Ο σταυρός ως σύμβολο ανάγεται στα βάθη της αρχαιότητας. Απαντάται χαραγμένος ή ζωγραφισμένος σε τοιχογραφίες σπηλαίων περίπου από το 200.000 π.Χ., από ανθρώπους της παλαιολιθικής εποχής, επικεντρώνοντας όλες τις ψυχικές και πνευματικές τους δυνάμεις, ώστε να δαμάσουν και να υποτάξουν τα στοιχεία της φύσης. Συνδέεται με τις αρχαίες λατρείες της Μεγάλης Μητέρας θεάς Γης, του Θεού Ήλιου και της θεάς Σελήνης. Αποδόθηκε με πολλές διαφορετικές μορφές, αλλά πάντα ήταν σημαντικό αντικείμενο λατρείας και χρησιμοποιήθηκε ως φυλαχτό, ως σύμβολο προστασίας ενάντια στο κακό.

Ο Σταυρός στους Πολιτισμούς

Ο σταυρός εξαρχής φαίνεται πως ήταν σύμβολο μυστικιστικής-θρησκευτικής αντίληψης και λατρείας. Στους προχριστιανικούς ειδωλολατρικούς λαούς είχε βαθύτερη έννοια και αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος διαφόρων τελετών στην Αίγυπτο και την Ελλάδα, στη Βαβυλώνα και την Ινδία, στην Κίνα, στο Μεξικό, το Περού κ.α.

Το αρχαιότερο σύμβολο αυτής της Ιερής Τετράδας, απαντάται σε θρυλούμενα κείμενα του πολιτισμού των Ναακάλ, 70.000 χρόνια πίσω. Φαίνεται πως στον σταυρό αποτυπώνονταν οι Τέσσερις Μεγάλες Πρωταρχικές Δυνάμεις, έκφραση της Παντοδυναμίας του Δημιουργού. Αρχικά ήταν ένας καθαρός σταυρός, που με το πέρασμα του χρόνου προσέλαβε της μορφή της σβάστικας, τη μορφή του σταυρού της Μάλτας και τη μορφή του φτερωτού κύκλου με σταυρό. Και οι τρεις αποδόσεις θεωρούνται σύμβολα της Ιερής Τετράδας[1].

Στην Ασία το σύμβολο της Μητέρας Γης Ντούμου και της ένωσής της με τον Ουρανό είναι κινεζικό ιδεόγραμμα, στο οποίο αποτυπώνεται ένας ισοσκελής σταυρός μέσα σε τετράγωνο 神. Η Ντούμου είναι σύζυγος και ταυτόχρονα μητέρα του Ουρανού, σύμβολο της ζωής, της γονιμότητας, της αθανασίας, των 4 εποχών του χρόνου, των 4 στοιχείων της φύσης, των 4 ανέμων και των 4 κατευθύνσεων του ορίζοντα[2].

Στον πολιτισμό της Βαβυλώνας ο σταυρός συνδέθηκε με τον ηλιακό θεό Σαμάς, που είναι ταυτόχρονα κριτής στον κάτω κόσμο μαζί με τους Αννουνάκι[3] με τη μορφή του σταυρού της Μάλτας σε περιδέραια των βασιλέων, μαζί με άλλα σύμβολα που απεικόνιζαν αρσενικές ή θηλυκές θεότητες[4] Για τους Ασσύριους, συμβόλιζε την ηλιακή θεότητα και τις 4εις κατευθύνσεις του ορίζοντα όπου λάμπουν οι ακτίνες του, αλλά και τη θεότητα που έλεγχε τις καιρικές συνθήκες. Αγάλματα των Βασιλέων τους φέρουν εγχάρακτα κοσμήματα με σταυρούς στο στήθος, τονίζοντας την ευγενική τους τάξη αλλά και τη θεϊκή εύνοια και προστασία[5].

