Ο όρος σοφία νοηματοδοτείται πολλαπλά τόσο στις λεξικογραφικές όσο και στις περιγραφικές του ερμηνείες. Σημαίνει όλη τη γνώση πλην των τεχνικών εννοιών και των πρακτικών τεχνών σημαίνει επίσης τις επιστήμες ιδιαίτερα την ιατρική, τον νόμο και τη θεολογία. Στην αρχαϊκή ερμηνεία της η λέξη σημαίνει φυσική επιστήμη. Με τον ίδιο όρο απαντάται η Ηθική ή οποιαδήποτε μαθητεία που περιλαμβάνει στον πυρήνα της τη λογική, την αισθητική, την ηθική, τη μεταφυσική και την επιστημολογία.

Ως φιλοσοφία τώρα ορίζεται η επιδίωξη της σοφίας και η έρευνα για μια πλατιά κατανόηση των αξιών και της πραγματικότητας με στοχαστικά μέσα και όχι κάποιας μορφής εξωτερική παρατήρηση. Σε αυτή τη βάση η φιλοσοφία ορίζεται επίσης κάποια ανάλυση ιδεών και θεμελιωδών πεποιθήσεων.

Η φιλοσοφία ορίζεται, επίσης, ως σύστημα φιλοσοφικών εννοιών και υπό αυτή την έννοια σχετίζεται με τη θεωρία που βρίσκεται πίσω από μια σφαίρα δραστηριότητας ή σκέψης. Για παράδειγμα, αναφέρεται κανείς γενικώς στη φιλοσοφία του συστήματος, όπως είναι ο πόλεμος, η διακυβέρνηση, η ειρήνη, η οικολογία κ.λπ. Σε μία άλλη εκδοχή του ο όρος σχετίζεται με τις βασικότερες πίστεις, έννοιες και στάση ζωής που διαπερνά το σώμα ενός ατόμου ή μιας ομάδας.

Απόπειρες Ορισμού στον Μύθο και τη Θρησκεία

Η σοφία χαρακτηρίζεται συχνά ως η ικανότητα να σκέφτεται και να δρα κανείς βάσει της γνώσης, της κατανόησης, και της ενόρασης που διαθέτει, με καλή πρόθεση. Κατά την αρχαιότητα η σοφία θεωρήθηκε μία από τις 4εις κύριες αρετές και ως αρετή είναι έθος ή προδιάθεση για την εκτέλεση μιας πράξης με το μεγαλύτερο βαθμό ορθότητας κάτω από δεδομένες συνθήκες. Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει γνώση, ή αναζήτηση για τον καλύτερο τρόπο εφαρμογής. Tούτη η γνώση με τη σειρά της απαιτεί κατανόηση των ανθρώπων, των πραγμάτων, των γεγονότων, των καταστάσεων. Απαιτεί τη θέληση και την ικανότητα αντίληψης, κρίσης και δράσης μαζί με την κατανόηση της καλύτερης δυνατής πορείας και κατεύθυνσης της πράξης.

Υπό αυτή την έννοια απαιτεί τις περισσότερες φορές έλεγχο των συναισθηματικών αντιδράσεων -των παθών δηλαδή- έτσι ώστε να γίνει ρυθμιστής της δράσης το λογικό τμήμα της ψυχής. Συνεπώς, η σοφία είναι μια προδιάθεση για την αναζήτηση της αλήθειας συνδυασμένη με την καλύτερη δυνατή κρίση για το ποιές δράσεις χρειάζεται να αναλαμβάνονται κάθε φορά για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς που προβάλλει η ύλη.

Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τη σοφία σημαντική αρετή και την προσωποποιούσαν στη μορφή της Μήτιδας, της πολύτροπης νόησης και της Αθηνάς, που ξεπήδησε από το κεφάλι του Δία. Απεικονιζόταν ισχυρή, δίκαιη, ελεήμων και αγνή. Για τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, η φιλοσοφία ήταν κυριολεκτικά η αγάπη της σοφίας. Αυτή η αγάπη προς τη σοφία διαπερνά τους διαλόγους του Πλάτωνα, κυρίως τη Δημοκρατία, στην οποία οι ηγέτες της ουτοπίας του είναι φιλόσοφοι βασιλείς, κυβερνήτες που κατανοούν τη μορφή του καλού και έχουν το θάρρος να ενεργήσουν ανάλογα. Ο Αριστοτέλης, στα Μετά τα Φυσικά ορίζει τη σοφία ως κατανόηση των αιτιών, δηλαδή γνώση του γιατί τα πράγματα υπάρχουν με έναν συγκεκριμένο τρόπο, που είναι βαθύτερη από την απλή γνώση του πώς έχουν τα πράγματα.

Οι αρχαίοι Ρωμαίοι εκτιμούσαν την ιδέα της σοφίας τόσο όσο να την προσωποποιήσουν στην ελληνορωμαϊκή Μινέρβα, ή Παλλάδα. Εκπροσωπούσε τη γνώση και τις αρετές, ειδικά την αγνότητα. Το σύμβολό της ήταν η κουκουβάγια, η οποία μέχρι σήμερα αντιπροσωπεύει τη σοφία, γιατί μπορεί να βλέπει στο σκοτάδι.

Σοφία είναι επίσης σημαντική στο εννοιολογικό πλαίσιο του χριστιανισμού. Εκτός από το γεγονός ότι την τόνισε ο Ιησούς, ο απόστολος Παύλος, στην πρώτη επιστολή του προς τους Κορινθίους αναγνωρίζει την ύπαρξη της κοσμικής και της θείας σοφίας, προτρέποντας τους χριστιανούς να ακολουθήσουν την τελευταία. Η σύνεση, η οποία σχετίζεται στενά με τη σοφία, έγινε μία από τις τέσσερεις βασικές αρετές του καθολικισμού. Ο χριστιανός φιλόσοφος Θωμάς Ακινάτης θεωρούσε πως η σοφία είναι η γενεσιουργός αιτία -δηλαδή η αιτία, το μέτρο και η μορφή- όλων των υπολοίπων αρετών.

