Το φαινόμενο του όχλου είναι ένα διαχρονικά επίκαιρο ζήτημα, τόσο σε περιόδους κρίσης και αναταραχών, όσο και σε περιόδους νηφάλιες όπου ακόμη κι αν δεν το αντιλαμβανόμαστε επηρεάζει την καθημερινότητά μας. Δρα ασυνείδητα και συνιστά έναν ισχυρό μοχλό που προκαλεί αναταράξεις στην κοινωνική ζωή όλων μας.

Η συνειδητοποίηση των τρόπων με τους οποίους συμμετέχουμε και αλληλεπιδρούμε σε συλλογικότητες μπορεί να μας αφυπνίσει. Και τούτο διότι το σύνολο μπορεί να παίξει το ρόλο του καθρέφτη πάνω στον οποίο μπορούμε να αντιληφθούμε τον εαυτό μας και τα περιεχόμενά του. Κάθε αλληλεπίδραση, αν το αποζητά κανείς, μπορεί να φέρει στο φως κρυφές, ασυνείδητες πτυχές του εαυτού και παράλληλα να δείξει τον δρόμο για την αυτοβελτίωση. Μας βοηθά να γίνουμε ενεργοί συμμέτοχοι στη μεταμόρφωση από τον ασυνείδητο όχλο στη συνειδητή ομάδα όπου υπάρχει αρμονική συνεργασία. Λέγεται άλλωστε ότι το επόμενο εξελικτικό βήμα της ανθρωπότητας θα είναι η συνειδητή μετάβαση από την ατομική κατάσταση συνείδησης στη συλλογική. Αυτή η συλλογικότητα όμως προσδοκούμε να αποτελέσει ένα συνειδητό πεδίο έκφρασης των ευγενέστερων ποιοτήτων του ανθρώπου και σίγουρα δεν μπορεί να ενταχθεί στην έννοια του όχλου.

Ιστορικά

Παρόλο που το φαινόμενο προϋπάρχει, η λέξη «όχλος» χρησιμοποιείται ως κοινωνικός όρος τον 19ο αιώνα από τον Γάλλο κοινωνιολόγο Γκαμπριέλ Τάρντ (Gabriel Tarde), τον Ιταλό εγκληματολόγο Σκίπιο Σιγκέλε (Scipio Sighele) και τον Γερμανό κοινωνιολόγο Γκέοργκ Σίμελ (Georg Simmel), που ωθήθηκαν αρχικά από την ανάγκη να καθοριστεί η ποινική ευθύνη σε παραβατικές συμπεριφορές όχλου για να αποδοθεί σε ηθικούς αυτουργούς και δράστες.

Αργότερα ο Γουστάβ Λε Μπον (Charles-Marie Gustave Le Bon) έζησε στη Γαλλία την περίοδο της Παρισινής Κομμούνας της ανόδου κι ακμής του Μπουλανγκέρ (Georges Ernest Jean-Marie Boulanger) και της υπόθεσης Ντρέιφους (Alfred Dreyfus), δηλαδή βίωσε από κοντά γεγονότα όπου η δύναμη του πλήθους κι ο χειρισμός του όχλου από διάφορους δημαγωγούς τον οδήγησαν να βγάλει σημαντικά συμπεράσματα. Κέντρο βάρους της έρευνάς του ήταν κυρίως η φύση, η λειτουργία και η δράση των όχλων σε καταστάσεις κρίσης.

Ο Λε Μπον στη Γαλλία αλλά και προγενέστεροι μελετητές έζησαν σε μια περίοδο όπου η κεντρική και η βόρεια Ευρώπη συγκλονίζονταν από κοινωνικές αναταραχές. Στα πολυπληθή αστικά κέντρα που είχαν δημιουργηθεί λόγω της αστυφιλίας που προκάλεσε η εκβιομηχάνιση, υπήρχαν μεγάλες αλλαγές στη σχέση των παραγωγικών τάξεων με τον τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης. Η ζωή είχε αλλάξει ραγδαία: Οι άκληροι, παραδοσιακά αγροτικοί πληθυσμοί, αποκομμένοι από τη γη, αναζητούσαν εργασία στις πόλεις και τα εργοστάσια. Έτσι οι χαμηλές κοινωνικές τάξεις οδηγήθηκαν σε συγκρούσεις για να διεκδικήσουν, μαζικά, τα εργασιακά και κοινωνικά τους δικαιώματα.

Εκτός αυτών, την περίοδο εκείνη επιχειρήθηκε να αλλάξει χέρια εκ νέου η εξουσία. Τα σοσιαλιστικά ιδεώδη που γεννήθηκαν, ώθησαν τα λαϊκά στρώματα να διεκδικήσουν την εξουσία από και από την μεγαλοαστική τάξη. Επιπλέον στη Γαλλία, το γεγονός ότι οι επαρχίες της Αλσατίας και Λορένης βρίσκονταν υπό Γερμανική κατοχή τροφοδότησε με εθνικιστικά και ακροδεξιά αισθήματα τη χώρα. Ειδικά στο Παρίσι εκδηλώθηκε η πρώτη γραμμή ανόδου του αντισημιτισμού.

Παράλληλα με τις εκάστοτε ωθήσεις για αλλαγές στην κοινωνία εκδηλώθηκαν ανάλογες μεταβολές στη φιλοσοφία, την τέχνη και τις επιστήμες. Ειδικά στην επιστήμη προέκυψε εκείνη την εποχή η ανάγκη για ολοένα μεγαλύτερη εξειδίκευση και εδραίωση των σύγχρονων δομών των ερευνητικών μεθόδων.

Έτσι ο Λε Μπον ήρθε να καλύψει την ανάγκη για επιστημονική καταγραφή, ταξινόμηση και ερμηνεία, του κοινωνικού φαινόμενου του όχλου κι έτσι έγραψε το βιβλίο «Η Ψυχολογία των Όχλων».

Η Φύση του Όχλου και τα Χαρακτηριστικά του

Αλλά ποιος είναι ο όχλος; Όχλος μπορεί να σχηματιστεί από πιστούς θρησκευτικών δογμάτων, από κάστες, κοινωνικές τάξεις, οπαδούς ομάδων, πολιτικοκοινωνικών κινημάτων, κομμάτων. Σε κάθε περίπτωση υπάρχει ένα κοινό στοιχείο που τους συνδέει. Μπορεί ακόμη να είναι οι ένορκοι ενός δικαστηρίου, οι βουλευτές ενός κόμματος, ολόκληρο το εκλογικό σώμα. Μπορεί να είναι κάποιο μπλοκ σε μια διαδήλωση, το ακροατήριο ενός δικαστηρίου, οι τηλεθεατές μιας εκπομπής. Σε όποια μορφή κι αν εκδηλώνεται ο όχλος, διαχωρίζεται από την έννοια του λαού, ακόμη κι αν σε κάποιες περιπτώσεις ένας ολόκληρος λαός μπορεί να παρασυρθεί σε κατάσταση όχλου και ειδικότερα στις μέρες μας όπου μέσα από τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο μπορεί να αποκτήσει ακόμη και διεθνή υπόσταση.

