Ο Χοσέ Τζουλιάν Μαρτί Περέζ (José Julián Martí Pérez, 28/1/1853 – 19/5/1895), ήταν ένας από τους μεγαλύτερους κουβανούς ποιητές. Γεννημένος στην Κούβα από Ισπανούς γονείς, υπήρξε φιλόσοφος, καθηγητής, δοκιμιογράφος, δημοσιογράφος, μεταφραστής και εκδότης.

Θεωρείται εθνικός ήρωας της Κούβας, καθώς έπαιξε σημαντικό ρόλο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της χώρας, από Ισπανική αποικία, τον 19ο αιώνα.

Η κοινωνική του δράση ήταν καθοριστική για τη διαμόρφωση των απελευθερωτικών κινημάτων της λατινικής Αμερικής. Υπήρξε άνθρωπος του πνεύματος, που συνδύασε τη φιλοσοφική σκέψη και την πολιτική θεωρία, με την ενεργή διάδοση των οραμάτων του και την δράση ως μαχητής.

Η συμβολή του στη λογοτεχνία ακτινοβολεί ακόμη και σήμερα, πέρα από τα σύνορα της Κούβας, καθώς το έργο του θεωρείται πολύ μεγάλης αξίας για την ισπανόφωνη και την παγκόσμια λογοτεχνία.

Οι πιο γνωστοί παγκόσμια στίχοι του, που ακούγονται στο τραγούδι Γκουανταναμέρα, (Guantanamera), Η γυναίκα από το Γκουαντάναμο, είναι σύνθεση αποσπασμάτων από την ποιητική συλλογή του, Απλοί Στίχοι (Versos Sencillos) που εκδόθηκαν το 1891.

Μια Ζωή Ταγμένη στην Ελευθερία

Το πρώτο σκίρτημα κοινωνικού ακτιβισμού αναδύθηκε στον Χοσέ Μαρτί τον Απρίλιο του 1865, όταν η είδηση της δολοφονίας του Αβραάμ Λίνκολν (Abraham Lincoln) συγκλόνισε τον κόσμο. Ο Μαρτί και μια ομάδα συμμαθητών του, στην άγουρη νεότητά τους, διαμαρτυρήθηκαν δημόσια, διαδηλώνοντας προς τιμή του προέδρου της Αμερικής, που υπερασπίστηκε με σθένος την κατάργηση της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Φοίτησε στο δημόσιο σχολείο στην Αβάνα, με διευθυντή τον Ραφαέλ Μαρία ντε Μεντίβε (Rafael María de Mendive), πρόσωπο που έπαιξε καίριο ρόλο στη ζωή του. Αφενός χρηματοδότησε τις σπουδές του, αφετέρου πρωτοδιαμόρφωσε την κοινωνική του συνείδηση. Στο ίδιο σχολείο συνδέθηκε με τον φίλο του Φέρμιν Βαλντές Ντομίνγκεζ (Fermín Valdés Domínguez), που επίσης επηρέασε την κοινωνική και πολιτική του συνείδηση. Οι τρεις τους έμειναν επιστήθιοι φίλοι μέχρι τέλους.

Το 1868 ξέσπασε στην Κούβα ο Δεκαετής Πόλεμος, μια εμφύλια σύγκρουση μεταξύ όσων επεδίωκαν την ανεξαρτησία, εναντίον των Ισπανών και των ντόπιων υποστηρικτών τους. Ο Χοσέ και ο Φερμίν εντάχθηκαν με ενθουσιασμό στις ομάδες που υποστήριζαν την ανεξαρτησία του Κουβανικού Έθνους. Ο Μαρτί δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτό, αλλά με νεανικό πάθος άρχισε να γράφει ποιήματα υπέρ της ανεξαρτησίας της Κούβας από τους Ισπανούς αποίκους, στον σχολικό τύπο και στις τοπικές εφημερίδες.

