Εκείνοι που θωρούν την ομορφιά της γης, βρίσκουν αποθέματα δύναμης που διαρκούν για πάντα. Υπάρχει συμβολική και πραγματική ομορφιά στο πέταγμα των αποδημητικών, την πλημμυρίδα και την αμπώτιδα, τη φορτωμένη γη της άνοιξης. Υπάρχει εντέλει κάτι το θεραπευτικό στους επαναλαμβανόμενους κύκλους της φύσης. Πώς θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά όταν η βεβαιότητα της νέας αυγής έρχεται καταμεσίς στο σκότος, όταν τα σημάδια για την επερχόμενη άνοιξη επιβεβαιώνονται στον βαρύ χειμώνα;

Η Φύση και η Λατρεία της

Η φύση διαθέτει τάξη και εσωτερική οργάνωση χωρίς η ίδια να είναι τέλεια. Είναι μια ζωντανή αυτό-δημιουργική αέναη διαδικασία που παράγει τάξη από το σκοτεινό χάος μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο σπόρος, εντελώς ελεύθερη να παράγει νέες μορφές, όταν οι παλιές δεν εξυπηρετούν πλέον το σκοπό της εξέλιξης και να αναδιοργανώνει τον εαυτό της. Η τελειότητα είναι ο απώτατος στόχος αυτής της εξέλιξης, της ελευθερίας και της δημιουργικότητας μιας συλλογικής οντότητας που δεν είναι τέλεια, αλλά ωθεί το σύστημα στην τελείωσή του[1].

Πώς θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε με όσο το δυνατόν περιεκτικότερο τρόπο το τι είναι η φύση και το τι συμβαίνει στην εποχή μας;

1. Αρχικά η φύση είναι ενεργειακό σύστημα. Σύστημα πραγμάτων και ταυτόχρονα σύστημα σχέσεων, οι οποίες με τη σειρά τους παράγουν νέα πράγματα και διαμορφώνουν νέες σχέσεις στο συνολικό ενεργειακό σύστημα. Τα νέα πράγματα, οι νέες μορφές ουσιαστικά που παράγονται, όσο υπάρχουν διατηρούν τα δικά τους διακριτά ή εξατομικευμένα χαρακτηριστικά.
2. Από μεταφυσικής άποψης η φύση είναι έσχατη, τελική. Δεν υπάρχει κάτι έξω, πέρα και πίσω από αυτήν. Σε αυτό το έσχατο σύστημα συμμετέχει και ο άνθρωπος, ο οποίος θεωρείται αναπόσπαστο τμήμα της φύσης, ιδιαίτερα με την παρεμβατική συμπεριφορά των τελευταίων αιώνων και την επιβαρυντική ανάπτυξη της τεχνολογίας εις βάρος της.
3. Η φύση από μόνη της σύμφωνα με την υλιστική άποψη δεν έχει  σκοπό ή συνείδηση. Σύμφωνα με την εσωτερική άποψη διαθέτει ως σύνολο συλλογική συνείδηση, γεγονός που ερμηνεύει ως ένα βαθμό τη θεραπευτική και τη θρησκευτική της αξία, καθώς υπήρξε αντικείμενο λατρείας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στις περισσότερες θρησκείες του κόσμου[2].

Η εσωτερική οργάνωση αυτού του φυσικού συστήματος διαθέτει ένα σύστημα ισορροπίας που δοκιμάζεται ανελλιπώς στην εποχή μας με ανθρωπογενείς επεμβάσεις, ικανές να προκαλέσουν κλιματικές διαταραχές εξαιτίας μιας σταθερής και διαρκούς μόλυνσης. Δύο είναι οι βασικές θεωρήσεις της ανθρωπογενούς παρέμβασης και οι δύο σχετίζονται με τον τρόπο θεώρησης της φύσης.

Από τη μία εξετάζουμε επιστημολογικά την εμπειρική, υλική άποψή μας για τη φύση μέσω των υποθέσεων που παρήγαγε ο στοχασμός ανθρώπων όπως ο Ισαάκ Νεύτων με τη θεωρία του για την παγκόσμια βαρύτητα, ο Δαρβίνος με τη θεωρία της φυσικής επιλογής ή ο Αϊνστάιν με την ειδική και γενική θεωρία της σχετικότητας.