Οι όχλοι δεν δημιουργούνται μόνο σε περιόδους αναταραχής και μπορεί κανείς να τους διακρίνει από χαρακτηριστικές ιδιότητες όπως η προσήλωση σε ένα δημαγωγό -στην εποχή μας αυτό τον ρόλο μπορεί να τον παίζουν τα ΜΜΕ- και η ασυνείδητη καταστολή της ατομικής κρίσης προς όφελος ενός κοινού σκοπού. Τον όχλο ενοποιεί μια ιδιαίτερη αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων η οποία προκαλεί μια ευκαιριακή, παροδική ομαδικότητα.

Σε περιόδους κρίσης οι όχλοι συχνά αποτελούν ένα κρίσιμο πλήθος ανθρώπων που κατευθυνόμενα επηρεάζουν δραστικά την εξέλιξη των γεγονότων. Είναι το πλήθος των ανθρώπων που ως ρεύμα καθοδηγούμενο διαμορφώνει συχνά την φυσιογνωμία μιας κοινωνίας τις κρίσιμες περιόδους των αλλαγών.

Στην «Ψυχολογία των Όχλων» ο Λε Μπον, αναφέρεται στον όρο η «ψυχή των όχλων» για την οποία θεωρεί ότι εκδηλώνεται με ένα είδος νοητικής, συναισθηματικής ενότητας και προσανατολισμού των ατόμων που απαρτίζουν έναν όχλο. Αυτό το θεωρεί ως ειδοποιό διαφορά που διαχωρίζει τον όχλο από μια απλή συνάθροιση ατόμων.

Ο όχλος κατά τον Λε Μπον κυριαρχείται από ασυνείδητες διαδικασίες με αποτέλεσμα τα άτομα να λειτουργούν από κοινού αυτόματα κι όχι συνειδητά, να τελούν υπό κατάσταση εξάλειψης της προσωπικότητας και να είναι υποκινούμενα από ηγέτες που έχουν ισχυρή επίδραση πάνω τους και τους οποίους ονομάζει δημαγωγούς.

Το γεγονός ότι η ατομική νόηση των μελών ενός όχλου παρακάμπτεται, και τα συναισθήματα χειραγωγούνται και μεταμορφώνονται από δυνάμεις που δεν γίνονται διανοητικά αντιληπτές, είναι στοιχεία που δεν συλλαμβάνονται από την συνείδηση. Συγκροτείται μια συλλογική ενέργεια που υπερβαίνει τα επιμέρους άτομα. Αυτή δεν μπορεί να αξιολογηθεί ποιοτικά, δηλαδή ο όχλος μπορεί να γίνει τόσο εύκολα ηρωικός όσο και εγκληματικός, ανάλογα με τις επιρροές που τον κινητοποιούν δηλαδή τους δημαγωγούς. Ο όχλος διακατέχεται από μια έντονη παρορμητικότητα, αστάθεια και ερεθιστικότητα που επηρεάζεται από τα εξωτερικά ερεθίσματα και πολύ ευμετάβλητα αντανακλά τις αδιάκοπες μεταλλαγές τους. Είναι τόσο επιτακτικές οι παρορμήσεις ώστε παρακάμπτεται πλήρως το προσωπικό συμφέρον και η δράση εκτυλίσσεται δίχως κανένα προμελετημένο σχέδιο.

Η ασυνείδητη[1] λειτουργία του ομαδικού νου και η καταστολή της ατομικής κριτικής ικανότητας αναπτύσσει έντονη ευπιστία και οι όχλοι έχουν την τάση να υποβάλλονται με μεγάλη ευκολία.

Το καταλληλότερο μέσο επικοινωνίας για το ασυνείδητο είναι οι εικόνες. Αυτές όταν μπορέσουν να ανακληθούν στη μνήμη των ανθρώπων εκλαμβάνονται ως πραγματικότητα.

Οι ίδιοι οι όχλοι «σκέφτονται με εικόνες, και οι εικόνες αυτές είναι διαδοχικές χωρίς κανένα δεσμό ανάμεσά τους. Αφού επηρεάζεται έντονα από συναισθήματα, είναι δυνατή η ταυτόχρονη συνύπαρξη αντιφατικών ιδεών στους κόλπους του. Για να μπορέσουν να γίνουν αποδεκτές ανώτερες ιδέες από μέρους του όχλου χρειάζεται να μεταμορφωθούν πρώτα σε εικόνες που να απευθύνονται στο συναίσθημα και που μεταφέρουν με ασυνείδητο τρόπο το μήνυμα.

Επειδή μάλιστα το ομαδικό ενεργειακό δυναμικό είναι ισχυρό κάθε συναίσθημα πολλαπλασιάζεται σε ένταση με αποτέλεσμα την υπερβολή και την ακρότητα. Αυτό κάνει κάθε τις μαρτυρίες των ατόμων που συγκροτούν τον όχλο αναξιόπιστη.

Η έλλειψη λογικής δομής και σκέψεων καθιστά τον όχλο αδύναμο για ορθολογικούς συλλογισμούς. Η σύνδεση των ιδεών δεν έχει καμιά λογική διαδοχή ούτε περιέχει κάποια αλήθεια, αλλά μόνο φαινομενικά δείχνει να παρουσιάζει κάποια αναλογία και αλληλουχία.

Όλα τα παραπάνω δημιουργούν ένα εύφορο έδαφος ώστε στους όχλους να προξενεί εντύπωση η υπερφυσική πλευρά των πραγμάτων, το μυθικό στοιχείο που γίνεται δεκτό με μια θρησκευτικού τύπου πίστη.

Ο Ρόλος της Φυλής

Αντίστοιχα με τη ψυχή του όχλου, κατά τον Λε Μπον λειτουργεί η ψυχή της φυλής είναι όμως προγενέστερη και συνήθως ισχυρότερη. Η φυλή παίζει καθοριστικό ρόλο διότι μέσα από τους θρύλους και τις παραδόσεις προπαρασκευάζει, εκκολάπτει τον τρόπο με τον οποίο το υπερφυσικό και παράλογο σχετίζονται με τα άτομα του όχλου. Παράλληλα αν διατηρεί την ισχύ της λειτουργεί ασφαλιστικά θέτοντας ένα όριο, πέρα από το οποίο ο όχλος σταματά να δρα θεωρώντας ότι καταπατά φυλετικά ταμπού.

Μέσα από τους μύθους που αποτελούν μέρος της ισχυρής παράδοσης της φυλής, δρουν τα φυλετικά αρχέτυπα στα πλήθη με πολύ πιο ηθικό τρόπο από ότι ο όχλος. Η ζωντανή παράδοση στηρίζεται πάντα σε μοντέλα που διευθετούν σημαντικά θεσμικά ζητήματα μέσα από την λαϊκή σοφία χρόνων σε αντίθεση με τον όχλο που είναι τυχαίο πως θα αντιδράσει στην εκάστοτε κατάσταση. Οι παραδόσεις δύνανται να είναι επιβλαβείς μόνο σε περίπτωση που είναι παρωχημένες και μη λειτουργικές, οπότε στέκουν τροχοπέδη στην εξέλιξη της φυλής. Σε αυτή την περίπτωση παρηκμασμένες παραδόσεις μπορεί ακόμη και να προκαλέσουν αγανάκτηση και δίκαιη εξέγερση.

Κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί είναι εκφράσεις πιο επίκαιρων αναγκών της κοινωνίας από τις παραδόσεις. Είναι το αποτέλεσμα ζυμώσεων, εξελικτικών ωθήσεων και άλλων δυνάμεων που δρουν άμεσα στην κοινωνία. Έτσι, η δράση τους είναι ασθενέστερη από αυτή της φυλής και μόνο αν ευαγγελίζονται κάτι ρηξικέλευθο, κάτι που αποτελεί εξελικτικό άλμα αποκτούν δύναμη από το όραμα που προτείνουν. Σε γενικές γραμμές λοιπόν σε αντίθεση με τις βαθύτερες παραδόσεις που μπορούν να ασκήσουν επίδραση στην ψυχή του όχλου, οι νόμοι δεν έχουν τη ίδια δύναμη.

Η Διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης-Χαλιναγώγηση του Όχλου

Επομένως η κοινή γνώμη που διαμορφώνει ένας όχλος επηρεάζεται αφενός από κληρονομημένα αρχετυπικά πρότυπα της φυλής και αφετέρου από πιο ασταθείς, ευμετάβλητες απόψεις που είναι επίκαιροι τύποι.

Θα περίμενε κανείς ότι η μόρφωση είναι ένας επιπλέον σημαντικός παράγοντας διαμόρφωσης της κοινής γνώμης καθότι προστατεύει τα άτομα ώστε να μην παρασύρονται από τον όχλο, λόγω του ήθους και της κριτικής ικανότητας που αναπτύσσει.

Όμως ακόμη και άνθρωποι που κατά τα άλλα θεωρούνται υψηλής νοητικής συγκρότησης και μόρφωσης υποβάλλονται από τις ψυχικές επιδράσεις του όχλου κι όταν ενσωματώνονται σε αυτόν χάνουν κάθε κριτική ικανότητα, εξισώνονται με το πλήθος και γίνονται ευάλωτοι σε κάθε πλάνη κι αυταπάτη που υποβάλει το σύνολο.

Για το παράδοξο μα αληθινό αυτό φαινόμενο η ερμηνεία βρίσκεται στο τι εννοούμε όταν χρησιμοποιούμε την λέξη «μόρφωση» που συνήθως χρησιμοποιείται για απόφοιτους σχολείων και ακαδημαϊκών μονάδων. Όμως η σύγχρονη παιδεία που αφορά κυρίως σπουδές που παράγουν ικανούς επαγγελματίες, άτομα με ακαδημαϊκές, επαγγελματικές ή άλλες δεξιότητες δεν αναπτύσσει την ψυχική καλλιέργεια και δεν παρέχει στο άτομο την αντίληψη των υψηλών ιδανικών, του πολιτισμού, της κριτικής σκέψης και άλλων ανάλογων των αντίστοιχων ποιοτήτων. Η παιδεία έτσι όπως είναι διαμορφωμένη δεν παράγει αυτό το αποτέλεσμα διότι δεν είναι σχεδιασμένη με αυτό τον προσανατολισμό.

Έτσι απομένει η επίδραση της φυλής να είναι μεγάλης σημασίας για το ποιόν ενός όχλου. Αντικαθιστά ουσιαστικά την ελλειπή επίδραση της «εκπαίδευσης». Λειτουργεί διαπαιδαγωγώντας μέσα από διαφορετικά κανάλια από ότι η θεσμική παιδεία. Ο όχλος είναι τόσο πιο δύσκολο να επηρεάσει τα άτομα, όσο πιο δυνατή είναι η φυλή. «Η ψυχή της φυλής είναι η έκφραση του πολιτισμού και η ψυχή των όχλων η έκφραση της βαρβαρότητας» όπως ισχυρίζεται ο Λε Μπον.

Προκειμένου να διαμορφώσει κάποιος τη γνώμη του όχλου, οφείλει να χρησιμοποιήσει γλώσσα «μαγικού τύπου», να απλοποιεί, να μεταφέρει εικόνες που έχουν την δυνατότητα να αγγίξουν τον ομαδικό νου, να υποβάλουν το σύνολο κι έτσι έμμεσα υποβάλουν τα άτομα ασυνείδητα. Οι λέξεις και οι τύποι ακόμη και αν είναι κενοί ουσιαστικού περιεχομένου, αποκτούν τότε τη δύναμη να επιδράσουν, όπως προαναφέρθηκε, διαμέσου αναπόλησης των εικόνων, ανεξάρτητα από την πραγματική τους σημασία.

Συνήθως σε περιόδους κρίσης συντελείται σύγκρουση των δυνάμεων ώθησης για αλλαγή και των δυνάμεων που αποζητούν την συντήρηση της κατεστημένης κατάστασης. Αυτή η αλλαγή δεν είναι συγκεκριμένη στο μυαλό των ανθρώπων ενός όχλου. Ο όχλος αναζητά τότε ενστικτωδώς ένα πρόσωπο που θα ευαγγελιστεί αυτή την αλλαγή, θα διαμορφώσει μια εικόνα μια «ψευδαίσθηση» όπως αναφέρει ο Λε Μπον, θα την προβάλει στα πλήθη ως στόχο και έτσι θα τα υποβάλλει.

Προσωπικότητες που αναλαμβάνουν αυτό το ρόλο, ονομάζονται δημαγωγοί. Είναι εκείνοι που άγουν, οδηγούν τον δήμο, το πλήθος στον στόχο. Δεν είναι απαραίτητο ο δημαγωγός να έχει κάποια ιδιαίτερα καλλιεργημένη ηγετική φυσιογνωμία αλλά πρέπει να συνδυάζει ορισμένα χαρακτηριστικά. Αφενός να έχει τη θέληση, τη δύναμη και την πυγμή να αναλάβει την καθοδήγηση του όχλου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να είναι δεσποτικός χαρακτήρας που συνήθως είναι στοιχείο ανθρώπων με ελλειπή εσωτερική ισορροπία. Αφετέρου να συντονίζεται με τον παλμό και τις ασυνείδητες επιθυμίες του όχλου, να μιλά μεταδίδοντας εικόνες που όπως περιγράφηκε παραπάνω να δομούν την ψευδαίσθηση που έχει ανάγκη το πλήθος να ακολουθήσει.

Ο δημαγωγός με αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί να αγγίξει με το λόγο του το μυθικό στοιχείο, να εγείρει το πλήθος, οπότε και να δημιουργήσει την πίστη στο στόχο. Με τη δύναμη που διαθέτει να διαχειρίζεται τη γνώμη του όχλου, καθίσταται ο μόνος που μπορεί να τον οργανώσει.

Ο λόγος του δημαγωγού περιέχει όλα τα στοιχεία που υποβάλουν, παρακάμπτουν το λόγο και απευθύνονται κατευθείαν στο υποσυνείδητο. Με θεατρικό, λάβρο και συναισθηματικό, τρόπο με τη σταθερή διαβεβαίωση και επανάληψη, έχει την επίγνωση ότι μέσα από τον ομαδικό νου το μήνυμα του μεταδίδεται σε όλο το πλήθος του όχλου. Γνωρίζει, ίσως ασυνείδητα κι ο ίδιος, πως μια λαϊκή γνώμη που απηχεί σε μεγάλο πλήθος γίνεται αμέσως καθολική. Αυτοί οι τρόποι συμπεριφοράς ενισχύουν το προσωπικό γόητρο του, που συντελεί όλο και περισσότερο να υπνωτιστούν τα πλήθη και να καθοδηγούνται στη δράση τους. Τα ξεχωριστά άτομα ενταγμένα στο πλήθος, ασυνείδητα, με αλωμένη τη διάκριση και την λογική ακολουθούν το ρεύμα του όχλου.