Άμεσα, η δράση αυτή έτυχε της προσοχής των αποικιοκρατικών αρχών, που έκλεισαν το σχολείο ως επικίνδυνη εστία αντίστασης, και έτσι διακόπηκαν οι σπουδές του. Αυτό ξύπνησε τη βαθιά ουμανιστική φύση του, που τον οδήγησε στην ενίσχυση του πάθους του κατά της δουλείας που συνέχιζε να επικρατεί στην Κούβα. Ήδη σε ηλικία δεκαέξι ετών, ο Μαρτί και ο Φερμίν είχαν στοχοποιηθεί από τις ισπανικές αρχές, εξαιτίας της αντιαποικιοκρατικής τους δράσης. Η αφορμή για τη δίωξή τους δεν άργησε. Μία επιστολή, με την οποία προέτρεπαν ένα φίλο που είχε καταταγεί στα ισπανικά στρατεύματα, να παραιτηθεί, έπεσε στα χέρια των αρχών. Έτσι, τον Οκτώβρη του 1869 διατάχθηκε η σύλληψη και φυλάκισή τους με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Ο Μαρτί, καταδικάστηκε σε εξαετή φυλάκιση.

Στη φυλακή η υγεία του κλονίστηκε. Εκτός από μόνιμη βλάβη στην κράση του, τα πόδια του υπέστησαν ανίατο τραύμα από τις αλυσίδες των δεσμών. Μετά από αιτήματα, και εξαιτίας του νεαρού της ηλικίας του, οι ισπανικές αρχές αποφάσισαν να μετριάσουν την ποινή και να τον εξορίσουν στην Ισπανία. Άλλωστε ήταν Ισπανός υπήκοος, οπότε του δόθηκε από τις αρχές η δυνατότητα να συνεχίσει τις σπουδές του, με την ελπίδα ότι θα ανανεωνόταν η πίστη του στην μητροπολιτική πατρίδα.

Ο Μαρτί, εξόριστος στην Μαδρίτη, οργανώθηκε μαζί με άλλους κουβανούς εξόριστους, και ως φοιτητής της Νομικής Σχολής συμμετείχε ενεργά σε πολιτικές ζυμώσεις και λογοτεχνικούς κύκλους, με Κουβανούς και Ισπανούς διανοούμενους. Παράλληλα, δημοσίευσε στον ισπανικό τύπο μία πλούσια αρθρογραφία διαμαρτυρίας, ενάντια στην ισπανική κατοχή της Κούβας, με σκοπό να ευαισθητοποιήσει το κοινό για τις βιαιότητες που διαπράττονταν από τις αποικιοκρατικές αρχές. 

Ο Φερμίν, δεν άργησε να τον ακολουθήσει στη Μαδρίτη, καθώς το 1871 εξορίστηκε και αυτός. Οι δύο φίλοι συνέχισαν ακούραστα τον αγώνα για το κοινό όραμα της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας της Κούβας, προετοιμάζοντας το κίνημα.

Όταν το 1874 ο Μαρτί ολοκλήρωσε τις σπουδές του, ξεκίνησε τη μακρινή διαδρομή επιστροφής στην πατρίδα, με αφετηρία το Παρίσι. Αρχικά έφτασε στο Μεξικό, καθώς δεν του επιτρεπόταν η είσοδος στην Κούβα. Εκεί απέκτησε ακόμη έναν επιστήθιο φίλο και συνεργάτη, τον Μανουέλ Αντόνιο Μερκάντο (Manuel Antonio Mercado), που ήταν σημαντικό κρατικό στέλεχος, και τον έφερε σε επαφή με τους κατάλληλους κύκλους. Από κοινού αναζωπυρώνουν τον διάλογο για το μέλλον της Λατινικής Αμερικής και τη διεθνή συνεργασία για την ανεξαρτησία των κρατών της. Ήταν η περίοδος που γνώρισε τη γυναίκα του Κάρμεν Ζάγιας-Μπαζάν Χιντάλγκο (Carmen Zayas-Bazán Hidalgo), με την οποία, παρόλο που απέκτησαν έναν γιο, προς μεγάλη του απογοήτευση δεν κατάφερε να μοιραστεί τα οράματά του.

Ενεπλάκη ενεργά στα πολιτικά ζητήματα του Μεξικό, υποστηρίζοντας το φιλελεύθερο, μεταρρυθμιστικό, εργατικό κίνημα και κατήγγειλε δημόσια το πραξικόπημα εναντίον της συνταγματικής κυβέρνησης, από τους υποστηρικτές του στρατηγού Πορφύριο Ντιάζ (Gen. Porfirio Díaz), το οποίο οδήγησε στον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο το 1876.