Οι βουδιστικές γραφές με τη σειρά τους διδάσκουν ότι ο σοφός άνθρωπος είναι προικισμένος με καλή σωματική, καλή λεκτική και καλή ψυχική συμπεριφορά. Επίσης, δεν διστάζει να προβεί σε ενέργειες δυσάρεστες μεν, αλλά ικανές να αποδώσουν καλά αποτελέσματα, και δεν προβαίνει σε ενέργειες ευχάριστες μεν, αλλά ικανές να αποδώσουν άσχημα αποτελέσματα. Η σοφία στο εννοιολογικό πλαίσιο του Βουδισμού είναι το αντίδοτο για το δηλητήριο της άγνοιας, που επιλέγει ο άνθρωπος για τον εαυτό του. Ο Βούδας έχει πολλά να πει για το θέμα της σοφίας, συνδέοντάς το χαρακτηριστικά με το ζήτημα της εσωτερικής γαλήνης και σιγής σε αντίθεση με τον διάχυτο φόβο και το μίσος της βίας.

Για τον Σιντάτα Γκοτάμα εκείνος που χρησιμοποιεί βία δεν είναι δίκαιος. Ο σοφός άνθρωπος απλώς διακρίνει προσεκτικά ανάμεσα στο σωστό και το λάθος. Εκείνος που οδηγεί τους άλλους με τη μη βία, δίκαια και ισότιμα, είναι πράγματι θεματοφύλακας της δικαιοσύνης, σοφός και δίκαιος. Και δεν μιλάει πολύ, γιατί η φλυαρία δεν είναι ένδειξη σοφίας. Σοφός άνθρωπος είναι αληθινά εκείνος που μένει ήρεμος και σιωπηλός, χωρίς μίσος και φόβο. Από αυτή την άποψη δεν είναι σοφός εκείνος που απλά δεν μιλάει πολύ. Σοφός είναι εκείνος που είναι γαλήνιος, απαλλαγμένος από το μίσος και τον φόβο.

Βέβαια η ηρεμία από μόνη της δεν αρκεί για να γίνει κανείς σοφός αν είναι πραγματικά αδαής. Χρειάζεται να γνωρίζει κανείς πώς να παίρνει από τη ζυγαριά το καλό, αφαιρώντας ταυτόχρονα και το κακό, για να διατηρείται η ισορροπία του σύμπαντος. Ο δρόμος της σοφίας στη βουδιστική ατραπό είναι η αφαίρεση της δηλητηριασμένης σκόνης της απληστίας, του θυμού και της άγνοιας. Ο Βούδας δίδαξε στους μαθητές του τις βασικές αρχές της τρίπτυχης εξέλιξης μέσω της οποίας η απληστία μετατρέπεται σε γενναιοδωρία, ο θυμός σε καλοσύνη και διαλογισμό, η αμάθεια και ο αγνωστικισμός σε σοφία. Πρόκειται ουσιαστικά για μια ενεργητική θέση απέναντι στην ιδέα της εξέλιξης, σύμφωνα με την οποία το μονοπάτι χαράσσεται μέσω του διαλογισμού, της αυτογνωσίας και της καλλιέργειας θετικών όψεων του Εαυτού. Ο δρόμος της Σοφίας είναι ενεργητικός και προϋποθέτει αέναο μόχθο μέσα στα όρια της ενσάρκωσης.

Στον Ταοϊσμό η σοφία, ερμηνεύεται ως συμμόρφωση με τους Τρεις Θησαυρούς, δηλαδή τη φιλανθρωπία, την απλότητα και την ταπεινότητα. Η γνώση των άλλων, του εξωτερικού κόσμου είναι έργο της διάνοιας, αλλά η γνώση του εαυτού είναι πραγματική σοφία, που οδηγεί στην κυριαρχία του εαυτού, την αληθινή δύναμη και όχι στην κυριαρχία πάνω στους άλλους που αποτελεί απλή έκφραση και επίδειξη δύναμης. Στον Ταοϊσμό ο δρόμος της σοφίας είναι δρόμος αυτογνωσίας με τον πλέον εμφατικό τρόπο. Είναι δηλαδή ένα μονοπάτι που οδηγεί προς τα μέσα, στον πυρήνα της αληθινής δύναμης και σοφίας, στις επικράτειες του Εαυτού.

Στη θρησκεία και τη μυθολογία της Μεσοποταμίας ο Ένκι, επίσης γνωστός ως Έα, ήταν ο θεός της σοφίας και της νοημοσύνης. Εδώ ο δρόμος προς τη σοφία επιτυγχάνεται μέσω της αποκατάστασης της ισορροπίας. Η ισορροπία ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ανάμεσα σε όλες τις δυιστικές αντιλήψεις για τη ζωή είναι το κλειδί για την απελευθέρωση από τον δυισμό και την αναζήτηση ενός νέου ανώτερου συνειδησιακού επιπέδου στο σπειροειδές της εξέλιξης.

Στη σκανδιναβική μυθολογία ο θεός Όντιν είναι ιδιαίτερα γνωστός για τη σοφία του. Το μονοπάτι προς τη σοφία είναι εδώ χαραγμένο με τις ιδέες της δοκιμασίας, του πόνου και της αυτοθυσίας. Για παράδειγμα, αναφέρεται στη σκανδιναβική μυθολογία πως ξερίζωσε το ένα μάτι και το πρόσφερε στον Μίμιρ, φύλακας της γνώσης και της σοφίας, σε αντάλλαγμα για το νερό της σοφίας από το πηγάδι του από το καλά. Σε μια άλλη αφήγηση ο Όντιν κρεμάστηκε για εννέα νύχτες από Υγκντραζίλ, το Παγκόσμιο Δέντρο που ενώνει όλες τις σφαίρες της ύπαρξης, υποφέροντας από την πείνα και τη δίψα έως ότου απέκτησε τη γνώση των ρούνων, διαμορφώνοντας ένα ισχυρό μαγικό σύστημα.