Κύριες Θεωρητικές Θέσεις για τον Όχλο και τη Μάζα

Περιγραφή, διαπιστώσεις και όροι που χρησιμοποιούνται από τον Λε Μπον στην «Ψυχολογία των Όχλων» όπως ομαδική ψυχή, ομαδικός νους και παρόμοιοι μοιάζουν με αντίστοιχους που χρησιμοποιούνται, αν και δεν ταυτίζονται, στη εσωτερική παράδοση. Οι εσωτερικές διδασκαλίες της ανθρωπότητας αντλούν μέσα από το αρχαίο νήμα της παράδοσης τους τη σχετική γνώση για τις ψυχικές εκδηλώσεις τόσο της ομάδας όσο και του ατόμου. Αργότερα η επιστήμη έρχεται μέσω της μεθόδου της παρατήρησης–πειράματος-επιβεβαίωσης να διαπιστώσει και να επιβεβαιώσει αλήθειες που για τον εσωτερισμό ήταν ήδη γνωστές. Για την εσωτερική παράδοση τα ψυχικά φαινόμενα είναι ενεργειακής φύσης. Τόσο στη δυτική όσο και στην ανατολική παράδοση, η ομαδική ψυχή είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή συνιστώσα των ατομικών ψυχών. Μπορεί να δομείται συνειδητά και στη συνέχεια να διατηρείται, αλληλεπιδρώντας με τα μέλη μέσα από ενεργειακά κανάλια με τα οποία συνδέονται τα άτομα με την ομαδική ψυχή. Η ομαδικότητα μέσω συντονισμού λειτουργεί ενισχυτικά και το ενεργειακό δυναμικό που συσσωρεύεται είναι κατά πολύ πολλαπλάσιο του συνόλου, ξεπερνά υπερθετικά την συνισταμένη. Αυτό το δυναμικό στη συνέχεια μπορεί να διοχετευθεί σε έργο. Υπάρχουν κανόνες για τις προϋποθέσεις δημιουργίας μιας υγιούς ομαδικής ψυχής και ζητήματα που πρέπει να αποφεύγονται ώστε να μην υπάρξουν δυσάρεστα αποτελέσματα. Κάθε άτομο που συνδέεται με την ομαδική ψυχή δέχεται επιδράσεις που είναι πολύ δύσκολο να ελέγξει. Για τον λόγο αυτό είναι σημαντικό κανείς να έχει την επίγνωση ότι η επιλογή των ομάδων με τις οποίες έρχεται σε επαφή έχει εξαιρετική σημασία και πρέπει να επιλέγονται με μεγάλη προσοχή. Κάθε ομάδα, όχι μόνο οι εσωτερικές, δομεί μια ανάλογη ενεργειακή υπόσταση και επηρεάζει τα άτομα με τα οποία αλληλεπιδρά. Έτσι εξηγεί η εσωτερική παράδοση όλες τις διαπιστώσεις που εισηγείται ο Λε Μπον.

Για την εσωτερική παράδοση, η υπόσταση της ψυχικής ενέργειας είναι διαχειρίσιμη μέσω διαλογιστικών, τελετουργικών και άλλων τεχνικών. Ο υγιής εσωτερισμός χρησιμοποιεί συνειδητά, με πρόθεση υπηρεσίας στο κοινό καλό τις γνώσεις και τις τεχνικές αυτές. Στοχεύει στο να ανυψώσει την ομαδική ψυχή σε όλο και υψηλότερα επίπεδα. Όπως φαίνεται πιο κάτω η ενεργειακή φύση της ψυχικής ενέργειας γίνεται αποδεκτή από σημαντικούς εκπροσώπους της ψυχολογίας με διαφορετικά ονόματα.

Τα στοιχεία ερμηνείας του Λε Μπον από τις παρατηρήσεις για τον τρόπο που λειτουργεί ο όχλος στέκουν πολύ κοντά στη θέση του Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl Gustav Jung), σχετικά με το συλλογικό ασυνείδητο.

«Εκτός από το προσωπικό ασυνείδητο που είναι τα στοιχεία του ατόμου τα οποία έχουν λησμονηθεί ή έχουν απωθηθεί, ο Γιουνγκ εισηγείται το συλλογικό ασυνείδητο που είναι ένα μέρος του ασυνείδητου νου, κοινό σε όλους τους ανθρώπους και περιέχει αρχέτυπα, παγκόσμιες νοητικές "προδιαθέσεις" μη βασισμένες στην εμπειρία».

«Όπως και οι μορφές του Πλάτωνα (είδη), τ' αρχέτυπα δεν έχουν την προέλευση τους στον κόσμο των αισθήσεων, αλλά υπάρχουν ξέχωρα και γίνονται γνωστά κατ' ευθείαν στο νου. Αντίθετα όμως με τον Πλάτωνα, ο Γιουνγκ πίστευε πως τ' αρχέτυπα αναδύονται αυθόρμητα το νου. Η μυθολογία, ισχυρίζεται ο Γιουνγκ, βασίζει τις ιστορίες της στ' αρχέτυπα. Η μυθολογία είναι μια δεξαμενή βαθιών, κρυμμένων και θαυμαστών αληθειών.»

Πολέμιοι του Λε Μπον, συνεπείς κυρίως σε υλιστικές φιλοσοφικές θέσεις που επηρεάζουν την έρευνα και σκέψη τους, διαφωνούν εντελώς σχετικά με την ύπαρξη του συλλογικού ασυνείδητου και ισχυρίζονται για τέτοιες απόψεις κάνοντας κριτική στον Γιουνγκ ότι: διακηρύττει πως αυτές οι μεταφυσικές ιδέες έχουν επιστημονική βάση, αλλά παρόλα αυτά δεν είναι εμπειρικά ελέγξιμες κατά οποιονδήποτε τρόπο που να έχει νόημα. Με άλλα λόγια, δεν είναι καθόλου επιστημονικές αλλά ψευδοεπιστημονικές.

Οι πολέμιοι των Γιουνγκ και Λε Μπον κι αντίστοιχων απόψεων συνοψίζονται κυρίως στην θέση ότι δεν υπάρχει η ομαδική ψυχή αλλά όχλος και γενικά κάθε ομάδα είναι η συνισταμένη των ατόμων που την απαρτίζουν. Ο Φρόιντ (Sigmund Freud) προσέγγισε το θέμα ανιχνεύοντας τα ψυχαναλυτικά αίτια των συμπεριφορών των ατόμων που συγκροτούν μεγάλα πλήθη:

Ο μέσος πολίτης είναι ο πιο ευαίσθητος αισθητήρας που υπάρχει επί της Γης. Ο ίδιος του ο νους είναι το μεγαλύτερο φράγμα ανάμεσα σε αυτόν και την πραγματικότητα. Μέσα στο μυαλό του υπάρχουν στεγανά διαμερίσματα, αδιαπέραστα από τη λογική. Η τάση του για απόλυτες απόψεις είναι το εμπόδιο που τον κάνει να μην λειτουργεί με βάση τη σκέψη και την εμπειρία του, αλλά μόνο με μαζικές αντιδράσεις. Οι κοινωνίες και οι μάζες είναι χειραγωγήσιμες. Έτσι, αναλύει τα βασικά χαρακτηριστικά της ψυχολογίας των κοινωνιών αναφέροντας πως οι μάζες διακατέχονται από τα αρχέγονα ένστικτα του ανθρώπου τα οποία ως επί το πλείστον είναι βίαια, επιθετικά και εκφράσεις της σεξουαλικής κυρίως ενέργειας που ονομάζει λίμπιντο. Αυτές οι δυνάμεις έχουν την ισχύ ώστε να οδηγήσουν τις κοινωνίες στο χάος. Ακόμη ισχυριζόταν ότι οι μάζες είναι χειραγωγήσιμες, είναι εύπλαστες κι ότι μπορείς να αγγίξεις τις επιθυμίες και τους φόβους τους και να τους χρησιμοποιήσεις προς όφελός σου.