Εξαιτίας της αντίθεσής του με τους πραξικοπηματίες του Ντιάζ, δέχθηκε απειλές που τον ανάγκασαν να μετοικήσει στη δημοκρατική Γουατεμάλα, όπου υπήρχαν εγγυήσεις για την ασφάλεια και την δράση του. Επιπλέον, του ανατέθηκε από την κυβέρνηση η συγγραφή του έμμετρου θεατρικού δράματος Πατρίδα και Ελευθερία (Patria y Libertad), με το οποίο κέρδισε την εύνοια του προέδρου της χώρας, Γιούστο Ρουφίνο Μπαριός (Justo Rufino Barrios), ανοίγοντάς του τον δρόμο για διορισμό σε δημόσιες θέσεις και τιμητικές διακρίσεις.

Όμως, η προσωπική αναγνώριση δεν ήταν ο στόχος του. Κίνητρό του ήταν το πάθος για την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την αλληλεγγύη των ελεύθερων λαών της Λατινικής Αμερικής. Θεωρούσε ότι η Βενεζουέλα, έπρεπε κι αυτή να ενταχθεί στον χάρτη των αλληλέγγυων λατινοαμερικάνικων χωρών, παρότι ήταν υπό καθεστώς δικτατορίας. Έχοντας αυτό ως στόχο, γρήγορα εγκατέλειψε τη Γουατεμάλα, για να φτάσει το 1881 στο Καράκας της Βενεζουέλας. Εκεί ιδρύει το περιοδικό Βενεζουαλιανική Ανασκόπηση (Revista Venezolana). Η δράση του προκάλεσε την οργή του δικτάτορα Αντόνιο Γκουζμάν Μπλάνκο (Antonio Guzmán Blanco), με αποτέλεσμα οι σύντροφοί του να τον φυγαδεύσουν στη Νέα Υόρκη, καθώς κινδύνευε η ζωή του.

Εκεί εντάχθηκε στην οργανωμένη επαναστατική επιτροπή, με στρατηγό τον Καλίξτο Γκαρσία (Calixto García) και συντρόφους κουβανούς εξόριστους, που υποστήριζαν με σθένος την ανεξαρτησία και ήταν αποφασισμένοι για όλα. Ο Μαρτί, ένιωσε ότι το κίνημα επιτέλους άρχισε να αποκτά ισχύ και στρατιωτική δύναμη, οπότε συνέδραμε με όλες του τις δυνάμεις. Συνέχισε να δημοσιεύει μαχητικά άρθρα σε περιοδικά της Κεντρικής Αμερικής, συλλέγοντας πλέον ανοιχτά πόρους για τον αγώνα. Οι σύντροφοί του, βοήθησαν να διοριστεί πρόξενος για τις χώρες Ουρουγουάη, Αργεντινή και Παραγουάη, κι έτσι η επιρροή του διευρύνθηκε, όπως και η αποτελεσματικότητά του στη συλλογή πόρων.

Μέχρι το κίνημα να βρει την ισορροπία του, υπήρξαν σημαντικές αντιθέσεις διαφόρων αντικρουόμενων δυνάμεων. Ο Μαρτί, ήταν ο κατάλληλος καταλυτικός, ενωτικός παράγοντας, που λειτούργησε προκειμένου να αποκρυσταλλωθεί το σχέδιο και να σχηματιστεί μία ομονοούσα κινηματική μορφή.

Κύρια αντιξοότητα στη συνεννόηση ήταν οι στρατιωτικοί, που έχοντας εμπειρία από τον δεκαετή πόλεμο, προσωπικές φιλοδοξίες και συμφέροντα, διακατέχονταν από δεσποτικές και παρορμητικές τάσεις. Κρατώντας ο Μαρτί ως κύριο άξονα τη σύνεση, τον έλεγχο της επιλογής των κατάλληλων συνθηκών και των κατάλληλων συναγωνιστών, δεν επέτρεψε στους στρατιωτικούς καριέρας να κυριαρχήσουν, καθώς υπήρχε κίνδυνος για αποτυχία και μετακύλισμα της επανάστασης σε στρατιωτική δικτατορία.

