Τόσο στην ινδουιστική και βουδιστική φιλοσοφία όσο και σε άλλες ανατολικές παραδόσεις η έννοια της Μάγια αποτελεί θεμελιώδη αρχή της κοσμολογίας και της εν γένει εσωτερικής εξέλιξης του ανθρώπου. Η σημασία αυτής της αρχής εκτείνεται από τα κοσμικά πεδία ύπαρξης μέχρι την πλάνη των αισθήσεων και του νου.

 Το Σύμπαν, μαζί με όλα όσα αυτό εμπεριέχει, αποκαλείται Μάγια,
επειδή καθετί μέσα σε αυτό είναι προσωρινό,
από την εφήμερη ζωή μιας πυγολαμπίδας έως τη ζωή ενός Ήλιου...
                                                                                 Μυστική Δοξασία, Ε.Π. Μπλαβάτσκι

Μάγια

Για τη λέξη Μάγια υπάρχουν πολλές και διαφορετικές ερμηνείες. Στον ινδουισμό, συναντάμε τη λέξη Μάγια στις Βέντα, τα σανσκριτικά κείμενα με ιερούς ύμνους και τελετουργικούς στίχους, που ανάγονται στην περίοδο 1500 με 1100 π.Χ. Στις πρώιμες Βέντα έχει την έννοια της υπερκόσμιας δύναμης και σοφίας, αλλά στα μετέπειτα βεντικά κείμενα αποκτά την έννοια της ψευδαίσθησης, της πλάνης. Η Αντβάιντα σχολή της Βεντάντα, του ινδουιστικού φιλοσοφικού συστήματος των πνευματικών ανακαλύψεων των σοφών Ινδών, θεωρεί την Μάγια ως εκείνη την κοσμική δύναμη που δίνει την δυνατότητα να αποκτήσει παρουσία ο Μπράχμαν, το Υπέρτατο Ον.

Σύμφωνα με τον Παραμχάσα Γιογκανάντα, οι αρχαίες Βέντα αναφέρουν ότι ο φυσικός κόσμος λειτουργεί κάτω από τον θεμελιώδη νόμο της μάγια, την αρχή της σχετικότητας και της δυαδικότητας. Επειδή ο Θεός στην απόλυτή του μορφή είναι η Ολική Ενότητα, ο μόνος τρόπος που μπορεί να εμφανιστούν ως ξεχωριστές οι ποικίλες εκδηλώσεις της δημιουργίας είναι κάτω από το πέπλο της μάγια ή ψευδαίσθησης (Autobiography of a Yogi, Paramhansa Yogananda).

Στις μεταγενέστερες Βέντα άλλαξε η ερμηνεία της σε πλάνη, απάτη, μαγγανεία, γητεία ή μαγεία. Υπάρχει και μια πιο ορθή απόδοση ως «εμφάνιση» κι όχι «ψευδαίσθηση», ενώ άλλοι ερμηνεύουν τη ρίζα της λέξης «man-» ως «σκέπτεσθαι», και δίνουν έμφαση στη σημασία της φαντασίας για τη δημιουργία του Κόσμου, δηλαδή στις θαυμαστές εκείνες μυστηριακές δυνάμεις που μετασχηματίζουν μια ιδέα σε φυσική πραγματικότητα. Άλλη πιθανή ρίζα θεωρείται η «may-» που σημαίνει «απόκρυψη», «σύγχυση», «μέθη», «εξαπάτηση», όπως και «māy-» που σημαίνει «εξαφάνιση» αλλά και «mā», που σημαίνει «μητέρα» και κατ’ αυτή τη δημιουργική δράση, μια έννοια η οποία υπονοεί την τέχνη, δύναμη, μαγεία του δημιουργού. Υπάρχει και η άποψη ότι προέρχεται από τη ρίζα «μα», που σημαίνει μετρώ, κι ότι σε ένα βαθμό υποδηλώνει την ανθρώπινη γνώση, η οποία προέρχεται από τη δυνατότητα της μέτρησης. Ένας ακόμη ορισμός είναι αυτός που δίνει η Αλίκη Μπέιλι (Alice Bailey): «Η λέξη Mάγια (maya) πρέπει να κατανοηθεί σωστά προκειμένου να συλλάβετε το πνεύμα της αρχαίας φιλοσοφίας. H προέλευση που δίνεται για τη λέξη είναι “Ma + Ya”, δηλαδή “όχι εκείνο”. Συνεπώς μάγια είναι η δύναμη που κάνει ένα πράγμα να φαίνεται σαν κάτι που δεν είναι, ή μια δύναμη πλάνης που προκύπτει απ΄ τον περιορισμό της αρχαίας σύλληψης για την αληθινή ενότητα που εμφανίζεται περιοδικά σαν πολλαπλότητα με τη δύναμη της Mάγια που συνυπάρχει μ’ αυτή την ενότητα» (Πραγματεία επί του Κοσμικού Πυρός, Μέρος Τρίτο, σελ. 773, σημ. 309).