Στην παράδοση των Ινουΐτ, όπως και σε πολλές παραδόσεις των γηγενών της βόρειας Αμερικής ο δρόμος προς τη σοφία είναι ο σκοπός κάθε διδασκαλίας και στοχεύει σε ένα είδος εσωτερικής γνώσης. Τούτη η ενορατική γνώση υποδεικνύει ότι μπορεί να δει κανείς τι πρέπει να γίνει και να το κάνει με επιτυχία, χωρίς να του το υποδείξει κανείς . Πρόκειται για το μονοπάτι της ανώτερης ποιότητας της διαίσθησης, που δε βασίζεται τόσο στην εξωτερική παρατήρηση αλλά στην εσωτερική διαίσθηση, στη σοφία του εσωτερικού εαυτού και της ικανότητάς του να ανακαλύπτει την αιτία των πραγμάτων.

Η Άποψη της Ψυχολογίας

Οι ψυχολόγοι με τη σειρά τους επιχείρησαν να περιγράψουν τον δρόμο προς τη σοφία συγκεντρώνοντας στοιχεία σχετικά με κοινές πεποιθήσεις ή θεωρίες για τη σοφία στην λαϊκή παράδοση. Αυτές οι αναλύσεις υποδεικνύουν ότι παρόλο που «υπάρχει μια επικάλυψη της θεωρίας για τη σοφία με τη νοημοσύνη, τη διορατικότητα, την πνευματικότητα και την εξυπνάδα, είναι προφανές ότι η σοφία είναι διακριτός όρος και όχι σύνθετη έννοια από άλλους όρους». Πολλές μελέτες επίσης διαπιστώνουν ότι η σοφία δεν εξαρτάται από την ηλικία. Κάτι τέτοιο βέβαια έρχεται σε αντίθεση με τη λαϊκή αντίληψη ότι η σοφία αυξάνει με την ηλικία.

Οι ερευνητές του τομέα της θετικής ψυχολογίας ορίζουν τη σοφία ως συντονισμό των «γνώσεων και εμπειρίας» και τη συνειδητή χρήση αυτών των ιδιοτήτων για τη βελτίωση της ανθρώπινης ευημερίας. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, η σοφία είναι μετρήσιμο μέγεθος βάσει συγκεκριμένων ηθικών και εσωτερικών ουσιαστικά κριτηρίων.

• Ο σοφός άνθρωπος έχει αυτογνωσία.
• Ένας σοφός άνθρωπος είναι ειλικρινής και άμεσος με τους άλλους.
• Οι άλλοι αναζητούν τον σοφό άνθρωπο για συμβουλές.
• Οι ενέργειες ενός σοφού ανθρώπου είναι συνεπείς με τις ηθικές πεποιθήσεις του.

Άλλοι ψυχολόγοι υποδεικνύουν θεωρητικούς ορισμούς στους οποίους λαμβάνονται υπόψη πολιτιστικά, θρησκευτικά και φιλοσοφικά ζητήματα. Σύμφωνα με αυτούς τους ορισμούς η σοφία συνδέεται με μια ανώτερη ικανότητα κατανόησης της φύσης και της συμπεριφοράς των πραγμάτων και των ανθρώπων, ή της εξέλιξης των γεγονότων. Η αυξημένη ικανότητα πρόβλεψης της συμπεριφοράς ή γεγονότων είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί είτε για την ευεργεσία του ατόμου ή για την ευεργεσία του συνόλου.

Επιδεικνύεται συχνά η πρόθεση να μοιραστεί κανείς τα οφέλη με μια μεγαλύτερη κοινωνική ομάδα, με σκοπό την προώθηση της επιβίωσης, της συνοχής ή της ευημερίας αυτής της ομάδας. Τα οφέλη, στην περίπτωση της αναζήτησης ενός δρόμου για τη σοφία, δεν προκύπτουν από κακόβουλες ή αντικοινωνικές προθέσεις ή άδικη συμπεριφορά.

Περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως η οικογένεια, η εκπαίδευση το κοινωνικό status, ο πολιτισμός και η θρησκεία εμπλέκονται ουσιαστικά στη διαμόρφωση της βάσης, πάνω στην οποία αναπτύσσεται οποιοδήποτε προσωπικό σύστημα αξιών. Πολλοί από αυτούς τους ίδιους παράγοντες επηρεάζουν και την απόφαση μιας κοινότητας για το αν υπάρχει σοφία στην καθολική της έκφραση και στις σχέσεις με τις άλλες κοινότητες του κόσμου. Αυτό το μοντέλο της σοφίας, όντας ουσιαστικά μία καθαρά εσωτερική λειτουργία, στηρίζεται στην ικανότητα του ατόμου να δημιουργεί νοητική αναπαράσταση του εαυτού (γνωστική, συναισθηματική και σωματική), του εξωτερικού κόσμου και τη δυναμική σχέση του εαυτού με τον εξωτερικό κόσμο.

Σύμφωνα με τους νευροψυχολόγους τα συστήματα που έχουν ζωτικό ρόλο στην ενεργοποίηση των λειτουργιών του κεντρικού νευρικού συστήματος εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα συστήματα υποστηρίζουν τη μνήμη, τη μάθηση, την κατανόηση της νοητικής κατάστασης άλλων ανθρώπων και την απόδοση σχετικής αξίας στην πληροφορία. Η νευροανατομία λέει ότι η σοφία εξαρτάται από νευρωνικά δίκτυα, που «έχουν ιδιαίτερη σημασία για την υποστήριξη αυτών των δραστηριοτήτων». Με αυτόν τον τρόπο περιγράφεται η λειτουργία του νευρικού συστήματος ως συνεργατική, με στόχο την εκτίμηση των κινδύνων και των ωφελειών που παράγονται από διαφορετικά διανοητικά πρότυπα δράσης για την επίτευξη της σοφίας.

Για τον Κ. Γκούσταβ Γιουνγκ ο σκοπός της ζωής είναι η εξατομίκευση, η οποία περιλαμβάνει την επιδίωξη του προσωπικού οράματος για την αλήθεια και τη σοφία, συνειδητοποιώντας με αυτόν τον τρόπο, το μέγιστο των δυνατοτήτων του ατόμου ως ανθρώπινο ον. Ο στόχος της ζωής, το μονοπάτι της σοφίας, είναι να δούμε την «εξατομίκευση» του εαυτού ως ένωση του συνειδητού του και ασυνείδητου έτσι ώστε να εκπληρωθεί η προαιώνια αρχική ιδέα της επίτευξης της ολοκλήρωσης.