Το 1891, μετά από μακρά περίοδο διάστασης, έφτασαν στη Νέα Υόρκη η γυναίκα με τον γιο του, για να επιβεβαιωθεί η ιδεολογική απόσταση που τους χώριζε. Εκείνη επέστρεψε με τον γιο τους στην Αβάνα, κι έκτοτε δεν ξαναειδώθηκαν ποτέ. Ίσως, η θλίψη του για αυτό το γεγονός να ευθύνεται για την κάμψη της ήδη καταβεβλημένης υγείας του, καθώς έκτοτε αρρώστησε βαριά. Το άσβεστο πάθος του όμως δεν τον άφησε να πτοηθεί. Γεμάτος ορμή για ζωή και αγώνα, δημοσίευσε το βιβλίο του Απλοί Στίχοι, συλλογή που θεωρείται αυτοβιογραφική και φανερώνει την ανθρώπινη διάσταση του Μαρτί. Είναι ο απλός άνθρωπος-πατριώτης, που ιεραρχεί τα σημαντικά πράγματα και καθορίζει τις επιλογές του, καθώς συμμετέχει σε μια κρίσιμη στιγμή της ιστορίας.

Μέσα από τις αυτοβιογραφικές αναφορές αναδύονται οι απόψεις του σε διάφορα θέματα, από κοινωνικά έως προσωπικά. Στο ποίημα «Καλλιεργώντας ένα Λευκό Τριαντάφυλλο» (Cultivo Una Rosa Blanca) αποτυπώνεται με τον πιο απλό, μεγαλόκαρδο και αποστομωτικό τρόπο το όραμα του Μαρτί για έναν καλύτερο κόσμο.

Καλλιεργώ ένα λευκό τριαντάφυλλο,
όπως τον Ιούλη, έτσι και τον Γενάρη,
ο φίλος, ο αληθινός, για να το πάρει,
εκείνος που απλώνει το χέρι ειλικρινά.

Και για τον σκληρό
που ξεριζώνει την καρδιά μου,
μήτε αγκάθια, μήτε τσουκνίδες,
ένα λευκό τριαντάφυλλο καλλιεργώ.

Σε αυτές τις λίγες γραμμές είναι αποτυπωμένη η πεποίθηση του Μαρτί, ότι για την ενότητα και την αλληλεγγύη των λαών είναι απαραίτητη η ενίσχυση εκείνων των στοιχείων που αποτελούν κοινή, συλλογική ταυτότητα και γεφυρώνουν κάθε είδους διαφορές, εθνικές, φυλετικές, ακόμη και ταξικές. Για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ο εχθρός σαν φίλος, με μια πράξη εκούσιας θυσίας, με περιορισμό του εγωισμού και έκφρασης φιλίας, ικανή να διαλύσει καθηλωτικές πλάνες που μας τοποθετούν αντίπαλους. Όταν κινηθούμε για να συναντηθούμε με τον άλλο βαθύτερα, αλλάζουμε επίπεδο συνείδησης και διαπιστώνουμε κοινά στοιχεία που δείχνουν την πραγματικότητα στην οποία είμαστε όλοι αλληλένδετοι, όμοιοι, σύντροφοι. Αυτό ήταν το θεμέλιο της ιδεολογίας, του ήθους και των κοινωνικών ελπίδων του Χοσέ Μαρτί.

Η καλοσύνη ενός ατόμου οφείλει να μοιράζεται πανανθρώπινα, να ενισχύεται ξεπερνώντας  τα πεπερασμένα όρια της προσωπικότητας. Το Καλλιεργώντας ένα Λευκό Τριαντάφυλλο είναι το όραμα του Μαρτί για την κουβανική αλληλεγγύη, για την παγκόσμια αλληλεγγύη, για μια ειρηνική κοινωνία. Είναι μια πρόκληση για τις μελλοντικές γενιές.

Το 1892 θεωρείται σημαντική χρονιά με την ίδρυση του Κουβανικού Επαναστατικού Κόμματος. Ο Μαρτί εξελέγη κομματικός εκπρόσωπος, ενώ συνέχισε να δίνει αναρίθμητες ομιλίες, συγκεντρώνοντας κεφάλαια και εκδίδοντας παράλληλα την εφημερίδα Πατρίδα (Patria), όργανο ενημέρωσης, συντονισμού κι εμψύχωσης.