Μάγια και Ινδουισμός

Κατά τον Ινδουισμό, η απάντηση στο αιώνιο αίτημα της συνάντησης του ανθρώπου με τον δημιουργό του, είναι ότι ο μίτος που οδηγεί στον Λόγο και στη προσέγγιση της αλήθειας βρίσκεται στην έννοια της Μάγια. Στη Σβετασβάρα Ουπανισάντ διαβάζουμε: «Μάθετε πως η φύση είναι Μάγια και ο Κύριος αυτής της Μάγια είναι ο ίδιος ο Κύριος». Στις Βέντα απαντάται: «Αυτό που είναι πέρα από τη Μάγια και δεν είναι δέσμιό της είναι ο θεός. Η προσέγγισή του είναι η λύση που μας ελευθερώνει».

Ο Σουάμι Βιβεκανάντα, υπήρξε σημαντικός στοχαστής και φιλόσοφος, κύριος εκπρόσωπος του Ραμακρίσνα, που εργάστηκε για τη διάδοση των ινδικών φιλοσοφιών στη δύση. Αναφέρει ότι, για να αντιληφθεί κανείς πώς εκδηλώνεται η Μάγια, χρειάζεται η θαρραλέα διαπίστωση ότι ο νους και οι αισθήσεις προσκολλώνται στην εφήμερη αναζήτηση της ανακούφισης από κάθε λογής πόνο, ηθικό, υπαρξιακό, ενοχικό κ.α. Δηλαδή ότι υπάρχει μια ισχυρή τάση αποτροπής της αγωνίας που θέτουν τα σκληρά ερωτήματα του ανθρώπου.

Η Μάγια, διαβάζουμε στα φιλοσοφικά κείμενα του ινδουισμού, επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις και ο νους τον Κόσμο, επομένως τον τρόπο που συναισθανόμαστε και σκεπτόμαστε, με αποτέλεσμα να επικαλύπτει με παραμορφωτική ομίχλη την πραγματικότητα, να διαμορφώνει την ερμηνεία της έτσι ώστε να γίνει πιο εύκολα αποδεκτή από το άτομο. Επηρεάζει τελικά τον τρόπο που δρούμε.

Για τη βεντική φιλοσοφία, η Μάγια, στην τελευταία καταγεγραμμένη και αρκετά τελειοποιημένη αναφορά από τους βενταντιστές σοφούς, δεν είναι ούτε ιδεαλισμός, ούτε υλισμός, ούτε δόγμα ή θεωρία. Είναι η διαπίστωση της φύσης-ιδιότητας του εκδηλωμένου Κόσμου, που είναι γεμάτος αντιθέσεις και η αλήθεια του παραμένει κρυφή.

Η Μάγια είναι συνυφασμένη με την ύπαρξή μας και με τις αντιφάσεις που υπάρχουν γύρω μας, με τον ίδιο τρόπο η εκδήλωση του καλού συνοδεύεται πάντα από το αντίθετό του κακό. Είναι κάτι που βλέπουμε διαρκώς, όπως για παράδειγμα στην ανάπτυξη του πολιτισμού που ενώ περιμένουμε να είναι κάτι αμιγώς καλό, αντίθετα προκαλεί καταστροφή, όχι μόνο σε άλλους πολιτισμούς, μα ακόμη και στην ίδια τη μάνα γη.