Επίσης και στη Φοινίκη σχετιζόταν ο σταυρός με ηλιακές θεότητες. Ο σταυρός με επιμηκυμένο το κατώτερο άκρο του είναι το σύμβολο της Αστάρτης. Αρχαία νομίσματα της Σιδώνας δείχνουν τη θεά να στέκει στην πλώρη του πλοίου με τον σταυρό στα χέρια της[6]. Τον συναντάμε, επίσης, στην Αφρική, ως σύμβολο της Μεγάλης Μητέρας Θεάς που γέννησε τον Κόσμο, ένα παγανιστικό σύμβολο σε αφρικανικές χώρες και την αρχαία Ρώμη, πριν χρησιμοποιηθεί από τους χριστιανούς ως επίσημο έμβλημα για τη θρησκεία τους. Συμβόλιζε τις 4εις κατευθύνσεις του ορίζοντα, την καλή τύχη, τη γονιμότητα και τη σχέση ανάμεσα στον ουρανό και τη γη[7].

Η Αστάρτη με σταυρόσχημο σκήπτρο σε Σιδώνιο νόμισμα.

Στην Ινδία, ο σταυρός εμφανίστηκε στον Ινδουισμό, περίπου το 5.000 π.Χ. και συμβολίζει την ανθρωπότητα. Τα βόρεια, ανατολικά, νότια και δυτικά σημεία του αντιπροσωπεύουν τη γέννηση, τη ζωή, τον θάνατο και την αθανασία. Η κάθετη γραμμή αντιπροσωπεύει την αιώνια ύλη και το αρσενικό, Πουρούσα, ενώ η οριζόντια γραμμή αντιπροσωπεύει το αιώνιο πνεύμα του ατόμου και το θηλυκό Πρακρίτι. Ο σταυρός συμβολίζει τη δυνατότητα είτε να προχωρήσει ο άνθρωπος σε μόξα, δηλαδή αυτοπραγμάτωση και απελευθέρωση, είτε να κρύψει την καθαρή φύση του, εξαιτίας της ψευδαίσθησης που δημιουργείται από τη μάγια, την άγνοια. Τόσο το θετικό δυναμικό όσο και το πεπρωμένο ενός ατόμου επιτυγχάνονται μόνο αφού διασταυρωθούν τα κάθετα και οριζόντια στοιχεία του σταυρού. Ο σταυρός είναι σημαντικός σε όλη την ινδουιστική κοινωνία. Ο Μπραχμάτμα, επικεφαλής των ιερέων του ιερού, φορούσε κάλυμμα με δύο κλειδιά διατεταγμένα σε σταυρό, υποδεικνύοντας τη θρησκευτική και πνευματική του αξία. Αναφέρεται, επίσης, ότι ο σταυρός απαντάται στους αρχαίους ναούς της Ελλόρα, της Ελεφάντα, του Βαναράσι και της Μαθούρα[8].

Κατά τη χαλκολιθική περίοδο (3900-2500 π.Χ.) εμφανίστηκε στην Κύπρο ένας σημαντικός αριθμός σταυρόσχημων ειδωλίων, που φαίνεται ότι προέρχονταν από ειδώλια της Νεολιθικής εποχής. Αποδίδουν με σχηματικό τρόπο την ανθρώπινη μορφή, είναι κατά κανόνα λίθινα και έχουν σχήμα σταυρού[9]. Κατά την ευρωπαϊκή εποχή του χαλκού, υφίστανται αρκετά ευρήματα που φέρουν το σύμβολο του σταυρού, κυρίως από την περιοχή της Γαλατίας. Οι Γαλάτες χρησιμοποιούσαν ως σύμβολα του Ήλιου Θεού, Ζωοδότη και νικηφόρου τον ισοσκελή σταυρό, τον χιαστί σταυρόκαι τον ηλιακότροχό ή[10].