Την ίδια περίπου εποχή ο Βίλχελμ Ράιχ (Wilhelm Reich) εξετάζει το θέμα δίνοντας μεγάλη βαρύτητα στη συμπαντική ενέργεια που ονομάζει οργόνη και η οποία κατά τη θεωρία του συμπυκνώνεται στα έμβια όντα. Αυτή είναι μια ενέργεια που διαποτίζει τα πάντα στο σύμπαν και συμπυκνώνεται στους έμβιους οργανισμούς. Η ελεύθερη ροή της και η παλλόμενη παρουσία της σχετίζεται με την υγεία. Η κακοδιαχείριση της, το λίμνασμά της, η καταπίεσή της, είναι το βαθύτερο αίτιο κάθε ασθένειας ατομικής, ομαδικής, περιβαλλοντικής κλπ. Μαζικές νευρώσεις που προέρχονται από συλλογική κακοδιαχείριση της σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο προξενούν φαινόμενα παραπλήσια με την χαλιναγώγηση διατεταγμένου όχλου δηλαδή ολοκληρωτικά φαινόμενα όπως αυτό του φασισμού. Θεωρεί ότι το άτομο συνδέεται με την κοινωνία σαν δυο αλληλεπιδρώντες οργονοενεργειακά οργανισμοί κι ότι η καταπίεση της ενέργειας από παρωχημένους θεσμούς, εξουσιαστικής φύσης προκαλεί ψυχικές νευρώσεις και διαμορφώνει την ανάλογη κοινωνία όταν λάβει μεγάλες διαστάσεις. Γράφει χαρακτηριστικά: «Η συναναστροφή μου με ανθρώπους από διάφορες φυλές, θρησκείες, στρώματα, έθνη κλπ., με είχε διδάξει, ότι ο φασισμός είναι η πολιτικά οργανωμένη έκφραση της μέσης ανθρώπινης χαρακτηροδομής, που δεν συνδέεται με ορισμένες φυλές ή έθνη, ούτε με ορισμένα κόμματα, αλλά είναι γενική και διεθνική. Μ' αυτή τη χαρακτηρολογική έννοια, ο φασισμός είναι η τυπική συναισθηματική συμπεριφορά του καταπιεσμένου ανθρώπου της αυταρχικής κοινωνίας μας με τον μηχανικό πολιτισμό της και τη μηχανοκρατική... βιοθεωρία της.»

Βέβαια υπάρχουν περιπτώσεις όπου η δράση του όχλου με την επίδραση φωτισμένων δημαγωγών να είναι θετική. Όμως αυτό είναι συγκυριακό και υπάρχουν παραδείγματα από τη σύγχρονη ιστορία όπου μεγάλα τμήματα πληθυσμού καθοδηγήθηκαν λαμβάνοντας υπόψη τις θεωρίες περί όχλου με αρνητικές έως και καταστροφικές συνέπειες.

Η Σκιώδης Εκμετάλλευση των Όχλων

Ηγέτες ολοκληρωτικών καθεστώτων που αιματοκύλισαν την υφήλιο όπως ο Χίτλερ (Adolf Hitler) κι ο Μουσσολίνι (Benito Mussolini) ήταν ενδελεχείς μελετητές τόσο των ψυχολογικών και κοινωνικών μελετών όσο και των κειμένων από τις εσωτερικές παραδόσεις όπως φανερώνεται από τις βιογραφίες τους. Καταχράστηκαν κάθε πληροφορία, κάθε γνώση για να εξυπηρετήσουν σκοτεινούς, ιδιοτελείς εξουσιαστικούς στόχους, κάνοντας χρήση κάθε μεθόδου που έβλεπαν ότι θα αυξήσει την επίδραση και την δημοτικότητά τους. Ο τρόπος που εκφωνούσαν τους πολιτικούς λόγους τους, η σημειολογία των συμβόλων τους, οι τύποι κι ο τρόπος που χρησιμοποίησαν τη γλώσσα και το συναίσθημα, η «χορογραφία» και η τελετουργική δομή των ογκωδών συγκεντρώσεων, όλα ήταν μελετημένα και σχεδιασμένα με ένα γνώμονα: την υποβολή του πλήθους και το χειρισμό των ανθρώπων μέσα από τεχνικές χειραγώγησης. Τα αποτελέσματα είναι καταγεγραμμένα στην ιστορία του Β` Παγκοσμίου Πολέμου.

Ακόμη, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν άργησαν να χρησιμοποιηθούν συμπεράσματα για το χειρισμό των όχλων από αναδυόμενα, εφαρμοσμένα πεδία, τεχνικών πώλησης δηλαδή το marketing, με σκοπό την καθοδήγηση των πληθυσμών προς την κατανάλωση συγκεκριμένων προϊόντων.

Ήδη ήταν φανερό από την επίδραση του «τύπου» στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης ότι τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο στα χέρια των δημαγωγών. Πρώτος ο ανιψιός του Φρόιντ, Έντουαρτ Μπερνέζ (Edward Louis James Bernays) εμπνεύστηκε τη χρήσης των ΜΜΕ για αύξηση της μαζικής κατανάλωσης προϊόντων με στόχο το κέρδος. Μεταχειρίστηκε κάθε διαπίστωση για το πώς να επηρεάσει μαζικά το υποψήφιο καταναλωτικό κοινό και θεμελίωσε τις τεχνικές διαφήμισης και μάρκετινγκ. Παρόλο που υπήρξε σφοδρή αντίδραση στις διαφημίσεις αρχικά, το μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού ανυπεράσπιστο αλώθηκε από την «πλύση εγκεφάλου» που υπέστη.

Ο Μπερνέζ, δίδαξε πρώτος πώς η σύνδεση των προϊόντων μαζικής παραγωγής με ασυνείδητες επιθυμίες και φόβους, χειραγωγεί και πείθει τον κόσμο να αγοράζει πράγματα που δε χρειάζεται.