Όπως αναφέρει ο Βιβεκανάντα, η βεντική φιλοσοφία, καταλήγει να μας θεωρεί μια κατάσταση μεταξύ ύπαρξης και μη ύπαρξης. Ύπαρξης, μιας και δεν είναι αμφισβητήσιμη η εμπειρία της ύπαρξης. Μη ύπαρξης με την έννοια ότι δεν μπορούμε να έχουμε βεβαιότητα για την αληθινή αιτία και φύση των πραγμάτων εξαιτίας της Μάγια.

Ο Βιβεκανάντα αναφέρει επί του θέματος: «Τι σημαίνει όταν λέμε ότι ο κόσμος υπάρχει; Πραγματικά, σημαίνει ότι ο κόσμος δεν υπάρχει. Τι σημαίνει πάλι όταν λέμε ότι ο κόσμος δεν υπάρχει; Σημαίνει πως δεν έχει απόλυτη ύπαρξη. Υπάρχει μόνο σε σχέση με τον νου μου, τον νου σας και τον νου του καθενός. Με τις πέντε αισθήσεις μας βλέπουμε τούτο τον κόσμο, μα εάν είχαμε μια επιπλέον αίσθηση, θα βλέπαμε κάτι ακόμα μέσα του. Και αν είχαμε ακόμη μια αίσθηση θα μας εμφανιζόταν σαν κάτι ακόμα πιο διαφορετικό. Γι’ αυτό λοιπόν ο κόσμος δεν έχει πραγματική ύπαρξη. Ούτε και μπορούμε να τον πούμε μη-υπαρκτό, αφού υπάρχει και πρέπει διαμέσου του να εργαστούμε. Είναι ένα κράμα ύπαρξης και μη-ύπαρξης» (ΓΝΑΝΑ ΓΙΟΓΚΑ, σελ. 50).

Η χρησιμότητα της έρευνας για την αλήθεια και να επιχειρεί κανείς να πράττει το καλό σύμφωνα με τα βεντικά κείμενα είναι απλή, πρακτική και ηθικής φύσης. Η δράση προς την καλοσύνη και την ευτυχία κάνει καλό στον εαυτό. Η προσήλωση στα καθήκοντα βοηθά στην διαφυγή από την αντίφαση. Η απάρνηση, η συγκράτηση και η θυσία αποτελούν λύση αντιμετώπισης της Μάγια και των περιορισμών που προκαλεί. Η απελευθέρωση από τη Μάγια είναι πορεία προς την ελευθερία, είναι μια θρησκευτική πράξη που γίνεται με απάρνηση καθώς «...η ικανοποίηση των επιθυμιών που υπαγορεύονται από τις αισθήσεις ποτέ δεν χορταίνει τον πόθο, αντίθετα τον αυξάνει όπως το λάδι δυναμώνει τη φωτιά.»

Σύμφωνα με τις Βέντα, η τάση μας να ενωθούμε με ένα προσωπικό θεό-Κύριο, είναι ισόβια διαδρομή. Αυτός ο Θεός, καλλιεργείται εσωτερικά, ενισχύεται διαρκώς και κάποια στιγμή δεν τον φανταζόμαστε κάπου έξω αλλά τον ανακαλύπτουμε εντός μας. Τότε αγγίζουμε την αλήθεια. Ο ίδιος ο αναζητητής είναι ελεύθερος μα εξαιτίας των περιορισμών του νόμιζε ότι ήταν δέσμιος.

Μάγια και Βουδισμός

Στον βουδισμό μια σημαντική μερίδα φιλοσόφων, έχοντας ακραίες θέσεις, ακολούθησαν ένα αμιγές ιδεαλιστικό δρόμο σκέψης, καθώς δεν πίστευαν στην πραγματικότητα του εξωτερικού Κόσμου. Θεωρούσαν ότι η εκδήλωση είναι πνευματικό δημιούργημα και κάθε τι υλικό είναι απλά ένα ψέμα, ένα κατασκεύασμα του νου. Έτσι η Μάγια για αυτούς τους Βουδιστές κατέληξε να είναι το όνομα του βουδιστικού φιλοσοφικού αξιώματος που θεωρεί ως αρχή του Κόσμου το πνεύμα και όχι την ύλη. Η Μάγια με αυτή την εκδοχή είναι συνώνυμο του ιδεαλισμού, έτσι όπως τον δομεί ως κοσμογονική αντίληψη ο βουδισμός.