Ο ενθουσιασμός του κόσμου για την ανεξαρτησία της Κούβας και την αλληλεγγύη των λαών ενάντια στην αδικία, ενισχυόταν σε ολόκληρη την Κεντρική και Λατινική Αμερική. Η κοινωνική συνείδηση των λαών, αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς και το όραμα της ελευθερίας και της δικαιοσύνης συνέπαιρνε όλο και μεγαλύτερα πλήθη. 

Το 1894 το πλήρωμα του χρόνου είχε φτάσει. Η μακροχρόνια προετοιμασία είχε αποδώσει καρπούς και η ένοπλη ομάδα κρούσης, που θα άναβε τη φλόγα της Κουβανικής Επανάστασης, ήταν πλήρως εξοπλισμένη και έτοιμη να ταξιδέψει στην Κούβα. Έτσι κι έγινε. Μόνο που πριν ακόμη φτάσουν στο πεδίο τα πρώτα πλοία, οι ΗΠΑ τα σταμάτησαν και κατέστρεψαν όλο τον εξοπλισμό. Παρόλα αυτά, οι ηγήτορες της δύναμης κρούσης, Ροντρίγκες (Jose Maria Rodriguez), Κολάτσο (Enrique Collazo) και Μαρτί, όχι μόνο δεν πτοήθηκαν, αλλά με πείσμα και θέληση αφουγκράστηκαν το λαϊκό αίσθημα και ενέτειναν ακόμη περισσότερο την προετοιμασία του αγώνα.

Η επανάσταση ξεκίνησε στις 24 Φεβρουαρίου 1895 από τις κουβανικές δυνάμεις που ήταν οργανωμένες στη χώρα. Παράλληλα ο Μαρτί, έπεισε τον ήρωα του δεκαετούς πολέμου κατά της Ισπανίας (1868-1768) Μάξιμο Γκόμεζ (Máximo Gómez), ότι ο αγώνας έπρεπε να υποστηριχθεί με δυνάμεις της διασποράς και τον προέτρεψε να ηγηθεί μιας αποστολής υποστήριξης, που φτάνοντας στην Κούβα ενώθηκε με τους άλλους επαναστάτες.

Ήταν 19 Μαΐου, όταν οι επαναστατικές δυνάμεις με στρατηγό τον Γκόμεζ αντιμετώπισαν τα ισπανικά στρατεύματα στη συμβολή των ποταμών Κοντραμαέστρε και Κάουτο, στην περιοχή Δύο Ποταμοί.

Ο Μαρτί είχε διαταχθεί να παραμείνει στα μετόπισθεν, καθώς ξεσπούσαν σποραδικά μάχες με αμφίβολα αποτελέσματα. Παρακούοντας τις διαταγές, από ενθουσιασμό, ορμή και πάθος, εισχωρεί στις γραμμές του εχθρού. Αυτή η απερισκεψία του στοίχισε τη ζωή, και μια σφαίρα τον τραυμάτισε θανάσιμα.

Αν και τον κατηγορούσαν ότι απέφευγε τη μάχη, ίσως δικαιολογημένα λόγω της ασθενικής του φύσης, το ψυχικό του σθένος του επιφύλασσε ένα ηρωικό τέλος. Ήταν 42 χρονών όταν έπεσε, προσφέροντας γενναιόδωρα τη ζωή του στον βωμό ενός καλύτερου πεπρωμένου, για το ανθρώπινο γένος, για την ελευθερία.

Στη συλλογή του Απλοί Στίχοι διαβάζουμε σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία, την προαίσθηση που είχε για την έκβαση του τέλους του:

Μη με θάβεις στο σκοτάδι
σαν προδότη
είμαι καλός άνθρωπος, και ως τέτοιος
αξίζω θάνατο κάτω απ’ τον ήλιο.

Ο Χοσέ  Μαρτί στο Στερέωμα της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας

Παρά τον πρώιμο θάνατό του, ενέπνευσε με το έργο του πολλούς συγγραφείς, η οποίοι ακολούθησαν τα βήματά του.

