» του ασυνείδητου, ως την ολότητα της φύσης της ψυχής.

Από τη στιγμή που θα επιτευχθεί η αρχική κατάσταση του Σατόρι, συνεχώς βαθαίνει μέσω του διαλογισμού, μέχρι να αναπτυχθεί η κατάσταση του «μη νου». Ο μη νους που ονομάζεται επίσης και μη σκέψη, είναι η αληθινή θέαση, πέρα από τη δυαδικότητα του υποκειμένου-αντικειμένου, η οποία δεν αναφέρεται σε καμία συγκεκριμένη κατάσταση συνειδητότητας. Στην κατάσταση μη νου η ευκρίνεια του Σατόρι διεισδύει στην καθημερινή ζωή και εκδηλώνεται σε όλες τις δραστηριότητες και πράξεις.

Ανεξάρτητα από το κατά πόσο έχουν πραγματωθεί το Σατόρι και ο μη νους, διαδικασίες που κρατούν χρόνια, εάν όχι ολόκληρες ζωές, ο μαθητής του Ζεν προσπαθεί στην καθημερινή του ζωή να τηρεί τους Δέκα Αυστηρούς Κανόνες και να ακολουθεί το ιδανικό του Μποντισάτβα.

Οι δέκα αυστηροί κανόνες είναι: μη σκοτώσεις, μην κλέψεις, μην καταχράσαι τον έρωτα (διαστροφές-εκμεταλλεύσεις), μην ψεύδεσαι, μη χρησιμοποιείς αλκοολούχα ποτά (αρχικά αναφερόταν μόνο στα οινοπνευματώδη αλλά περιλαμβάνει οποιαδήποτε ουσία σκιάζει την αντίληψη), μη μιλάς για τα λάθη των άλλων, μην εξυψώνεις τον εαυτό σου ενώ κακομεταχειρίζεσαι άλλους, μη φείδεσαι της περιουσίας του Ντάρμα (τις διδασκαλίες του Βούδα), μην εντρυφείς στον θυμό, και μη συκοφαντείς τους Τρεις Θησαυρούς που είναι ο Βούδας, το Ντάρμα και το Σάνγκα, ο τρόπος ζωής μίας ομάδας πνευματικών αναζητητών.

Το ιδανικό του Μποντισάτβα εκφράζεται μέσα από τους Τέσσερις Όρκους:

• Τα όντα που αισθάνονται είναι αναρίθμητα, ορκίζομαι να τα απελευθερώσω.
• Οι παραισθήσεις είναι ανεξάντλητες, ορκίζομαι να τους δώσω ένα τέλος.
• Οι πύλες του Ντάρμα είναι απεριόριστες, ορκίζομαι να τις ανοίξω.
• Ο Δρόμος της Φώτισης είναι ανυπέρβλητος ορκίζομαι να τον ακολουθώ.

Αν και ο Ζεν Βουδισμός αναφέρεται ως θρησκευτική αίρεση του βουδισμού στην Ιαπωνία, δεν παύει να αποτελεί ένα ξεχωριστό εξελικτικό μονοπάτι. Πρόκειται για ένα ζωντανό σύστημα πνευματικής εξέλιξης, μέσα από το οποίο άνθρωποι αντίστοιχης ιδιοσυγκρασίας μπορούν να προσεγγίσουν βαθύτερες όψεις της ύπαρξής τους και να αποκομίσουν σημαντικές εμπειρίες και πραγματώσεις.

Σημειώσεις

[1] Υπάρχει μια κοινότητα, η οποία σχηματίστηκε από εκείνους που απέρριψαν τα παλιά δόγματα του Βουδισμού και που αυτοαποκαλούνται Νέοι Βουδιστές.
[2] Ο Βούδας γεννήθηκε ως Σιντάρτα Γκοτάμα, πρίγκιπας της φυλής Σάκυα του Νεπάλ (Σακυαμούνι) το 563 π.Χ. Στη ηλικία των 30 ετών εγκατέλειψε τις ανέσεις του βασιλικού οίκου, για να αναζητήσει το νόημα της οδύνης που αντίκριζε γύρω του. Αναγνωρίζεται ευρέως από τους βουδιστές ως ο Υπέρτατος Βούδας της εποχής μας.
[3] D.T. Syzuki (1870-1966), Ιάπωνας λόγιος και φιλόσοφος.
[4] Βλ. A History of Chinese Philosophy, του Ριουκίτσι και A History of Chinese Philosophy, του Γκιίτσι Νακαούτσι.
[5] Γουάνγκ Γιανγκ Μινγκ (1472-1529), διακεκριμένος μελετητής και στρατιώτης, βλ. A Detailed Life of O Yo Mei, του Τακεγίρο Τακάσε, καθώς επίσης και το O-yo-mei-shutsu-shin-sei-ran-roku.
[6] Christmas Humphreys (1901-1983), Βρετανός δικηγόρος, ιδρυτής της Βουδιστικής Εταιρείας (Buddhist Society).
[7] Allan Watts (1915-1973), θεολόγος και φιλόσοφος γεννημένος στην Βρετανία, ο οποίος μετά την έλευσή του στις ΗΠΑ ταυτίστηκε με το Ζεν, χωρίς όμως να θεωρήσει ποτέ τον εαυτό του οπαδό του Ζεν.  
[8] Μουκόκου Κοκούσι (1256-1316).
[9] Takuan Soho, Ζεν και η Τέχνη του Ξίφους, Ιάμβλιχος, σελ. 65.
[10] Μούντρα σημαίνει αρχικά σφραγίδα και μεταφράζεται από τα σανσκριτικά ως στάση ή συμβολική χειρονομία, ως αυτό, «που φέρνει ευθυμία». Mud εκφράζει τη χαρά, Ra «αυτό, που δίνει».

Βιβλιογραφία

• D.T. Suzuki, Zen Buddism, Grove Press New York, (1964)
• Lu, K'uan Yu, Η Πεμπτουσία του Ζεν, Dharma, (2018)
• Takouan Soho, Ζεν και η Τέχνη του Ξίφους, Ιάμβλιχος, (2004)
• Chang, Garma C. C., Ζεν Θεωρία και Πράξη, Dharma, (2015)
• Kaiten Nukariya, Ζεν Βουδισμός, Ιάμβλιχος, (2005)
• Thien - An, Thich, Ζεν, Φιλοσοφία και Πράξη, Κέδρος, (2004)
• Blofeld John, Η Διδασκαλία Ζεν του Χουέι Χάι για την Αιφνίδια Φώτιση, Κέδρος, (2001)

Σύνδεσμοι

• Wikipedia, λήμμα Zen
• Διαδυκτιακό περιοδικό Body Balance, Βίντεο παρουσίασης: Εισαγωγή στο Zen & διαλογισμός
• Ιστότοπος: www.zencenterathens.com
• Youtube: Ταινία υποτιτλισμένη για τη σχολή του Ζεν Βουδισμού Σότο που ίδρυσε Ντόγκεν
• Stanford Encyclopedia of Philosophy, Japanese Zen Buddhist Philosophy
• Ιστότοπος: Assotiation Zen Internationale, History of zen buddhism
• Ιστότοπος: Internet Archieve, Βιβλίο Zen Buddhism: selected writings of D.T. Suzuki

Ε.Γ.