Ο Μπερνέζ υποστήριζε πως ο πιο ασφαλής τρόπος για να προστατευτεί η «δημοκρατία» είναι να αποσπάται η προσοχή της μάζας από επικίνδυνες πολιτικές ιδέες και έντεχνα να κατευθύνεται μόνο προς την κατανάλωση. Η κόρη του Μπερνέζ, Αν Μπερνέζ αναφέρει σχετικά: Ο πατέρας μου χειραγώγησε τον κόσμο κάνοντας τον να πιστεύει ότι δεν θα είχε πραγματική δημοκρατία χωρίς καπιταλισμό και ελεύθερη αγορά. Υπαινίσσονταν ότι δημοκρατία και καπιταλισμός ήταν ενωμένα. Είναι όμως μια μορφή δημοκρατίας που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως παθητικούς καταναλωτές κι όχι ως ενεργούς πολίτες. Η μάζα πρέπει να κατευθύνεται στην κατανάλωση. Και συμπληρώνει: Δεν προστάζει πλέον ο λαός αλλά οι επιθυμίες του. Ο λαός δε συμμετέχει στη λήψη των αποφάσεων κι έτσι η δημοκρατία περιορίζεται από την ενεργό συμμετοχή στην παθητική κατανάλωση που κατευθύνεται από ένστικτα και ασυνείδητες επιθυμίες. Κι όποιος έχει πρόσβαση σε αυτές τις επιθυμίες, θα κάνει το λαό ότι θέλει.

Στην εποχή μας έχουν εμφανιστεί νέες συνιστώσες που επηρεάζουν τον μαζικό τρόπο επικοινωνίας και την αλληλεπίδραση των ανθρώπων μεταξύ τους. Αυτές είναι: η αστικοποίηση, οι νέες μορφές τηλεπικοινωνιών γενικά, το διαδίκτυο ειδικότερα και η παγκοσμιοποίηση. Δυνάμεις συγκρούονται για να στρέψουν την διαχείριση των νέων αυτών δεδομένων σε αντίθετες κατευθύνσεις. Από τη μια πλευρά στέκουν εκείνες οι δυνάμεις που ενδιαφέρονται να χρησιμοποιούν τα μέσα για δικό τους συμφέρον ώστε να ποδηγετούν τον κόσμο, από την άλλη βρίσκονται όλοι όσοι οραματίζονται έναν κόσμο ελεύθερο που η κριτική σκέψη θα είναι κατάλληλα καλλιεργημένη και πληροφορημένη ώστε να μπορεί το σύνολο της ανθρωπότητας να εξελίσσεται ελεύθερα προς μια κοινωνία δίκαιη, ελεύθερη, αλληλέγγυα, συμμετοχική που το κοινό καλό για όλο τον πλανήτη να είναι ο ανώτερος στόχος.

Οι κυβερνήσεις και κάθε μορφή εξουσίας χρησιμοποιούν τεχνικές διαμόρφωσης της κοινής γνώμης που θεμελιώνονται στην ψυχολογία των μαζών, εξυπηρετεί συνήθως συμφέροντα όχι του συνόλου αλλά επιμέρους ισχυρών κέντρων εξουσίας.

Ενδεικτικό για την προσπάθεια ατόμων ή ομάδων να επιστήσουν την προσοχή στο κοινό για την επίδραση που ασκούν τα ΜΜΕ είναι ένα κείμενο που έχει διαδοθεί διεθνώς διαδικτυακά και αποδίδεται στον Νόαμ Τσόμσκι. Αναφέρεται στις «δέκα τεχνικές χειραγώγησης» που χρησιμοποιούνται για την υποβολή και χειραγώγηση των λαών. Γραμμένο από τον Σύλβιαν Τίμσιτ (Sylvain Timsit), πρωτοεμφανίστηκε διαδικτυακά το 2002. Έχει πρόθεση αντίστασης κι επιχειρεί να τονίσει με εκλαϊκευμένο τρόπο ότι τεχνικές από την ψυχολογία των μαζών χρησιμοποιούνται ευρέως από κυβερνήσεις και άλλα κέντρα ισχύος για άσκηση εξουσίας μέσω «πλύσης εγκεφάλου»[2].

Τα Πειράματα Ανίχνευσης των Βασικών Μηχανισμών που Δημιουργούν τον Όχλο

Πειράματα ψυχολογίας και κοινωνιολογικών μελετών ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα επιβεβαιώνουν και εξελίσσουν γνώσεις για την διαμόρφωση αφενός της κοινής γνώμης του πλήθους, αφετέρου της εξουσίας πάνω στην ψυχολογία και την ελεύθερη βούληση του ατόμου. Τα πειράματα αυτά δείχνουν τους μηχανισμούς με τους οποίους καλλιεργείται, ψυχολογικά η εκχώρηση της ατομικής κρίσης στο πλήθος κι από εκεί στον δημαγωγό. Από τα πολλά πειράματα που έχουν διεξαχθεί αξίζει να αναφερθούν τα εξής:

Ι. Το πείραμα του Μίλγκραμ (Stanley Milgram) για την υπακοή στην εξουσία. Αποδεικνύει όπως αναφέρει ο ίδιος ο Μίλγκραμ στα συμπεράσματά του: «Η εξαιρετική προθυμία των ενηλίκων ν' ακολουθήσουν σχεδόν σε οποιοδήποτε μήκος τις εντολές της εξουσίας, αποτελεί το κύριο εύρημα της μελέτης και το γεγονός απαιτεί επειγόντως εξηγήσεις. Οι απλοί άνθρωποι, που κάνουν απλά τη εργασία τους, και χωρίς καμία ιδιαίτερη εχθρότητα από την πλευρά τους, μπορούν να μετατραπούν σε ενεργούς παράγοντες σε μια τρομερή καταστρεπτική διαδικασία. Επιπλέον, ακόμη και όταν τα καταστρεπτικά αποτελέσματα της εργασίας τους γίνονται απολύτως σαφή, και τους ζητείται να προβούν σε ενέργειες ασυμβίβαστες με θεμελιώδεις κανόνες της ηθικής, σχετικά λίγοι άνθρωποι έχουν τους πόρους που απαιτούνται για να αντισταθούν στην εξουσία»

ΙΙ. Το πείραμα φυλάκισης του Στάνφορντ (Stanford Prison Experiment) ήταν μια μελέτη που έκανε ο Ζιμπάρντο (Philip Zimbardo) στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ και αφορούσε στις ψυχολογικές επιπτώσεις και την αλλοίωση του χαρακτήρα που επέρχεται όταν άτομα παίρνουν για ένα διάστημα τον ρόλο του δεσμοφύλακα ή του φυλακισμένου. Δείχνει την επίδραση της σχέσης εξουσίας που έχουμε με άλλους και την επίδραση της ομάδας και της φυσιογνωμίας της ομάδας που αναπτύσσεται πάνω στα άτομα. Το πείραμα του Ζιμπάρντο, ενέπνευσε τον κινηματογράφο και βάσει αυτού γυρίστηκαν κάποιες ταινίες, με πιο γνωστή τη γερμανική παραγωγή τού 2001 «Das Experiment» (Το πείραμα).

ΙΙΙ. Το πείραμα της συμμόρφωσης του Σόλομον Ας (Solomon Asch) και οι διάφορες παραλλαγές του, κατέδειξαν πως πολλοί άνθρωποι, υπό ορισμένες συνθήκες, μπροστά στο ενδεχόμενο να περιθωριοποιηθούν από ένα κοινωνικό σύνολο, είναι διατεθειμένοι να αυθυποβληθούν, να υποκύψουν και να συμμορφωθούν με το «κοινωνικά ορθό», ακόμη κι όταν αυτό είναι προφανέστατα λάθος κι έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με την αντίληψή τους και τα πιστεύω τους.