Εκτός από τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων, και το έργο του Στίχοι Απλοί, ένα επίσης γνωστό έργο είναι το Ισμαελίλο (Ismaelillo) το οποίο εκδόθηκε το 1882, και ήταν γραμμένο για το γιο του, ενώ θεωρείται επίσης σημαντική και η συλλογή, Ελεύθεροι Στίχοι (Versos Libres) (1913), που αποτελεί μεταθανάτια έκδοση. Το υπόλοιπο συγγραφικό του έργο βρίσκεται διασκορπισμένο σε εφημερίδες, περιοδικά, επιστολές, ημερολόγια, προσωπικές σημειώσεις κι άλλα μη επεξεργασμένα κείμενα, κάποια από τα οποία χάθηκαν για πάντα. Η συστηματική του εκδοτική παρουσίαση άρχισε πέντε χρόνια μετά θάνατον, όπου τα κείμενα ταξινομήθηκαν και αρχειοθετήθηκαν προκειμένου να εκδοθούν. Ήταν πολυγραφότατος και κάλυψε ποικιλία ειδών. Εκτός από άρθρα και εκτεταμένη αλληλογραφία, έγραψε ένα μυθιστόρημα, δοκίμια, ποίηση και εξέδωσε τέσσερα τεύχη του παιδικού περιοδικού, Η Χρυσή Εποχή (La Edad de Oro). Άπαντα τα έργα του καταλαμβάνουν περισσότερους από πενήντα τόμους.

Το έργο του, λογοτεχνικά, θεωρείται ακρογωνιαίος λίθος της Λατινοαμερικανικής πολιτικής λογοτεχνίας, και η συνεισφορά του στους τομείς της δημοσιογραφίας, της ποίησης και της πεζογραφίας χαρακτηρίζεται μνημειώδης.

Το ύφος της γραφής του, περιέχει αφενός απλούς αφορισμούς -σύντομες γραμμές που καταγράφονται ανεξίτηλα στη μνήμη, συμπυκνώνουν με σοφία αλήθειες πανανθρώπινης εμβέλειας- και αφετέρου έχει δομή με πολυπλοκότητα λόγιων δυνατοτήτων. Η ποίησή του περιέχει ολοζώντανες εικόνες, πλεγμένες με συναισθήματα, με στοιχεία που ενώ δείχνουν επιφανειακά, απλά αφορούν στις βαθύτερες πτυχές ψυχισμού του ανθρώπου. Αγγίζουν ευαίσθητες χορδές του πνεύματος και των ανώτερων αξιών, υποδηλώνοντας μια εξελιγμένη ψυχή, που καταθέτει την εμπειρία της εξελικτικής της διαδρομής ως οδοδείκτη στα μονοπάτια της πνευματικής αναζήτησης.

Θεωρείται πρωτοπόρος του Λατινοαμερικανικού μοντερνισμού, καθώς το προσωπικό του ύφος απελευθερώνει τον αναγνώστη από τα δεσμά της αυστηρής λογικής και τον ανυψώνει σε ένα καινοτόμο τρόπο προσέγγισης της τέχνης. Κόντρα στην κατεστημένη αυστηρότητα, που στηρίζεται στην απολυτότητα και την αυθεντία, ο Μαρτί, θέλησε να συνδέσει τη μορφή με το περιεχόμενο των ποιημάτων του, σε ένα ενιαίο εκφραστικό σύνολο, δίνοντας μέσα από τον υποκειμενισμό της εντύπωσης και του συναισθήματος μια νέα αποκωδικοποίηση του λόγου.

Σκόπιμα ευαισθητοποιεί τον αναγνώστη, με την εντύπωση και το ανώτερο συναίσθημα, πλεγμένα αρμονικά σε ποιητική μορφή, για την οποία πίστευε ότι οφείλει να είναι η γλώσσα του υποκειμενικού, και να εκφράζει με μοναδικό τρόπο τη διαίσθηση και το όραμα.

Από την άλλη, θεωρούσε ότι ο πεζός λόγος είναι όργανο διάδοσης ιδεών, με στόχο να ανυψώσει, να υπηρετήσει, να διαδώσει και να ζωντανέψει αυτές τις ιδέες, χωρίς να παρασύρεται από φθηνούς συναισθηματισμούς.

Εγώ είμαι ένας άνθρωπος ειλικρινής
Από κει που μεγαλώνει η φοινικιά
Και πριν πεθάνω θέλω
Τους στίχους μου απ’ την ψυχή μου να δώσω.

Εγώ απ’ όλα τα μέρη έρχομαι
Και προς όλα τα μέρη πάω,
Τέχνη ανάμεσα στις τέχνες είμαι,
Και μες στα βουνά, βουνό είμαι.