Αυτή η ευρύτερη αντίληψη του ολοκληρωμένου εαυτού βασίζεται στην ιδέα ότι οι άνθρωποι είναι εκφράσεις ενός βαθύτερου στρώματος συλλογικής συνείδησης. Συνεπώς η κατανόηση της μοναδικότητας του ατόμου σημαίνει έρευνα πέρα από τα σύνορα του εαυτού, έτσι ώστε να γίνει κατανοητή η σχέση του με τη συλλογική σοφία. Η αποκάλυψη αυτής της συλλογικής σοφίας έρχεται μετά την συνειδητή ή ασυνείδητη επαφή με το αρχέτυπο της σοφίας. Μετά από την «άνιμα» και τον «άνιμους», αρχέτυπα που ασκούν ισχυρή επίδραση στην πορεία της εξατομίκευσης, το αρχέτυπο που είναι δυνατόν να αποκτήσει επιρροή πάνω στη ζωή ενός ανθρώπου, είναι το αρχέτυπο του «σοφού γέροντα». Ο Γιουνγκ ενίοτε ονομάζει το «σοφό γέροντα» αρχέτυπο του νοήματος.

Στην επαφή με το αρχέτυπο του σοφού γέροντα η γοητεία της «άνιμα» μετατίθεται στο γνωστικό νόημα του αρχετύπου και ο άνθρωπος νιώθει προικισμένος με εσωτερική σοφία και διαισθητικές ικανότητες. Προεκτείνοντας τη γνώση του ασυνείδητου ως το σημείο αυτό, το άτομο πηγαίνει μακρύτερα στον εξελικτικό δρόμο και αποκτά μια ιδιαίτερη δύναμη έλξης, την οποία διαισθάνεται το περιβάλλον του. Η «δύναμη» αυτή, όμως, μπορεί να αποβεί αυτοκαταστροφική για το άτομο αν δεν την υποβάλλει σε συνειδητή κριτική και κατανόηση για να προσεγγίσει την πραγματική της αξία. Ακούγοντας ήσυχα τη φωνή του ασυνείδητου και κατανοώντας ότι η δύναμη «περνά» μέσα από αυτόν –χωρίς να είναι υπό τον έλεγχό του– τότε βρίσκεται στο δρόμο για τη σοφία και την ολοκλήρωση.

Ο Μηχανισμός της Σοφίας

Πιθανώς δεν υπάρχει άλλη δραστηριότητα στον κόσμο που να προσελκύει την προσοχή του ανθρώπου, όσο οι διαδικασίες διαχείρισης της γνώσης. Ωστόσο, είναι ένας τομέας σχετικά νέος και προέρχεται από τη συλλογική ανάγκη της ανθρωπότητας να κατανοήσει το πολυτιμότερο εργαλείο της, τη γνώση και τη σοφία ως διακριτή σφαίρα εννοιών και νοημάτων. Σύμφωνα με το παρόν επίπεδο κατανόησής μας είναι δυνατόν να δημιουργηθεί ένα ταξινομικό δέντρο για την κατηγοριοποίηση των δεδομένων, των πληροφοριών, των γνώσεων και της παραγόμενης σοφίας.

Σύμφωνα με τον Ράσελ Άκοφ θεωρητικό της επιστήμης των συστημάτων το περιεχόμενο του ανθρώπινου νου είναι δυνατόν να ταξινομηθεί σε πέντε διακριτές κατηγορίες:

1. Δεδομένα: σύμβολα
2. Πληροφορία: δεδομένα που υποβάλλονται σε επεξεργασία για να είναι χρήσιμα, παρέχοντας απαντήσεις για το “ποιός”, “τι”, “πού” και “πότε”.
3. Γνώση: εφαρμογή των δεδομένων και των πληροφοριών και απαντήσεις στο ερώτημα “πώς”.
4. Κατανόηση: αντίληψη του “γιατί”
5. Σοφία: αξιολόγηση της κατανόησης.

Αν παρατηρήσουμε καλά θα δούμε ότι οι τέσσερεις πρώτες κατηγορίες σχετίζονται με το παρελθόν. Συνδέονται με ό,τι έγινε στο παρελθόν γνωστό. Η πέμπτη κατηγορία, δηλαδή η σοφία ασχολείται με το μέλλον, γιατί ενσωματώνει το όραμα και τον σχεδιασμό της εναλλακτικής πραγματικότητας. Μέσω της σοφίας οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργούν το μέλλον παρά να αρπάζονται από το παρελθόν και το παρόν. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν είναι ιδιαίτερα αρεστό από την ανθρώπινη κοινότητα, αφού το άτομο οφείλει να περάσει σταδιακά από την κατανόηση όλων των κατηγοριών της γνώσης, διαδικασία σχετικά οδυνηρή για την τεμπέλικη και εθισμένη στην αδράνεια συνείδηση.

Σε μια περαιτέρω επεξεργασία των παραπάνω ορισμών θα μπορούσαμε να πούμε ότι: 

Το δεδομένο απλά υπάρχει και δεν παράγει ή διαθέτει κάποιο νόημα αφεαυτού, πέρα από αυτό της ύπαρξής του. Είναι δυνατόν να υπάρχει σε οποιαδήποτε μορφή χρήσιμη ή μη χρήσιμη. Η μορφή του, ωστόσο, είναι συμβολική στη φύση της και τούτο υπονοεί πως μπορεί κανείς μέσω της ενατένισης ή του διαλογισμού στη συμβολική μορφή του και να διαμορφώσει νόημα και να παράγει μια νοήμονα οντότητα στο πλαίσιο της νοηματοδότησης του περιβάλλοντός μας.

Η πληροφορία διαμορφώνεται από δεδομένα που έχουν νοηματοδοτηθεί, μέσω μιας ανώτερης λειτουργίας του νου, που μπορεί να παράγει τις σχέσεις των δεδομένων με συμβολικά νοήματα. Αόρατα νήμα που παρέχουν νόημα σε όλο και βαθύτερες διαλογιστικές προσεγγίσεις.