Από την άλλη υπάρχει η ιδεατή όψη της φύσης, έτσι όπως την περιέγραψαν μυημένοι, εικαστικοί καλλιτέχνες και λογοτέχνες. Υπάρχουν δηλαδή ιδεατά μοντέλα για τη λειτουργία και τα εσωτερικά νοήματα της φύσης. Και οι δύο θεωρήσεις είναι αδιάσπαστα συνδεδεμένες μεταξύ τους, αν και τις περισσότερες φορές βρίσκονται σε σύγκρουση εξαιτίας εκείνης της υλιστικής και όχι εμπειρικής πλέον θεώρησης της φύσης ως ενεργειακής μεν οντότητας χωρίς ωστόσο συνείδηση.

Η Φύση ως Συνειδητή Οντότητα

Η αφαίρεση της ιδέας της συνείδησης από τη συλλογική οντότητα που αποκαλούμε φύση είναι ένα λεπτό, αλλά καθοριστικό σημείο διαχωρισμού στην ανθρώπινη συνείδηση του έμψυχου από το άψυχο και συνεπώς των συναφών ηθικών προβλημάτων που μπορεί να διεγείρει η διαχείριση της φύσης.  Ο άνθρωπος δεν βρίσκεται σε συνεργασία με τη συλλογική οντότητα, αλλά τη διαχειρίζεται ως άψυχο αντικείμενο. Οι επιστημονικές μελέτες για τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τα ζώα και τα φυτά το περιβάλλον τους δεν είναι αρκετές προς το παρόν για να διαμορφώσουν ένα νέο είδος στοχασμού για τη φύση και φυσικά να σταματήσουν τον άτεχνο, άτσαλο τρόπο με τον οποίο πειραματίζεται ο άνθρωπος με τη φύση, είτε για χάρη του αλόγιστου κέρδους είτε για χάρη της φυσικής του περιέργειας που τον ωθεί στη γνώση.

Όμως, η διατήρηση της φυσικής ισορροπίας και η καθιέρωση μιας ορθής επιστημολογικά και μεταφυσικά σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον, τη φύση δηλαδή, είναι πράγματα που συνιστούν από την αρχαιότητα προϋποθέσεις εσωτερικής ευημερίας και εύρυθμης λειτουργίας του οικοσυστήματος[3]. Η διανοητική μας μονομέρεια και επιμονή στην υλική θεώρηση της φύσης, μας απομακρύνει επί της ουσίας από τη συνολική ενότητα του κόσμου, απέναντι στον οποίο λειτουργούμε ως εχθροί με καταστροφικές όπως θα δούμε συνέπειες, με επίκεντρο την κλιματική αλλαγή στον πλανήτη.

Είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος επιθυμεί να είναι ο βασιλιάς της φύσης, προς τον οποίο απευθύνονται και για τον οποίο παράγονται ή μάλλον σπαταλώνται οι πόροι του συστήματος. Επιθυμεί, ωστόσο, με λανθασμένο τρόπο, αποκλείοντας τις πνευματικές του δυνατότητες, οι οποίες θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια σημαντική ανατάραξη και εξελικτική ώθηση του συστήματος, αν και εφόσον κατευθύνονταν με τον ορθό τρόπο[4].