Τα Ιδανικά που διαπότιζαν τη Δράση και το Έργο του

Η ιδεολογία του Μαρτί, διαπνέεται από απόλυτη αγάπη για την ελευθερία, την πίστη στις πνευματικές αξίες, την αλληλεγγύη, και από σφοδρή εναντίωση στη δουλεία. Οραματιζόταν την ίδρυση της πατρίδας με οδηγό μια κυβέρνηση που θα ενώνει αρμονικά τους πολίτες όλων των κοινωνικών τάξεων και χρωμάτων. Για αυτό το σκοπό, μαζί με άλλους απόδημους στη Νέα Υόρκη συμφώνησαν ότι το κόμμα που θα ηγηθεί της επανάστασης οφείλει να έχει ως βασική αρχή το δημοκρατικό πολίτευμα, και ο στρατός θα έπρεπε να υπακούει για το συμφέρον της πατρίδας.

Το όραμα του Μαρτί ήταν μία κοινωνία περήφανη, που να εξασφαλίζει «την ευημερία καθενός και όλων», ανεξάρτητα από την τάξη, το επάγγελμα ή τη φυλή. Όλοι οι πολίτες θα είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν, χωρίς να κυριαρχεί καμία κοινωνική ή φυλετική ομάδα. Η μελλοντική Κουβανική Δημοκρατία ποθούσε να είναι πολυταξική, πολυφυλετική, να κυβερνάται εκλογικά από αντιπροσώπους, όπου όλοι να έχουν δικαίωμα ψήφου. Οραματιζόταν για όλους ανεξαιρέτως ισότιμη οικονομική βάση, ώστε να προάγεται η πλήρης ανάπτυξη των παραγωγικών πόρων, με δίκαιη κατανομή γης μεταξύ των πολιτών.

Ήθελε οι πολιτικοί να είναι άνθρωποι φωτισμένοι και ενάρετοι. Είχε την πολιτική ενάργεια, για να παραδεχτεί ότι σε Ευρώπη και Βόρεια Αμερική υλοποιούνταν κοινωνικοπολιτικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες ήσαν εξίσου απαραίτητες για τον εκσυχρονισμό των χωρών της Λατινικής Αμερικής. Θαύμαζε το απαραβίαστο δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου, ανεξάρτητα από πολιτικές πεποιθήσεις και υποστήριζε την αναγνώριση του εκλογικού δικαιώματος των γυναικών. Γνώριζε το βαθύ χάσμα των κοινωνικών διαιρέσεων, ανισοτήτων και φυλετικών διακρίσεων που υπήρχε στην Κούβα, και θεωρούσε ότι έπρεπε να αντιμετωπιστεί.

Για αυτόν, ήταν αφύσικο στην Κούβα να επιβάλλονται πολιτισμικά στοιχεία Ισπανικής προέλευσης, όταν είχε τη δική της μοναδική ιστορική και πολιτιστική ταυτότητα. Έγραφε: «Οι Κουβανοί δεν ζουν όπως ζουν οι Ισπανοί. Οι αγορές τους τροφοδοτούνται από ένα διαφορετικό σύστημα εμπορίου, έχουν δεσμούς με διαφορετικές χώρες και εκφράζουν την ευτυχία τους μέσα από διαφορετικά έθιμα. Δεν υπάρχουν κοινές φιλοδοξίες ή πανομοιότυποι στόχοι που να συνδέουν τους δύο λαούς, ούτε αγαπημένες αναμνήσεις να τους ενώνουν». Επέμεινε στην αναγκαιότητα δημιουργίας θεσμών και νόμων που να ταιριάζουν με τα φυσικά στοιχεία κάθε χώρας, αντί της εφαρμογής ξένων αστικών προτύπων. Πίστευε ότι ο «άνθρωπος του Νότου» (el hombre del sur) θα έπρεπε να επιλέξει την διαμόρφωση της κοινωνίας, ώστε να ταιριάζει με τον χαρακτήρα του, την ιδιαιτερότητα του πολιτισμού και της ιστορίας του, και με τη φύση που καθορίζει την ύπαρξή του.