Αντιμετώπιση

Στην εποχή μας φαινόμενα όχλου εκδηλώνονται αναπάντεχα από ασήμαντα γεγονότα στις πιο απίθανες γωνιές του πλανήτη, όπου κανείς δεν θα μπορούσε να το προβλέψει. Δεν είναι πάντα ξεκάθαρο ποια είναι η αφορμή που πυροδοτεί την αντίδραση ενός πλήθους. Σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχουν υπόγειες επιρροές που υποκινούν αντιδράσεις με αμφίβολες προθέσεις. Ο παράγοντας του χάους δηλαδή της μη προβλέψιμης συμπεριφοράς είναι μεγάλος οπότε επιχειρείται όλο και πιο αποφασισμένα να χρησιμοποιηθεί κάθε δυνατότητα επιρροής των πληθυσμών. Η βασική τεχνική εξάσκησης επιρροής είναι η υποκίνηση του όχλου και κατόπιν η χρήση της δύναμης του από τους δημαγωγούς. Επεκταμένο δημαγωγικό ρόλο, όπως ήδη επισημάνθηκε παραπάνω, παίζουν τα ΜΜΕ. Διαστρεβλώνουν νοήματα παραμορφώνουν τις λέξεις, εξαπολύοντας σε αρκετές περιπτώσεις ανελέητο πόλεμο ενάντια στον ορθό νου. Δημιουργούν μια πολύ θολή εικόνα της πραγματικότητας για να κατευθύνουν την κοινή γνώμη κατά το δοκούν. Ο όχλος από μόνος του δεν μπορεί να φέρει καμιά βελτίωση. Μόνο να εξεγερθεί μπορεί κι αυτό δίχως την κατάλληλη διοχέτευση η ενέργειά του σύντομα σβήνει.

Η συνειδησιακή προετοιμασία καθενός ατομικά είναι ένας σημαντικός φραγμός ενάντια σε πρακτικές που επιχειρούν να παραμορφώσουν τον ορθό λόγο, ώστε να διαχειριστούν την κοινή γνώμη.

Τι μπορεί να κάνει κανείς για να προετοιμαστεί συνειδησιακά; Από ότι γνωρίζουμε ο χειρισμός του όχλου γίνεται με παράκαμψη του ορθού λόγου των ατόμων και υποβολή δια μέσου του συναισθήματος. Η νοητική εγρήγορση είναι απαραίτητη. Η αληθινή εσωτερική επαφή με τον εαυτό και τα περιεχόμενά του (με άλλα λόγια η αυτογνωσία), η συνειδητή αναγνώριση των επιρροών από το περιβάλλον, αλλά και η αντίληψη των πραγματικών κινήτρων που μας ωθούν, κινούν έναν εσωτερικό διάλογο που από μόνος του είναι μια εναρκτήρια διαδικασία που μπορεί να μας βάλει σε τροχιά αφύπνισης. Όταν οι άνθρωποι διαθέτουν συνειδητή υπόσταση και ένα εσωτερικό κέντρο βάρους, τότε είναι δύσκολο να γίνουν αντικείμενο χειραγώγησης και να συμπεριφερθούν ως όχλος.

Η κρίση και η διάκριση στηρίζονται η μία σε θεμελιωμένες γνώσεις και η άλλη στο εσωτερικό ήθος του καθενός που διαχωρίζει τα πράγματα σε φωτεινά και σκιερά. Η κριτική στάση και η ανάλυση των πηγών κάθε πληροφορίας ρίχνει φως σε συναισθηματικού τύπου άκριτες παρορμήσεις. Η διάκριση για να εντοπίσουν ποια είναι τα στοιχεία που υποκινούν μια ομάδα στην οποία συμμετέχουμε βοηθά να διατηρούμε τη σκέψη μας και την κρίση μας αποστασιοποιημένες και σε ένα βαθμό αφυπνισμένες. Η ύπαρξη ή όχι αλληλεγγύης σε μια ομάδα και ο έλεγχος εκ μέρους μας για το αληθινό ήθος όπου αυτή η αλληλεγγύη θεμελιώνεται, αναπτύσσει έναν υγιή συνδυασμό σκέψης και συναισθήματος. Η ισότιμη συμμετοχή σε συλλογικότητες που κριτήριο έχουν υψηλές ηθικές αξίες κι όχι ιεραρχικές δομές που δεν μπορεί κανείς να ελέγξει, είναι ένα κριτήριο με το οποίο μπορεί να διατηρεί το νου σε κριτική εγρήγορση. Όσο κανείς συνειδητά δυναμώνει την εσωτερική ηθική του οντότητα τόσο βρίσκει κι άλλα παραδείγματα που τον μετατρέπουν από στοιχείο όχλου σε ενεργό πολίτη, κύτταρο κοινότητας.

Σύμφωνα με τον Λε Μπον η εμπειρία έχει τη δύναμη να οδηγήσει έναν όχλο να διορθώσει την στάση του. Είναι γεγονός ότι η εμπειρία που συμπυκνώνεται στις σοφές λαϊκές παραδόσεις, απόσταγμα αιώνων κάποιες φορές, αλλά και η εμπειρία που γεννιέται από νέα βιώματα μπορεί να ριζώσει στην ψυχή των ανθρώπων αλήθειες καθαρμένες από επικίνδυνες πλάνες. Η εμπειρία αποκτιέται συνήθως με την επανάληψη και σε περίπτωση πλάνης κοστίζει σε χρόνο, εξελικτική παλινδρόμηση και πολλές φορές ζωές, έως ότου ο όχλος να πειστεί ότι ακολουθεί λάθος διαδρομή.

Το πιο κατάλληλο ισοδύναμο της εμπειρίας είναι η παιδεία που κατάλληλα σχεδιασμένη μπορεί να επιταχύνει την επίγνωση ενός λαού και λειτουργεί ως φραγμός στις αρνητικές δράσεις του όχλου.

Το καλύτερο αντίδοτο στην λήθη των όχλων είναι εκείνη η παιδεία που σε στενή σχέση με τον πολιτισμό φέρνει τον άνθρωπο σε μια πιο ουσιαστική επαφή με τον εαυτό και τις δυνάμεις που δρουν εντός του. Μπορεί να φέρει σε επαφή τους νέους ανθρώπους με την ανάγκη για αυτογνωσία και ψυχική εξέλιξη, με εκείνους τους υψηλούς πνευματικά στόχους που θεμελιώνονται στον ουμανισμό, παράγουν πνευματική ευγένεια και είναι ομόρροποι με την εξέλιξη της ανθρωπότητας.

Η παιδεία είναι η απάντηση για να δυναμώσουν οι αντιστάσεις των πολιτών στη δημαγωγία. Αυτό μπορεί να γίνει με την στροφή σε κλασικές ανθρώπινες αξίες που αναδύονται από τον πλούτο της λαϊκής παράδοσης, και από το σύνολο των έργων του κλασσικού πολιτισμού. Αυτά ειδωμένα με μια σύγχρονη ματιά, απαλλαγμένη από παρωπίδες και συντηρητική προκατάληψη, έχουν την δύναμη να μας φέρουν σε επαφή με αρχέτυπα που λειτουργούν βαθιά μέσα μας, δημιουργούν έναν εσωτερικό διάλογο που εξασκεί ψυχαγωγικό έργο και καλλιεργεί.