Η γνώση με τη σειρά της είναι η κατάλληλη συλλογή πληροφοριών, έτσι ώστε να είναι η χρήσιμη σε οποιαδήποτε μορφή δράσης. Η γνώση είναι μια ντετερμινιστική διαδικασία. Όταν κάποιος απομνημονεύει πληροφορίες, τότε συγκεντρώνει γνώση, ενίοτε χωρίς να την ενσωματώνει παράγοντας έτσι τις συνθήκες για περαιτέρω γνώση. Τα παιδιά του δημοτικού συσσωρεύουν γνώση παπαγαλίζοντας το 2Χ2 = 4, χωρίς να μπορούν να ανταποκριθούν στο ερώτημα πόσο κάνει 1267Χ300, γιατί δεν κατέχουν την πραγματική γνωστική και αναλυτική ικανότητα που διαμορφώνεται στο επίπεδο της κατανόησης. Στο επίπεδο του υπολογιστή, της μηχανής που χρησιμοποιεί σχετικούς αλλά πολυπλοκότερους υπολογιστικούς μηχανισμούς στη διαδικασία της μοντελοποίησης, ή της προσομοίωσης, χρησιμοποιούνται αποθηκευμένες γνώσεις με τον ίδιο μιμητικό τρόπο, χωρίς όμως τη δυνατότητα της κατανόησης, η οποία εξαρτάται απόλυτα από τον σχεδιαστή του υπολογιστικού συστήματος.

Η κατανόηση είναι παρεμβατική και πιθανολογική διαδικασία. Είναι γνωστική και αναλυτική συνάμα. Είναι η διαδικασία με την οποία λαμβάνει κανείς τη γνώση του παρελθόντος και συνθέτει νέα γνώση. Η διαφορά ανάμεσα στην κατανόηση και τη γνώση είναι η διαφορά ανάμεσα στην μάθηση και την απομνημόνευση. Οι άνθρωποι που διαθέτουν κατανόηση είναι δυνατόν να αναλάβουν πολύπλοκες δράσεις, γιατί είναι ικανοί να συνθέτουν νέες γνώσεις, ή σε ορισμένες περιπτώσεις, νέες πληροφορίες, για αυτό που είναι ήδη γνωστό και κατανοητό. Με άλλα λόγια η κατανόηση μπορεί να βασιστεί σε πληροφορίες, στην ήδη υπάρχουσα γνώση και κατανόηση, για να χτίσει έναν ευρύτερο κύκλο κατανόησης στο σπειροειδές της γνώσης.

Η σοφία είναι μεν παρεμβατική, παρεμβαίνει δηλαδή σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά δεν είναι αιτιοκρατική ή πιθανολογική διαδικασία. Χρειάζεται όλα τα προηγούμενα επίπεδα της συνείδησης και συγκεκριμένα τους ειδικούς τύπους του ανθρώπινου προγραμματισμού όπως είναι οι ηθικοί κώδικες, η ατομική παιδεία κ.λπ. Παρέχει κατανόηση για αυτό που ήταν ακατανόητο και συνεπώς βρίσκεται ένα βήμα πέρα από την ίδια την κατανόηση. Είναι η ουσία του φιλοσοφικού στοχασμού.

Σε αντίθεση με τα τέσσερα προηγούμενα επίπεδα συνείδησης, η σοφία ως συνειδησιακή διαδικασία θέτει ερωτήματα, για τα οποία δεν υπάρχει εύκολη απάντηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, δεν μπορεί να υπάρξει καμία γνωστή με την ανθρώπινη έννοια απάντηση. Συνεπώς, η σοφία είναι διαδικασία με την οποία μπορούμε να διακρίνουμε ή κρίνουμε ανάμεσα στο σωστό και το λάθος, ανάμεσα στο καλό και το κακό. Είναι μια μοναδικά ανθρώπινη κατάσταση συνείδησης που ενοικεί τόσο στην καρδιά όσο και στον νου.

Η Σοφία ως Τρόπος Ζωής

Η οικονομική αναστάτωση, η οικολογική αστάθεια, η κοινωνική αποξένωση και η πολιτική ανικανότητα διαμορφώνουν μια παγκόσμια αίσθηση ανησυχίας για το αν τα συστήματα διακυβέρνησής μας μπορούν να συντηρήσουν οποιαδήποτε αίσθηση θεσμικής ομαλότητας ή ηθικής ακεραιότητας μπροστά στην αυξανόμενη αναταραχή. Οι ανησυχίες που έχουν εξαπλωθεί στον πλανήτη είναι πολλές και μεγεθύνονται. Οι αλλαγές στο παγκόσμιο κλίμακα προέρχονται από μία κλιμάκωση των επιπτώσεων της υπερθέρμανσης του πλανήτη και των σχετικών οικολογικών και οικονομικών καταστροφών. Κατά παράδοξο τρόπο όμως, σε περιόδους εξαιρετικά χαοτικές, το πνεύμα της σοφίας βρίσκει τη φωνή του στην ανθρωπότητα με εκπληκτική αυθεντικότητα και ικανότητα διείσδυσης στις συλλογικές αποφάσεις της.

Αυτή η σύνθετη πραγματικότητα θέτει υπό αμφισβήτηση το τι εννοούμε με τον όρο «σοφία» και τι εννοούμε με τον όρο «πολιτισμός». Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα, χρειάζεται να διασχίσουμε προς τα πίσω τα μονοπάτια της ιστορίας, να διερευνήσουμε την ιστορία και τη σοφία των αρχαίων κοινωνιών, συμπεριλαμβανομένων των ρόλων των ανδρών και των γυναικών. Έτσι στο δικό μας μονοπάτι προς την επίτευξη της σοφίας απαιτείται πιθανώς να διερευνήσουμε τη βαθιά συμβολή των Ελλήνων στην έννοια της σοφίας ως τρόπο ζωής. Απαιτείται επίσης να εξετάσουμε τις διαθέσιμες πηγές της σοφίας και να ανακαλύψουμε με ποιόν τρόπο μπορεί η σοφία να ανανεώσει το όραμά μας για ένα πιο ανθρώπινο μέλλον.