Από την εσωτερική άποψη θεωρούμενη η φύση είναι μια συνειδητή συλλογική οντότητα, που αντιδρά σε όλα τα ερεθίσματα, ανάμεσα στα οποία βέβαια περιλαμβάνεται η ανθρώπινη σκέψη. Συνεπώς, παρόλο που το αναζητά με κάθε τρόπο, η ανθρωπότητα δεν μπορεί να ξεφύγει από την εσωτερική της ευθύνη, καθώς η κάθε της σκέψη διογκώνεται στα εσωτερικά πεδία με απρόβλεπτα φυσικά αποτελέσματα[5]. Είναι αληθές ότι η ανθρωπότητα σε θρησκειολογικό – ανθρωπολογικό επίπεδο αναγνωρίζει την ομοιότητά της προς το θείο, αλλά δεν θέλει να συνειδητοποιήσει τη δύναμη της δικής της ακτινοβολίας και πολύ περισσότερο δεν θέλει –παρά τις θεωρητικές επιστημολογικές επιτεύξεις της προς αυτόν τον στόχο- να κατανοήσει την ενότητα της ενέργειας σε όλους τους κόσμους από τα κατώτερα φυσικά επίπεδα ως τους ύψιστους πνευματικούς κόσμους[6]. Το αποτέλεσμα της διάσπασης της ενότητας είναι μια παράλογη αντιμετώπιση του πλανήτη και των φυσικών του πόρων σε εσωτερικό και εξωτερικό επίπεδο. Τούτη η παράλογη αντιμετώπιση έχει ήδη προκαλέσει σημαντική κλιματική μεταβολή, καθοριστική για να αντιληφθούμε τη δύναμη της φύσης να αντιδρά σε εξωγενείς αποσταθεροποιητικές παρεμβάσεις. Ας δούμε κάποια στοιχεία που δείχνουν τον παραλογισμό και τα κύρια συμφέροντα –ας μην το ξεχνάμε- που αποσταθεροποιούν κλιματικά τον πλανήτη μεταβάλλοντας την ποιότητα του περιβάλλοντός.

Παράγοντες Κλιματικής Αλλαγής και Κατανομή Μόλυνσης CO₂

Ας δούμε σε καθαρά υλικό επίπεδο κάποια στοιχεία που υποδεικνύουν όχι απλά το μέγεθος, αλλά και την πολυπλοκότητα του ανθρώπινου παραλογισμού, όταν εξωθείται από την απληστία σε δράσεις που υποβαθμίζουν, αν όχι αποσταθεροποιούν το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο καλείται να εξελιχθεί.

Οι ανθρωπογενείς παράγοντες αποσταθεροποίησης είναι ανθρώπινες δραστηριότητες που αλλάζουν διαρκώς το περιβάλλον. Σε ορισμένες περιπτώσεις η αλυσίδα της ανθρώπινης επίδρασης στο κλίμα είναι άμεση και σαφής, κάτι που φαίνεται στην αλλαγή των επιπέδων υγρασίας ενός τόπου από έντονες αρδεύσεις για παράδειγμα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις είναι έμμεση είναι λιγότερο σαφής, για παράδειγμα η μεγάλη παραγωγή αερίων από την εντατική κτηνοτροφία. Έχουν γίνει από μακρού χρόνου διάφορες υποθέσεις για την ανθρωπογενή αλλαγή του κλίματος. Προς το παρόν οι επιστήμονες συμφωνούν ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι πιθανότατα η αιτία για τη μεγάλη αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη κατά τον προηγούμενο αιώνα[7]. Η συζήτηση για την αλλαγή του κλίματος έχει πλέον μετατοπιστεί στην εξεύρεση τρόπων περαιτέρω μείωσης του ανθρώπινου αντίκτυπου πάνω στο κλίμα και σαφώς στην προσαρμογή του ανθρώπινου είδους στις ήδη υπάρχουσες αλλαγές.

Από τους ανθρωπογενείς παράγοντες ενδιαφέρει περισσότερο η αύξηση των επιπέδων CO₂ εξαιτίας ρύπων που παράγονται από μηχανές εσωτερικής και εξωτερικής καύσης. Κατόπιν ενδιαφέρει η απελευθέρωση στην ατμόσφαιρα διαφόρων αεροζόλ και η βιομηχανία τσιμέντου ως ιδιαίτερα ρυπογόνος. 'Aλλοι ανθρωπογενείς παράγοντες είναι οι αλλαγές στη χρήση γης, η τρύπα του όζοντος, η κτηνοτροφία[8] και η αποψίλωση των δασών, ο καθένας ξεχωριστά και σε συνδυασμό για την κλιματική μεταβολή του πλανήτη.

Οικονομική Ανάπτυξη και CO₂

Η οικονομική ανάπτυξη συμβάλλει ιδιαίτερα στην αύξηση του CO₂ σε κοινωνίες που συνδέονται με πετρελαϊκές οικονομίες. Η Β. Αμερική και η Ευρώπη παράγουν από το 1850 ήδη το 70% του CO₂, ενώ οι αναπτυσσόμενες χώρες που υπέγραψαν το πρωτόκολλο του Κυότο θεωρούνται υπεύθυνες περίπου για λιγότερο από το ¼ των συνολικών ρύπων[9].