Η λέξη Μάγια στον βουδισμό σχετίζεται επίσης με μία από τις συνιστώσες του νου όπως είναι ταξινομημένες στα κείμενα της Μαχαγιάνα Αμπιντάρμα. Σύμφωνα με αυτή την ταξινόμηση η Μάγια είναι τμήμα των είκοσι συναισθηματικής προέλευσης, καταστροφικών, νοητικών στάσεων από τις πενήντα μία συνολικές νοητικές συνιστώσες. Πρόκειται για τη στάση ζωής κατά την οποία επιχειρούμε να εξαπατήσουμε τους άλλους, προσποιούμενοι ότι κατέχουμε κάποιες ενάρετες ποιότητες, ενόσω αυτό δεν ισχύει. Το κάνουμε αυτό προκειμένου να πετύχουμε κάτι ιδιοτελές όπως προσωπική φήμη ή κάποιο άλλο προσωπικό όφελος.

Μεγάλο μέρος της βουδιστικής μεταφυσικής άπτεται του ερωτήματος, ποια είναι η μέση οδός μεταξύ των δύο βασικών αντιθέτων απόψεων; Από τη μία υποστηρίζουν ότι η ύπαρξη του Κόσμου είναι αδιαμφισβήτητη και είναι απαραίτητο να χαρτογραφηθεί η δομή και λειτουργία της συνείδησης, προκειμένου να προσδιοριστεί ο τρόπος με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τον Κόσμο. Από την άλλη, πως τίποτε δεν υπάρχει στην πραγματικότητα και ο Κόσμος είναι αποκλειστικά και μόνο προϊόν της λειτουργίας ενός νου.

Οποιαδήποτε προσπάθεια να προσδιοριστεί κάτι ως θέσφατα πραγματικό τείνει να πέσει στον διαχωρισμό μεταξύ πραγματικότητας και φαινομενικού Κόσμου, καθιστώντας τον τελευταίο ψευδή ή απατηλό. Έτσι σημαντικοί βουδιστές στοχαστές επιχείρησαν να αναφέρονται στην τελική πραγματικότητα αποφεύγοντας τον δυϊσμό που προκαλείται. Ισχυρίστηκαν, λοιπόν, ότι όλα τα αισθανόμενα όντα είναι ήδη διαφωτισμένα και αυτό που χρειάζεται δεν είναι να αλλάξουμε την πραγματικότητα ή να απαλλαγούμε από την ψευδαίσθηση, απλά αρκεί να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε ήδη εκεί που πρέπει να είμαστε.

Μέσα από διαφωνίες, συγκρούσεις και διαλεκτικές αντιθέσεις με τα χρόνια ο δυισμός αυτός αμβλύνθηκε, καθώς ήταν διασπαστικός. Μια αντίληψη, ιδιαίτερο μεταβατικό σκαλοπάτι της Ζεν βουδιστικής φιλοσοφικής σκέψης, είναι ότι τα πράγματα είναι κενά περιεχομένου, δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο για αυτά από ότι αποκλειστικά και μόνο φαίνεται, αντίληψη που συνοψίστηκε στη γνωστή ρήση ότι: «η μορφή είναι το κενό και το κενό είναι η μορφή».

Ο Μποντισάτβα στον Μαχαγιάνα Βουδισμό αναφέρει πως, εκείνος που έχει επιτύχει τη φώτιση, επιλέγει να παραμείνει σε αυτόν τον κόσμο της πλάνης ή Σαμσάρα (Samsara), τον ατέρμονο κύκλο μετενσαρκώσεων, προκειμένου να οδηγήσει και άλλους στη φώτιση. Ο αντίποδάς του είναι η Νιρβάνα, είναι το τίποτε, η ευδαιμονία, που είναι απλά η ουσία πέρα από τη γέννηση και τον θάνατο, ακόμη και πέρα από τη δυαδικότητα. Είναι η ενότητα. Η μόνη διέξοδος από τη Σαμσάρα είναι μέσω της Νιρβάνα.