Αντλώντας από τις βασικές διδασκαλίες των βασικών φάσεων στην ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού, πιθανώς θα δούμε τι μπορούμε να μάθουμε για την ενσωμάτωση της αρχαίας σοφίας σε σύγχρονο πολιτισμό μας. Ποιές είναι οι αρχές που αφομοιώσαμε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας, ποιές ξεχάσαμε στη λήθη του χρόνου και κυρίως ποιές από όλες αυτές τις αρχές είναι κατάλληλες για την παρούσα φάση της εξέλιξης;

Μέσα από όλες αυτές τις διαδικασίες εξερευνούμε το εσωτερικό μονοπάτι προς την αυτογνωσία, ένα δρόμο προς την πνευματική γνώση της ψυχής μας. Στην πραγματικότητα η ψυχή είναι το πνευματικό κάστρο που κάνει δυνατές εκείνες τις διαδικασίες που οδηγούν στη σοφία ως ένα τρόπο ζωής. Εκεί παράγεται το εσωτερικό έργο που μας επιτρέπει να βρίσκουμε τον δρόμο μας στον κόσμο. Εκεί αναπτύσσονται οι πρακτικές και οι μέθοδοι των πνευματικών μας αναζητήσεων. Εκεί εν τέλει αναπτύσσονται οι ατομικές δυνάμεις της περισυλλογής και της διαίσθησης, αποκαλύπτοντας σταδιακά τους οδοδείκτες της ατραπού της σοφίας.

Ο ιδεατός χώρος από τον οποίο αντλεί η ψυχή και διαμορφώνει τη σοφία της είναι ο πολιτισμός στην ευρύτερη και βαθύτερη έννοιά του. Οι δημιουργικοί άνθρωποι στο τομέα του πολιτισμού, χωρίς φανατισμούς οποιασδήποτε μορφής, βαθιά πνευματικοί και αδέσμευτοι από την πίεση της τεχνολογικής και οικονομικής ευμάρειας, άνθρωποι που δρουν, αλλά όχι εις βάρος του περιβάλλοντος ή της κοινότητας χαράζουν με σοφό τρόπο το δικό τους μονοπάτι προς την ολοκλήρωση και συνεπώς την εξέλιξη.

Καταλαβαίνουν τον κόσμο ολιστικά και είναι βαθύτατα προσηλωμένοι σε πρακτικές λύσεις, απαλλαγμένες από σαθρά ιδεολογήματα και πολιτικές. Υπό μία έννοια είναι αναχωρητές από το παραδοσιακό σύστημα αξιών που αντιπροσωπεύεται από θρησκευτικούς φονταμενταλιστές ή μοντερνιστικές κοσμοθεωρίες, αντιπροσωπευτικές της επιχειρηματικής κοινότητας και μιας μικρής οικονομικής ελίτ και ατυχώς από ένα μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας, που εξαρτάται από αυτήν ακριβώς την ελίτ για τη χρηματοδότηση της έρευνας. Τέτοια ανάγκη για ευθυγράμμιση με τις βασικές ανθρώπινες αξίες ανάγεται πιθανώς στην εποχή του Διαφωτισμού, όταν δημιουργικά σκεπτόμενοι άνθρωποι αμφισβήτησαν τις σαθρές αξίες του θρησκευτικού φανατισμού και της επικυριαρχίας της αριστοκρατίας, δίνοντας έμφαση στις αξίες του αναδυόμενου πολιτισμού της σοφίας.

Σε έναν κόσμο που ανισορροπεί χρειάζονται ισορροπημένες κοινότητες, ισορροπημένες κοινωνίες. Ο όρος ισορροπημένος χρησιμοποιείται για κοινωνίες στις οποίες οι συμπαντικοί νόμοι αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα όλων των πτυχών του πολιτισμού. Κοινός στόχος στο πλαίσιο αυτών των κοινωνιών είναι η συμβολή στην ευημερία του συνόλου, καθιστώντας πιθανό ότι τα άτομα, καθώς και η κοινωνία στο σύνολό της μπορεί να λειτουργήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Συνεπώς οι ισορροπημένες κοινωνίες είναι εκείνες που αγκαλιάζουν ισότιμα τα μέλη τους, εξασφαλίζουν σταθερότητα, ειρήνη και ευημερία για μεγάλο χρονικό διάστημα, σε αρμονία με τον εαυτό τους, με άλλες κοινωνίες, με το φυσικό περιβάλλον και τη Γη. Τα καλά νέα σήμερα εν όψει μια κρίσιμης καμπής της ανθρωπότητας είναι ότι τέτοιες κοινωνίες σε ισορροπία δεν είναι ουτοπία, γιατί υπήρξαν σε όλον τον κόσμο σε πολλά μέρη του πλανήτη και ορισμένες εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα.

Αυτό που χρειάζεται ο πλανήτης και μπορούν να παρέχουν οι κοινότητες ή οι κοινωνίες σε κατάσταση ισορροπίας είναι μια βαθιά συλλογική αλλαγή στη συνειδητότητα που θα πυροδοτήσει την επανεξέταση του παρόντος τρόπου σκέψης. H επίγνωση που έχουμε για τον κόσμο παράγει ένα ορισμένο είδος θεώρησης των πραγμάτων. Οι σκέψεις και τα συναισθήματά μας προκύπτουν με φυσικό τρόπο από αυτή τη θεώρηση, από τη στάση που κρατάμε απέναντι στα πράγματα.

Η στάση μας με τη σειρά της μάς κάνει να βλέπουμε τα πράγματα με έναν ορισμένο τρόπο. Ανάλογα με τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα, δρούμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο και έτσι δημιουργούμε κυριολεκτικά τον κόσμο γύρω μας. Το σύστημα σκέψης που υιοθετήσαμε, όμως, μάς παραπλανά. Θεωρούμε ότι αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα γύρω μας όπως είναι, αλλά στην πραγματικότητα αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα όπως τα έχουμε κατασκευάσει στο νου μας βάσει του τρόπου σκέψης και της συνείδησης που έχουμε διαμορφώσει. Από αυτή την άποψη η κοινωνία μας είναι αντανάκλαση ενός λανθασμένου τρόπου σκέψης και εξορισμού ανισόρροπη.