Βρισκόμαστε σε μια εξαιρετικά κρίσιμη εποχή που από ότι φαίνεται, περισσότερο από ποτέ χτίζεται ένας νέος Κόσμος. Αυτό τον Κόσμο δικαιούμαστε κι οφείλουμε να τον χτίσουμε συμμετέχοντας ενεργά με όσο το δυνατόν πιο αφυπνισμένη συνείδηση όλοι, κανένας δεν περισσεύει από το έργο ετούτο.

Όπως πολύ καλά περιγράφει η Χάνα Άρεντ (Hannah Arendt) στην εμπειρία της από την παρακολούθηση της δίκης του εγκληματία ναζί Α. Άιχμαν (Adolf Eichmann), «Αντί να δω ένα ανθρωπόμορφο τέρας, είδα ένα απολύτως φυσιολογικό άνθρωπο, ένα απολύτως συνειδητοποιημένο γραφειοκράτη που δεν σκέπτεται, που απλώς κάνει με αφοσίωση το καθήκον του στο νόμο του Χίτλερ. Ένα μικρό και ασήμαντο ανθρωπάκο που ο άνεμος των γεγονότων τον μετέτρεψε σε ιστορικό πρόσωπο και του έδωσε μια τέτοια ευθύνη. Ήταν η απερισκεψία που διαφέρει από τη βλακεία που τον μετέτρεψε σε ένα από τους μεγαλύτερους εγκληματίες του 20ού αιώνα, ο Α. Άιχμαν ήταν απλώς ανίκανος να σκεφτεί. Αυτό δεν μηδενίζει την ευθύνη του, δεν τον δικαιολογεί»

Η Χάνα Άρεντ ερμηνεύει σε μια φιλοσοφική βάση αυτό που η ίδια ονόμασε κοινοτοπία του κακού. Η φιλόσοφος πιστεύει πως το μεγαλύτερο κακό είναι αυτό που διαπράττεται από μικρούς, ασήμαντους ανθρώπους. Από ανθρώπους δίχως κίνητρα, χωρίς πεποιθήσεις, χωρίς φανατισμό, χωρίς διαβολικές σκέψεις. Από ανθρώπους που αρνιούνται την ανθρωπιά τους. «Τα ειδεχθέστερα εγκλήματα διαπράττονται από τιποτένιους ανθρώπους που αρνούνται την ίδια τους την ατομικότητα».

«Η βάση του ολοκληρωτισμού, η βάση της κοινοτοπίας του κακού δεν είναι οι φανατισμένοι, οι ιδεολόγοι εκφραστές των ολοκληρωτικών ιδεολογιών, αλλά οι μικροί, συνηθισμένοι άνθρωποι που δεν σκέπτονται και τους ακολουθούν. Χωρίς αυτούς τους δεύτερους που αρνούμενοι την σκέψη, αρνούνται την ανθρωπιά τους, οι πρώτοι θα ήταν απλώς γραφικοί.»

Τα αιτήματα της κοινωνίας των ανθρώπων με την πάροδο του χρόνου αλλάζουν μόνο μορφή με κεντρικό άξονα πάντα το ζήτημα της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, της αλόγιστης εκμετάλλευσης της γης, του φυτικού και ζωικού βασιλείου, του πλανήτη γενικότερα.

Ας εργαστούμε, ας προετοιμαστούμε, να ανυψωθούμε συνειδησιακά από την κοινωνία του όχλου στην κοινότητα της ισότητας, της αδελφοσύνης, της ελευθερίας.

Σημειώσεις

[1]. Το ασυνείδητο είναι μια έννοια της ψυχολογίας που -ενώ χρησιμοποιήθηκε από πολλούς στο παρελθόν- την σημερινή της ισχύ την έλαβε από τον Σίγκμουντ Φρόυντ. Το ασυνείδητο κατά τον Φρόυντ μπορεί να περιγραφεί ως εκείνο το ψυχικό περιεχόμενο το οποίο «γεννάει» διαδικασίες, οι οποίες εκδηλώνονται χωρίς το άτομο να γνωρίζει την προέλευσή τους. Αυτές οι διαδικασίες περιλαμβάνουν ασυνείδητα συναισθήματα, ασυνείδητες σκέψεις ή/και ιδέες, ασυνείδητες αντιλήψεις, ασυνείδητες αντιδράσεις, συμπλέγματα, φοβίες και κρυφούς πόθους και επιθυμίες.
[2]. Σχετικά με το κείμενο αυτό ο Τσόμσκι συμφωνεί με ότι οι τεχνικές αυτές υφίστανται και χρησιμοποιούνται, διαφωνεί όμως στο ότι υπάρχει κάποιου είδους μοναδική συγκροτημένη, αφηρημένη και παρασκηνιακή δύναμη που έχει οργανώσει μια ολοκληρωτικού τύπου αντιμετώπιση της παγκόσμιας κοινωνίας που υπονοείται από τον τρόπο γραφής του κείμενου. Φαίνεται ότι ο συγγραφέας έχει συλλέξει από το συνολικό έργο του Τσόμσκι όλες τις τεχνικές που αναφέρονται στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης και τις έχει συνθέσει υποθέτοντας την ύπαρξη αυτής της παρασκηνιακής οντότητας.

Βιβλιογραφία

   • Gustave Le Bon, Ψυχολογία των όχλων, Εκδόσεις Πέλλα, Αθήνα.
   • Ελίας Κανέτι, Μάζα και εξουσία, Εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα.
   • Βιλχελμ Ράιχ, Η δολοφονία του Χριστού, Εκδόσεις Αποσπερίτης, Αθήνα.
   • Βιλχελμ Ράιχ, Μαζική ψυχολογία του Φασισμού, Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα.
   • Κάρλ Γκούσταβ Γιούνγκ, Η ψυχολογία του ασυνείδητου, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα.
   • Σίγκμουντ Φρόιντ, Η ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του Εγώ, Εκδόσεις Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε.
   • Θάνου Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα.

Σύνδεσμοι

    Μπουλανγκέρ και το κίνημα του Μπουλανγκερισμού.
    Υπόθεση Dreyfus.
    Παρισινή κομμούνα.
    Αποσπάσματα από το βιβλίο: «Η ψυχολογία του όχλου», του Λε Μπον.
    Αποσπάσματα από το βιβλίο «Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού, του Θάνου Λίποβατς».
    Αποσπάσματα από το βιβλίο «Η μαζική ψυχολογία του Φασισμού», του Βίλχελμ Ράιχ.
    Αποσπάσματα από κείμενα περί Κομμουνισμού του Βίλχελμ Ράιχ.
    Οι 10 στρατηγικές χειραγώγησης από τα ΜΜΕ.
   Άρθρο για την αυτοματοποίηση της κοινωνικής συμπεριφοράς: «Ψυχολογικά πειράματα κοινωνικής συμπεριφοράς».
    Το πείραμα Στάνλεϊ Μίλγκραμ.
    Εξουσία και Μάζα: Άρθρο στον Ιστοχώρο Πάρε Δώσε.
    Το πείραμα κοινωνικής ψυχολογίας του Paul Piff: «Monopoly».

Λ.Κ.