Υποστηρίχθηκε ότι η φύση της ανθρώπινης ύπαρξης περιλαμβάνει δύο πραγματικότητες, ένα αμετάβλητο απόλυτο Άτμαν-ψυχή που συνδέεται κατά κάποιο τρόπο με την τελική αμετάβλητη αθάνατη πραγματικότητα και ευδαιμονία που ονομάζεται Μπράχμαν και ότι το υπόλοιπο είναι το συνεχώς μεταβαλλόμενο σώμα σε έναν φαινομενικό κόσμο η Μάγια. Η Σαμσάρα εξελίχθηκε σε θεμελιακή θεωρία της φύσης της ύπαρξης, την οποία συμμερίζονται όλες οι ινδικές θρησκείες.

Μάγια και Ταοϊσμός

Ο βουδισμός επηρέασε έντονα την κινεζική φιλοσοφική σκέψη. Οι Κινέζοι φιλόσοφοι[1] πριν εμφανιστούν οι πρώτες βουδιστικές επιρροές, πίστευαν ότι ο τρόπος που βιώνουμε τον Κόσμο είναι ελλιπής εξαιτίας των περιορισμών της συνείδησής μας, η οποία δεν μπορεί να τον αντιληφθεί όπως πραγματικά είναι, δηλαδή ως μία ενιαία και αδιαίρετη ενότητα.

Για τον Κινέζικο Ταοϊσμό, η αρχή του εκδηλωμένου Κόσμου ξεκινά από ένα ανεκδήλωτο δυναμικό κενό, το Τάο από όπου προήλθε το Ένα, που είναι μια κατάσταση πλήρους ενότητας. Το Ένα μόλις κινήθηκε προς εκδήλωση διαχωρίστηκε σε δύο, συμπληρωματικά αντίθετα το Γιανγκ και το Γιν. Οι συνεχείς αλληλεπιδράσεις του Γιν και του Γιανγκ, προξένησαν τη ροή του Τσι μεταξύ τους, που συμβάλει στο διαρκή μετασχηματισμό μεταξύ της συμπυκνωμένης υλικής και αραιής ενεργειακής φύσης των πραγμάτων. 

Οι πρώτοι μετασχηματισμοί του Γιν και του Γιανγκ δημιούργησαν τα πέντε στοιχεία: ξύλο, φωτιά, μέταλλο, νερό και χώμα. Από αυτά τα πέντε στοιχεία δημιουργήθηκαν κατόπιν τα «δέκα χιλιάδες πράγματα», δηλαδή όλο το εκδηλωμένο σύμπαν, με τα αντικείμενα, τους κατοίκους και τα φαινόμενα του Κόσμου, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων όντων που δεν θεωρούνται ξεχωριστά από τον υπόλοιπο Κόσμο, αλλά ως μια ενιαία εκδήλωση του πρωταρχικού Τάο. Κατά τον Ταοϊσμό, η εξατομίκευση, δηλαδή το γεγονός ότι είμαστε ξεχωριστά άτομα που καθένα διαμορφώνει ένα διαφορετικό εγώ ως συνείδηση, περιορίζει τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε αυτή την ενότητα με αποτέλεσμα να θεωρούμε τον Κόσμο κατακερματισμένο και τον εαυτό ξεχωριστό κι αποκομμένο από το όλον.