Το 57% των εκπομπών ρύπων παράγονται από τις μεταφορές, την οικοδόμηση και τη βιομηχανία, με πρωτογενή αιτία τα πετρελαϊκά καρτέλ που προωθούν την πετρελαϊκή τεχνολογία προς ίδιο συμφέρον ανά τον κόσμο. Το 41% των ρύπων παράγεται από τη σύγχρονη γεωργία, που στηρίζεται επίσης στην πετρελαϊκή τεχνολογία για την παραγωγή φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων και αλλαγές στη χρήση γης (ιδιαίτερα η αποδάσωση)[10]. Το υπόλοιπο 2% προκαλείται από φυσικά αίτια που συνδέονται έμμεσα με τον κύκλο αλλαγής του κλίματος ή άμεσα με γεωλογικές αναταράξεις (ηφαιστειακή δράση).

Χώρες που αντιδρούν και απορρίπτουν οποιασδήποτε μορφής διεθνή επίβλεψη για τη δράση τους να επιβραδύνουν την κλιματική αλλαγή είναι οι Η.Π.Α., η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία και η Ν. Αφρική, σύμφωνα με τις κατά καιρούς δηλώσεις των πολιτικών τους εκπροσώπων. Ιδιαίτερα οι ΗΠΑ είναι η μόνη από τις μεγάλες βιομηχανικές χώρες που δεν έχει επικυρώσει το πρωτόκολλο του Κιότο, του οποίου η ισχύς λήγει το 2012. Παρόλο που η Κίνα. η Ινδία και η Ιαπωνία ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τις επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών που μπορούν να αποσταθεροποιήσουν άμεσα τις οικονομίες τους, ρίχνουν την υπαιτιότητα για την μη ύπαρξη ουσιαστικής συμφωνίας στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, παραβλέποντας τις επίμονες πολιτικές τους αρνήσεις για την ένταξή τους σε ένα διεθνές παρατηρητήριο εξαρτώμενο από τον ΟΗΕ.

Η Κίνα ιδιαίτερα κατά το 2009 ξεπέρασε σε εκπομπή ατμοσφαιρικών ρύπων τις ΗΠΑ[11] και η Ινδία, παρόλο που επισήμως στρέφεται σε γενικευμένες χρήσεις της ηλιακής ενέργειας δια στόματος του πρωθυπουργού της, αρνήθηκε να δεσμευτεί για περιορισμό των εκπομπών καυσαερίων[12].

Βροχοδάσος του Αμαζονίου

Το μεγαλύτερο πρόβλημα της Βραζιλίας, πέραν της χρήσης της πετρελαϊκής οικονομίας, εντοπίζεται στην αποψίλωση του μεγάλου δάσους του Αμαζονίου, σημαντικού πνεύμονα για τον πλανήτη, καθώς απέδιδε έως το 1980 περίπου το 20% του ατμοσφαιρικού οξυγόνου.

Οι κύριες αιτίες αποδάσωσης στα βροχοδάση του Αμαζονίου είναι η ανθρώπινη μετεγκατάσταση και η αλλαγή στη χρήση της γης[13]. Ανάμεσα στο 1991 και το 2000, η συνολική έκταση δάσους που χάθηκε έφτασε από τα 415.000 στα 587.000 km², μια περιοχή δηλαδή έξι φορές το μέγεθος της Πορτογαλίας. Το μεγαλύτερο μέρος του αποψιλωμένου δάσους αποδόθηκε για αυτή την περίοδο στην κτηνοτροφία[14]. Το Φεβρουάριο του 2008, η κυβέρνηση της Βραζιλίας ανακοίνωσε ότι η αποψίλωση αυξήθηκε σημαντικά  σε περίοδο που λογικά θα έπρεπε να παραμείνει σε χαμηλά επίπεδα. Η συνολική έκταση δάσους που χάθηκε, έφτασε τα 3.200 km², έκταση ίση με την πολιτεία του Ρόουντ 'Aιλαντ στις ΗΠΑ[15]. 