Η Μετατόπιση του Τρόπου Σκέψης της Ανθρωπότητας

O τρόπος που αντιμετωπίζουμε τις μεγαλύτερες κρίσεις της ανθρώπινης ιστορίας, βασίζεται στον τρόπο που σκεφτόμαστε για τους εαυτούς μας και τον κόσμο. Οπωσδήποτε εκείνο το είδος σκέψης που οδήγησε στον πόλεμο και τη δυστυχία του 20ού αιώνα δεν είναι η σκέψη στην οποία θέλουμε να στηρίζονται οι λεπτές επιλογές της επιβίωσής μας, ούτε ο σχεδιασμός μιας ισορροπημένης κοινότητας, αν όχι κοινωνίας με την ευρύτερη έννοια.

Η ανάπτυξη ενός νέου τρόπου σκέψης, που θα μπορέσει να χρησιμοποιηθεί προς την κατεύθυνση της σοφίας, ίσως αποδειχθεί καταλύτης. Η αναδυόμενη γέφυρα μεταξύ των επιστημών που μας δείχνουν πώς λειτουργεί το σύμπαν και των πνευματικών παραδόσεων που δίνουν σημασία στη διαμόρφωση μιας νέας σοφότερης συνειδητότητας, διαδραματίζει ζωτικό ρόλο στο νέο τρόπο σκέψης, εκείνον που μπορεί να ξεφύγει από το ζοφερό μέλλον που πλανιέται πάνω από τα κεφάλια μας. Αλλά ενώ οι κρίσεις λειτουργούν ως καταλύτης για μια τέτοια αλλαγή στον τρόπο σκέψης, κάτι ακόμη βαθύτερο αναδύεται.

Στον παρόντα χρόνο είναι σχεδόν από όλους κατανοητό ότι μια τεράστια απειλή υποβόσκει, που τείνει να καταστρέψει τον τρόπο ζωής μας. Αυτό που χρειάζεται να εντοπίσουμε είναι ότι παράλληλα κινείται υπογείως μια τεράστια δημιουργική δύναμη που γεννά ένα νέο τρόπο ζωής, μια νέα εποχή στη Γη. Αυτή η κίνηση της μετάβασης από μια εύθραυστη, παλιά κατάσταση σε μια νέα σταθερή κατάσταση έχει νόημα στο πλαίσιο της κατανόησης των κυκλικών διαδικασιών της φύσης και της επίδρασης που ασκούν επάνω μας. Αυτή η χρονική περίοδος που διανύουμε είναι η συμβολή της παλιάς και της νέας εποχής.

Η νέα αλλαγή που απαιτείται στον τρόπο σκέψης είναι η πύλη για τον ανθρώπινο μετασχηματισμό. Εξαιτίας των τεράστιων πληθυσμών που εμπλέκονται πλέον σε αυτή τη μετατόπιση και το αυξανόμενο μέγεθος των διαφόρων κρίσεων που αντιμετωπίζει ο πλανήτης, μάς οδηγεί να αλλάξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Βρισκόμαστε στο κατώφλι της ανθρώπινης μεταμόρφωσης, σε ένα επίπεδο που ποτέ δεν υπήρξε όμοιό του στη Γη, τουλάχιστον από όσα μπορούμε με βεβαιότητα να γνωρίζουμε.

Οι πνευματικές παραδόσεις είναι οι βασικές αρχές της αρχαίας και δοκιμασμένης από τον χρόνο κατανόησης. Οι αρχές αυτής της κατανόησης δοκιμάστηκαν και ενίοτε επιβεβαιώθηκαν από την επιστήμη του 20ού αιώνα, και περιλαμβάνουν τη διασυνδεδεμένη φύση όλων των πραγμάτων, τη δύναμη της ανθρώπινης καρδιάς να επηρεάζει θετικά τα μαγνητικά πεδία του πλανήτη και όλη του τη ζωή, την κυκλική φύση της ζωής, το κλίμα, τον πολιτισμό και την αλλαγή.

Οι πνευματικές παραδόσεις των προγόνων μας ενσωμάτωσαν σωστά αυτές τις αρχές, στον πυρήνα της ζωής τους. Το πάντρεμα αυτών των ολιστικών αρχών με την καλύτερη επιστήμη του σήμερα, θα μας βοηθήσει να ισορροπήσουμε με σοφία τη ζυγαριά της ζωής και να χρησιμοποιήσουμε αυτή την ειρηνική ισορροπία προς όφελος μας.

Ενώ οι λεπτομέρειες των πνευματικών αρχών στις οποίες αναφερόμαστε πιθανώς διαφέρουν από παράδοση σε παράδοση, η ουσία του μηνύματός τους παραμένει η ίδια. Είναι απλή, άμεση και υποδεικνύει ότι ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα πάντα έχουν νόημα. Αυτό που συμβαίνει στους ωκεανούς έχει νόημα για το ορεινό κλίμα. Αυτό που συμβαίνει στα ποτάμια έχει νόημα για τη ζωή που εξαρτάται από το ποτάμι. Οι επιλογές που κάνουμε έχουν νόημα για τους ανθρώπους που βρίσκονται σε άμεση ή έμμεση σχέση με τη ζωή μας.

Διασχίζοντας τα παραδοσιακά όρια που καθορίζουν την επιστήμη, τη θρησκεία και την ιστορία του παρελθόντος μας, κατανοούμε την ισχύ μιας ευρύτερης, ολοκληρωμένης και ολιστικής θεώρησης του σύμπαντος. Από αυτή την άποψη το πεπρωμένο και η μοίρα μας ως είδος είναι στενά συνυφασμένη με την προθυμία μας να δεχτούμε τη βαθιά σοφία της πνευματικής επιστήμης. Όλα, μα όλα σχετίζονται με τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας, τη σχέση μας με τη Γη και τους συνανθρώπους μας. Όταν τα γεγονότα γίνονται ξεκάθαρα και απομακρύνεται η πλάνη, οι επιλογές μας γίνονται προφανείς, όχι απλά εμφανείς.