Ως αρχαίο σύμβολο λατρείας, με εξαιρετική συμμετρία, τον συναντάμε στη Μινωική Κρήτη. Ήδη από το 1600 π.Χ., λατρευόταν στην Κνωσό καθώς συμβόλιζε τον Θεό Ήλιο-Δία. Ως σύμβολο απεικονιζόταν σε λατρευτικά αντικείμενα, ακόμη και σε πλίνθους[11].

Μινωική πλίνθος από το Παλαίκαστρο.

Σε πολλά από τα νομίσματα της αρχαίας Ρώμης αναγνωρίζεται ο θεός Ήλιος ως Σωτήρας και σε νόμισμα που εκδόθηκε από τον Γκαλλιένο (254-268) ο Απόλλωνας εμφανίζεται να κρατάει σταυρό[12].

Στους αρχαίους πολιτισμούς της Κεντρικής Αμερικής, ο Σταυρός εμφανίζεται ως σύμβολο του Θεού Τλάλοκ, Φύλακα των Κοσμικών Νερών[13], και του Θεού Κουετζακοάτλ, του Φτερωτού Όφι, Φύλακα των Ανέμων[14]. Οι Ινδιάνοι της περιοχής, χρησιμοποιούσαν τον Σταυρό ως σύμβολο των 4 ανέμων. Για τον ανατολικό, που ήταν πηγή ζωής και αγάπης, τoν δυτικό, που βοηθούσε στην έξοδο προς το άγνωστο που «έρχεται από την γη των πνευμάτων», για τον βόρειο, της δύναμης και της νόησης και τον νότιο, του πάθους και της φωτιάς που ζεσταίνει αλλά και καταστρέφει. Στο κέντρο του σταυρού είναι η γη και ο άνθρωπος. Είναι το σημείο όπου οι 4 δυνάμεις συναντιούνται, αντικρούονται εξουδετερώνοντας η μια την άλλη και ισορροπούν.

Την ίδια παράδοση απαντάται και στους Γότθους, που χάρασσαν Σταυρούς σε πεσμένα δέντρα, πιστεύοντας ότι έτσι θα παρέμενε το πνεύμα του δέντρου. Ακόμη και σήμερα στη Σκωτία, φτιάχνουν σταυρούς από το ξύλο του ιερού δέντρου σορβιάς και τους κρεμούν στις ουρές των ζώων με πορφυρή κλωστή για προστασία. Πρόκειται για επιβίωση αρχαιότατου Κέλτικου εθίμου πριν την Πρωτομαγιά (Beltane).

Ο Συμβολισμός του Σταυρού

Η λέξη Σταυρός προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα ίστημι = στέκομαι όρθιος και σήμαινε το παλούκι, τον πάσσαλο ή ακόμα και τον φράκτη από πασσάλους. Το σχήμα του είναι τόσο ποικιλόμορφο όσες είναι και οι εθνικές, γλωσσικές και θρησκευτικές ομάδες που το χρησιμοποιούν. Καθιερώνει την πρώτη σχέση ανάμεσα στους δύο κόσμους, γήινο και ουράνιο και την εξισορρόπηση δύο αντίθετων αρχών.

Μοιάζει με αντιστροφή του Δέντρου του Παραδείσου. Στη μεσαιωνική εικονογραφία απεικονιζόταν συχνά ως δέντρο με ρόζους ή κλαδιά, ή σε σχήμα Υ ή αγκαθωτός. Ως «άξονας της γης», τοποθετημένος στο κέντρο του κόσμου, είναι η γέφυρα ή η κλίμακα από την οποία ανεβαίνουν οι ψυχές στον ουράνιο Πατέρα. Ενίοτε ο σταυρός έχει επτά σκαλιά, όπως τα κοσμικά δέντρα που αναπαριστούν τους επτά ουρανούς.