Η σκέψη του Μαρτί είχε δεχθεί έντονες επιδράσεις από την ιδεολογία του αγροτικού σοσιαλισμού, με κύριο εκπρόσωπο τον Αμερικανό Χένρι Τζορτζ (Henry George), του οποίου οι απόψεις τον επηρέασαν σημαντικά. Ο ίδιος θεωρούσε ότι πολιτική θεωρία ήταν ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός, που εκείνη την ιστορική περίοδο στη Λατινική Αμερική συνυφαινόταν με πατριωτικά-αντιιμπεριαλιστικά στοιχεία, κι έδινε έμφαση στην άμεση δημοκρατική συμμετοχή, στην οικονομική ισότητα και στην εθνική κυριαρχία.

Αν και τα υψηλά ιδανικά του διαποτίζονταν από βαθύτατο σεβασμό για τον συνάνθρωπο, από αξιοπρέπεια, από πρόθεση για συνδιαλλαγή, και από την ισορροπία όλων των δυνάμεων σε μια συνεκτική αρμονία, είχε συνειδητοποιήσει ότι, για κάθε είδους απελευθέρωση η σύγκρουση με όσους επέμεναν να διατηρούν προνόμια ήταν αναπόφευκτη.

Από πολύ νωρίς είχε αντιληφθεί τον ρόλο των οικονομικά ισχυρών και το όραμά του ταυτιζόταν με τα αδελφά έθνη της Λατινικής Αμερικής. Την παραμονή του θανάτου του, έγραφε στον φίλο του Μερκάντο: «... να δώσω τη ζωή μου για την πατρίδα και να εμποδίσω έγκαιρα, με την ανεξαρτησία της Κούβας, να εξαπλωθούν οι ΗΠΑ πέφτοντας με δύναμη πάνω στις χώρες της Λατινικής Αμερικής...». Η πίστη του στην αδιαχώριστη φύση της Κούβας με τη Λατινική Αμερική, συνέβαλε στη διαμόρφωση της σύγχρονης Λατινοαμερικανικής ταυτότητας. Επέμεινε με βεβαιότητα, ότι οι χώρες της Λατινικής Αμερικής έπρεπε να στοχεύουν στη σύνδεση με τη δική τους τοπική ιστορία και να έχουν τη δική τους πολιτιστική παραγωγή οικοδομώντας μία εθνική, λατινοαμερικανική ταυτότητα.

Το ανοιχτό πνεύμα του Χοσέ Μαρτί θεμελιώνεται στην ενωτική ιδέα που κληρονόμησε από τον Μπολιβάρ.

Σε αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση, το όραμα για την Αμερική του Μπολιβάρ και του Μαρτί παραμένει ακόμα στις καρδιές των λαών: «Με τη δύναμη της επιστημονικής σκέψης και του λόγου στην υπηρεσία του ανθρώπου και του πλανήτη, η δυσοίωνη πραγματικότητα οφείλει να μετουσιωθεί σε οικουμενική ουτοπία, μοναδική λύση διάσωσης του ανθρώπινου είδους από τον αφανισμό».

«Ας βάλουμε στην άκρη τις παλιές αδιέξοδες, ιδεολογικές συγκρούσεις, τις περιχαρακωμένες θεωρίες σε απόλυτα δόγματα, την κακία και την πίκρα. Ας μελετήσουμε όλες τις μεγάλες μορφές που έδειξαν τον δρόμο εξέλιξης, στη μικρή μας ανθρώπινη φυλή, όπως χαρακτήριζε την ανθρωπότητα ο Μπολιβάρ».

Αυτό ήταν το όραμα του Μαρτί. Πνευματικό, παγκόσμιο, ουμανιστικό, ουτοπικό.

Πηγές

• Jose Marti: «Η αγάπη για την πατρίδα είναι το άσβεστο μίσος γι’ αυτόν που την καταπιέζει»
•  «H Δική μας Αμερική» του Χοσέ Μαρτί, στη «μικρή ανθρώπινη φυλή» του Σιμόν Μπολίβαρ
• Χοσέ Μαρτί: Ο ποιητής της Κουβανικής ανεξαρτησίας
• Sergio Endrigo - Rosa Bianca - Live @RSI 1981
• Βασίλης Παπακωνσταντίνου - La rosa bianca
• Γκουανταναμέρα, γκουαχίρα (χωριατοπούλα)
• Μαρτί Χοσέ, Στίχοι Απλοί, Αθήνα 2010.

Λ.Κ.