Οι πολλαπλές ενδείξεις που φέρει αυτή η παγκόσμια κρίση δημιουργούν την αίσθηση του κατεπείγοντος σε όλη την υφήλιο. Το αποκαλούμενο και μη εξαρτώμενο από συστημικούς οργανισμούς «πράσινο κίνημα» που σαρώνει τον κόσμο προκαλεί τα έθνη σε συζητήσεις και διαβουλεύσεις που αφορούν τη βραχυπρόθεσμη οικονομική βιωσιμότητα σε σχέση με τη μακροπρόθεσμη αειφόρο βιωσιμότητα. Και ενώ υπάρχει αξία per se σε μια τέτοια συζήτηση, ταυτόχρονα η προσοχή μας αποσπάται από την ακόμη πιο ουσιώδη συζήτηση που αφορά στην κατανόηση του κινητήριου μηχανισμού που βρίσκεται πίσω από την παγκόσμια κρίση.

Οι σοφοί άνθρωποι, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, εστιάζονται στη σπουδαιότητα αυτής της εποχής. Είναι μια εποχή μοναδική στα χρονικά, μια εποχή μετάβασης από το παλιό στην καινούργια δημιουργία –μια εποχή στην οποία είναι παρούσα θεϊκή ενέργεια στον κόσμο. Όπως σε όλες τις μεταβατικές περιόδους, υπάρχουν δύο πράγματα που συμβαίνουν ταυτοχρόνως: υπάρχει ένα μέρος του κόσμου που καταρρέει και πεθαίνει και ένα άλλο το οποίο αναδύεται ως η καινούργια δημιουργία. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε την πολύτιμη αυτή περίοδο της ανθρωπότητας είναι να κατανοήσουμε, να έχουμε την εμπειρία και να υποστηρίξουμε τον αναδυόμενο καινούργιο κόσμο, ξεκινώντας με μια μετατόπιση της συνειδητότητας προς την κατάσταση της σοφίας.

Το Μονοπάτι της Σοφίας

Το μονοπάτι της σοφίας είναι ο υψηλότερος δρόμος, ο δρόμος στον οποίο διαλύεται κάθε αμφιβολία και αβεβαιότητα, ο δρόμος στον οποίο πραγματώνεται η γνώση και η βεβαιότητα της ύπαρξης.

Ανάμεσα στις διαφορετικές συγκινήσεις που προσφέρει αυτός ο κόσμος και στη δίνη των ανθρώπινων παθών, η σοφία -τόσο ήρεμη, τόσο σιωπηλή και τόσο όμορφη- είναι δύσκολο να βρεθεί. Και είναι δύσκολο να βρεθεί όχι εξαιτίας κάποιας ακατανόητης πολυπλοκότητας, αλλά λόγω της διακριτικής απλότητας που τη χαρακτηρίζει. Ο συνηθισμένος μας εαυτός είναι συνήθως τυφλός στην απλότητα του δρόμου της σοφίας, αλλά κατά βάθος ποθεί με λανθασμένο τρόπο την πληρότητά της. Αυτή ακριβώς η τυφλότητα είναι που μας ωθεί να αποβάλλουμε τη σοφία και εκείνη επανέρχεται διαρκώς στο προσκήνιο προκαλώντας πληγές στον αρνητή της. Ο κατώτερος εαυτός μέσα από τη διαδικασία της επανάληψης της οδύνης νεκρώνεται και αυτός είναι ο βαθύτερος λόγος για την εχθρική του στάση απέναντι στη σοφία της ολοκλήρωσης, γιατί δεν επιτρέπει χώρο για οτιδήποτε άλλο εκτός από την προσωπικότητα.

Παρόλα αυτά, ο δρόμος της Σοφίας είναι πάντα ανοιχτός, πάντα έτοιμος να καθοδηγήσει τον αναζητητή που έχει κουραστεί από τα περίπλοκα μονοπάτια της ανθρώπινης ανισορροπίας και εξεγείρεται απέναντι στις επιταγές του κατώτερου εαυτού και του συστήματος που συντηρεί με τη σκέψη και τη δράση του. Κανείς δεν μπορεί να εμποδίσει τον αναζητητή της σοφίας. Κανείς παρά μόνον ο εαυτός του. Εκείνος που είναι έτοιμος για να είναι ειλικρινής με τον εαυτό του, να μετρήσει τα βάθη της άγνοιας του, για να έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με τα λάθη του, να αναγνωρίσει τα ελαττώματά του και ταυτόχρονα ξεκινήσει το μονοπάτι της σοφίας για τη δική του αναγέννηση, θα βρει την ολοκλήρωση.

Η εσωτερική ατραπός της σοφίας κατανοεί τη γη ως ένα ζωντανό σύστημα. Η Θεωρία των Ζώντων Συστημάτων περιγράφει πώς όλα τα ζωντανά συστήματα λειτουργούν, πώς αυτά αυτοσυντηρούνται, πώς αναπτύσσονται κι αλλάζουν. «Τα ζώντα συστήματα» είναι μια μεταφορά που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις διαδραστικές διαδικασίες που συντελούνται ανάμεσα στα συστήματα αυτά, πώς το ένα διαρκώς επηρεάζει το άλλο, πώς αυτά αυτοοργανώνονται, μεγαλώνουν, συνδέονται κι αλλάζουν. Όταν είμαστε σε θέση να δούμε τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται μεταξύ τους τα πολλά μέρη που απαρτίζουν ένα ζωντανό σύστημα, η άποψή μας για τον κόσμο αρχίζει να αλλάζει.

Όταν φαίνεται ο άνθρωπος αδύναμος αβοήθητος μπροστά στα μεγάλα προβλήματα της ανθρώπινης φυλής, μπροστά σε αδυσώπητες κοινωνικές κρίσεις και παγκόσμιες εκρήξεις, οφείλουμε να θυμόμαστε ότι υπάρχει μέσα μας ένας βαθύτερος νους, ένας εσωτερικός νους, ένας εσωτερικός εαυτός που φέρει το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας, μια τεράστια αποθήκη αντικειμενικής σοφίας. Όταν αναγνωρίσει και ακολουθήσει αυτό το μονοπάτι της σοφίας, η ανθρώπινη ύπαρξη θα επιλύσει τις δυσχέρειες του αντικειμενικού κόσμου και βρει τις λύσεις που θα την οδηγήσουν στο μέλλον.

K.K.