Σε όλο αυτό θεμελιώνεται η πλάνη ως εσφαλμένη αντίληψη για τον Κόσμο και απώλεια της αλήθειας. Θεωρούσαν όμως ότι είναι δυνατό, με την κατάλληλη πνευματική εκπαίδευση να ξεπεραστούν οι περιορισμοί της συνείδησης, να ξεκαθαρίσει η αντίληψη, ώστε να δούμε βαθύτερα, πίσω από όλα τα ξεχωριστά πράγματα την μία αδιαίρετη, ενιαία ολότητα, και να αντιληφθούμε βιωματικά την Κοσμική Ενότητα. Έτσι, προτάθηκε η μετατόπιση της συνείδησης από το εγώ στο όλον ως μια τεχνική για να μετέχει κάθε ένας στην αντίληψη της κοσμικής ενότητας που είναι η αλήθεια.[2]

Η Μαγεία της «Πραγματικότητας»

Οι χαρακτηριστικές ιδιότητες των αισθήσεων και τα πεπερασμένα όρια της νοητικής μας φύσης, δημιουργούν το χάσμα μεταξύ της φαινομενικής εικόνας και αυτού που θεωρούμε ως πραγματικότητα. Σε αυτό το χάσμα ευδοκιμεί η πλάνη ή μάγια σύμφωνα με την ανατολική παράδοση. Η εξάσκηση της διάκρισης συνιστά μια αέναη διαδικασία που επιτρέπει κάθε φορά, και στο εκάστοτε επίπεδο συνείδησης που βρισκόμαστε, να διακρίνουμε την αλήθεια από την πλάνη. Και αυτή η διαδικασία έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί μέσα από τα πεδία αναζήτησης, του Κόσμου και του εαυτού, μπορούμε να προσεγγίζουμε όλο και βαθύτερες όψεις της συμβατικής μας πραγματικότητας, μέσα στα όρια που κάθε ενσάρκωση μπορεί να προσφέρει.

Η χαρακτηριστική συνιστώσα της έννοιας Μάγια είναι η διάσταση μεταξύ υλικής και ιδεατής πραγματικότητας. Είτε πρόκειται για την αντίληψη που έχουμε για την πραγματικότητα ως παρατηρητές, είτε για την σύλληψη-ιδέα που προϋπάρχει για κάτι πριν αυτό ακόμη πραγματοποιηθεί. Η λέξη όσον αφορά στην παρατήρηση του Κόσμου, δίνει έμφαση στο γεγονός ότι νους και αισθήσεις ερμηνεύουν διαρκώς την πραγματικότητα γεγονός που εισάγει πλάνη στην εικόνα που σχηματίζουμε για τα πράγματα, προκαλώντας ψευδαισθητική αντίληψη του φαινόμενου Κόσμου.

Η λέξη, επομένως, υπονοεί την ύπαρξη κάποιας αλήθειας πίσω από τη φαινομενική πραγματικότητα. Σημαίνει, έμμεσα, τη δυνατότητα διάκρισης μεταξύ αλήθειας και ψευδαίσθησης, τη δυνατότητα κάποιων να επιτυγχάνουν τον έλεγχο των ψευδαισθήσεων και επομένως να αναπτύσσουν δυνάμεις δημιουργικής δράσης στα πεδία που βρίσκονται πίσω από τα φαινόμενα, δράση κατευθείαν δηλαδή στον Κόσμο των αιτίων. Έτσι με αυτή την έννοια, η λέξη Μάγια περιέχει μια επιπλέον αναφορά στην έννοια της μαγείας, αν τη θεωρήσουμε ως δεύτερη δράση στον Κόσμο των αιτιών, προκειμένου να προκληθούν αλλαγές στον Κόσμο των φαινομένων.

Σημειώσεις

[1] Stanford Encyclopedia of Philosophy: Metaphysics in Chinese Philosophy
[2] Από την πρακτική εφαρμογή αυτής της πεποίθησης προέκυψαν ιδιαίτερες εφαρμογές όπως η κινέζικη ιατρική, ο βελονισμός, η χρησμοδοτική τέχνη του Ιτσίνγκ και άλλα.

Βιβλιογραφία

• Σουάμι Βιβεκανάντα, Γκνιάνα Γιόγκα, Εκδόσεις Κονιδάρη, Αθήνα 1981.
• Renee Weber, Επιστήμονες και Άγιοι, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 1997.
• Fritjof Capra, Ταό και Φυσική, Eκδόσεις Βερέττας, Αθήνα, 2012.

Λ.Κ.