Βλαπτικές Συνέπειες της Κλιματικής αλλαγής

Σύμφωνα με το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών οι οικονομικοί τομείς που θα επηρεαστούν αρνητικά από μια έντονη κλιματική αλλαγή είναι κυρίως η γεωργία, οι μεταφορές και οι τράπεζες[16]. Οι αναπτυσσόμενες χώρες που εξαρτώνται από τη γεωργία θα υποστούν ιδιαίτερα τις βλαπτικές συνέπειες της αλλαγής του κλίματος[17]. O Richard Damania, περιβαλλοντικός οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας για την περιοχή της Ν. Ασίας, θεωρεί πως οι φτωχοί λαοί της Ν. Ασίας με επίκεντρο το Μπανγκλαντές έχουν ήδη υποστεί ένα μεγάλο πλήγμα από τις επιβαρυντικές κλιματικές αλλαγές και θα πληγούν ακόμη περισσότερο στο προσεχές μέλλον, μετατρέποντας τους «φτωχούς σε φτωχότερους»[18].

Ανάμεσα στις ομάδες πληθυσμού που επηρεάστηκαν ιδιαίτερα από αιφνίδιες κλιματικές αλλαγές περιλαμβάνονται οι κτηνοτροφικές κοινότητες της Αφρικής που απώλεσαν σημαντικούς πληθυσμούς ζώων εξαιτίας της παρατεινόμενης ξηρασίας, ενώ άλλες ομάδες πληθυσμών της Αφρικής παρουσίασαν έντονο πρόβλημα στην εξεύρεση τροφής και νερού. Η Νιγηρία, το Τσαντ, το Μαλί, η Μπουρκίνα Φάσο, η Αιθιοπία είναι οι χώρες που θεωρητικά επηρεάστηκαν περισσότερο από την αφρικανική ήπειρο, η οποία βέβαια και συμμετέχει λιγότερο σε σύγκριση με τις άλλες ηπείρους στην όποια εκπομπή ρύπων.

Ο αντίκτυπος της αλλαγής κλίματος στους δείκτες του υποσιτισμού, της αβεβαιότητας διατροφής, της υγείας και του νερού θα μπορούσε να διπλασιάσει τον αριθμό των παιδιών που πεθαίνουν από πείνα, σύμφωνα με την μόνιμη επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τη διατροφή (UNSCN). Σύμφωνα με τις προβολές αλλαγής κλίματος, η παραγωγή τροφίμων θα μπορούσε να συρρικνωθεί κατά τουλάχιστον 50% μέχρι το 2020 σε μερικές χώρες της Αφρικής, και κατά 30% στη νότια και κεντρική Ασία, δημιουργώντας υψηλό παράγοντα κινδύνου θανάτων από πείνα[19].

Ίδια Συμφέροντα

Βάσει των παραπάνω ίδιο συμφέρον για τη χρήση της επιβαρυντικής πετρελαϊκής τεχνολογίας έχουν:

1. Πετρελαϊκές εταιρίες: Ειδικά η ΕΧΧΟΝ που αντιτίθεται πάγια σε κάθε μορφής πρόληψη για την κλιματική αλλαγή.
2. Εταιρίες εξόρυξης λιγνίτη: Στερεά καύσιμα.
3. Μεταφορές: Υγρά καύσιμα.
4. Βιομηχανία: Με ιδιαίτερη έμφαση στις τσιμεντοβιομηχανίες.
5. Γεωργία-Κτηνοτροφία: Φαρμακευτικές εταιρίες, εταιρίες κατασκευής πετρελαϊκών λιπασμάτων και υβριδίων βάσει εκδόχων του πετρελαίου. Αλλαγές στη χρήση της γης (για παράδειγμα εντατική αποδάσωση Αμαζονίου και χρήση των εδαφών για καλλιέργεια καφέ ή απόδοση στην κτηνοτροφία). Η κτηνοτροφία στη μαζική της χρήση είναι επιβαρυντική, κυρίως για την παραγωγή μεθανίου.

Οι κυβερνήσεις που αντιδρούν ουσιαστικά επί του θέματος προβάλλοντας διάφορα εμπόδια, πλην των άλλων οικονομικών συμφερόντων, είναι οι κυβερνήσεις των βιομηχανικών κρατών της Ευρώπης (Γερμανία, Ιταλία, Γαλλία, Αγγλία), οι ΗΠΑ που συστηματικά αρνούνται να υπογράψουν οποιοδήποτε πρωτόκολλο συνεργασίας επί του θέματος και η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία και η Ν. Αφρική. Στο φαινόμενο σαφώς μετέχει η ανθρωπότητα στο σύνολό της, αλλά οι κύριες γραμμές έντασης στον παρόντα χωρόχρονο εντοπίζεται στα συγκεκριμένα κράτη.

Είναι σαφές από τα παραπάνω ότι η κατάσταση του πλανήτη χειροτερεύει εξαιτίας της κατάστασης στην οποία βρίσκεται η ανθρώπινη υπευθυνότητα. Οι πνευματικές δυνάμεις αντί να στρέφονται στον στοχασμό για την εξελικτική μας πορεία, αναλώνονται στην επιβεβαίωση της καταστροφής. Υπάρχει διάχυτη γύρω μας στην παρούσα εποχή μια λιπόψυχη δειλία απέναντι σε όλες τις έννοιες που δεν αντιστοιχούν στην παρούσα συνείδηση. Αρνείται ο άνθρωπος να δει αυτό που βεβαιώνει η ίδια του η επιστήμη και τούτο γιατί η σκέψη του είναι δέσμια της αδράνειας. Η αποδοχή του νέου χρειάζεται εγρήγορση και εξαγνισμό της σκέψης και η αναζήτηση του νέου συνιστά πρωταρχικό καθήκον για την ανθρωπότητα, που περισσότερο από ποτέ χρειάζεται να σκεφθεί την εξισορρόπηση της δράσης της.

Σημειώσεις

[1]. Sahtouris Elisabet 1989, 191.
[2]. Crosby Donald A. 2002, 21.
[3]. Μορύα 2010, 12.
[4]. Μορύα 2007, 707
[5]. Μορύα  1995, 173,
[6]. Μορύα, 2011, 93
[7]. IPCC. 2007.
[8]. Steinfeld, H.et al 2006
[9]. Stern Review, 169
[10]. Stern Review, 170
[11]. A “Brief history of climate change” BBC News, 2009 στο http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7481259.stm
[12]. “India unveils climate change plan” BBC News, 2009 στο http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7481259.stm
[13]. Bierregaard, Richard  et al. 2001
[14]. Centre for International Forestry Research (CIFOR)  2004
[15]. “Amazon Deforestation Rate Escalates” στο The Real Truth 070208 στο http://www.realtruth.org/news/080207-001-weather.html
[16]. Dlugolecki, Andrew; et al. 2002
[17]. Schelling 2007
[18]. Damania  Richard 2007
[19]. “GLOBAL: The link between undernutrition and climate change” στο IRIN 8 Dec 2009 http://www.irinnews.org
 /Report.aspx?ReportId=87353

Βιβλιογραφία

• Centre for International Forestry Research (CIFOR)  2004.
•  Crosby Donald A., A religion of nature, State University of New York Press, Albany 2002.
•  Damania Richard, «Poorest Most Affected by Climate Change» στο The World Bank 28 Νοε 2007.
•  Dlugolecki, Andrew; et al. (2002). "Climate Risk to Global Economy" στο CEO Briefing: UNEP FI Climate
   Change Working Group. United Nations Environment Programme.
•  Μορύα, Ιεραρχία, Agni Yoga Society, Αθήνα 1995.
•  Μορύα, Υπεργήινο, Κέδρος, Αθήνα 2007.
•  Μορύα, 'Aνθρωπος και Περιβάλλον, Ιάμβλιχος, Αθήνα 2010.
•  Μορύα, Πύρινος Κόσμος, Τόμ 2, Κέδρος, Αθήνα 2011.
 • Sahtouris Elisabet, Gaia:The Human Journey From Chaos To Cosmos, Pocket Books, New York 1989.
 • Steinfeld, H.; P. Gerber, T. Wassenaar, V. Castel, M. Rosales, C. de Haan (2006). Livestock's long shadow,
   FAO, Rome.
 • Schelling, Thomas (2007), “Developing Countries Will Suffer Most from Global Warming” στο Resources 164,
    (Winter 2007).
 • Various (2001). Bierregaard, Richard; Gascon, Claude; Lovejoy, Thomas E.; Mesquita, Rita. ed. Lessons from
   Amazonia: The Ecology and Conservation of a Fragmented Forest. Yale    University Press. ISBN 0300084838.

K.K.