Παρότι σήμερα θεωρείται σχεδόν αποκλειστικά χριστιανικό σύμβολο, ο σταυρός υπήρξε από την αυγή των μυστηρίων. Το αιγυπτιακό Τάου και ο Ανκχ, ο Σταυρός του Γολγοθά, ο Ροδόσταυρος των αλχημιστών του μεσαίωνα και της αναγέννησης, ο διπλός σταυρός του αναστημένου Λυτρωτή, όλοι είναι ιστορικές παραλλαγές του ίδιου συμβόλου που οδήγησε και οδηγεί ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας στην πορεία του προς τον Θεό.

Θεωρείται σύνδεση μιας κάθετης με μια οριζόντια γραμμή, το ενεργητικόμε το παθητικό, το αρσενικό με το θηλυκό, το ανώτερο με το κατώτερο, η ζωή με το θάνατο. Η κάθετη γραμμή συμβολίζει την κάθοδο της ψυχής, ώστε να βιώσει στον φυσικό κόσμο την αποστολή της. Είναι η κάθοδος και μετέπειτα η άνοδος, μέσω της εμπειρίας του θανάτου. Συμβολίζει επίσης και το Πνεύμα του Θεού που ακτινοβολεί σε αυτόν τον κόσμο και καλεί τον άνθρωπο να υλοποιήσει την πραγματική, πνευματική αποστολή του. Η οριζόντια γραμμή μπορεί να ιδωθεί ως σύμβολο της ζωής στον υλικό κόσμο, αποτελεί τη γήινη πραγματικότητα με τη γέννηση και τον φυσικό θάνατο που χαρακτηρίζεται από τη δυαδικότητα (καλό και κακό, ημέρα και νύχτα, ζωή και θάνατος κ.λπ.). Ενώνει τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες δημιουργώντας τον κύκλο των εποχών. Ένα εξωτερικό σύμβολο και μια εσωτερική πορεία, ένα τέλειο σύμβολο εκδηλωμένης δύναμης.

Όταν αυτές οι δύο δυνάμεις συνδυάζονται, έχουμε τη δημιουργία μιας τρίτης δύναμης, μιας ιδέας ή μιας οντότητας. Είναι παρών ένας πρώιμος σεξουαλικός συμβολισμός, ως φαλλικό σύμβολο, η σεξουαλική διαφοροποιητική εκπόρευση, που αντιπροσώπευε την αναπαραγωγική διαδικασία της ανθρώπινης διαιώνισης του είδους[15].

Η ένωση του αρσενικού και του θηλυκού, ο σταυρός των δύο κατά μία έννοια, θεωρήθηκε σύμβολο των δύο αρχών, επειδή εκφράζει τέλεια την αλήθεια του διαχωρισμού της μίας αρχής σε δύο, αρσενικής και θηλυκής. Εντούτοις, μπορούμε να διερευνήσουμε τις ιδιότητές του στο ψυχολογικό και πνευματικό επίπεδο.

Ο Κ. Γκ. Γιουνγκ (C.G. Jung) αναφέρει πως σε κάποιες θρησκείες ο σταυρός αντλεί την προέλευσή του από την ανακάλυψη της πυράς και υπό αυτή τη μορφή είναι στην πραγματικότητα ένα σύμβολο της φωτιάς που προέρχεται από το πρωτόγονο τρίψιμο δύο ραβδιών[16]. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσει κανείς ότι οι λέξεις που δηλώνουν το σταυρό, όπως krois, krouz, kreuz, το crux, cruz, ή croaz, παρουσιάζουν ετυμολογική ομοιότητα με τις λέξεις που σημαίνουν φωτιά. Οι ρίζες ak, ur, ή το os, όλες δηλώνουν το κοσμικό φως ή πυρά. Οι πλέον πρώιμοι σταυροί χαρακτηρίστηκαν απλά ως Τ ή. Οι πιο πρόσφατες παραλλαγές πρόσθεσαν ένα βραχίονα στην κορυφή για να διαμορφώσουν το Τ ή . Ο ισοσκελής σταυρός χρησιμοποιήθηκε για να αντιπροσωπεύσει τις τέσσερις βασικές κατευθύνσεις, τα στοιχεία, τα χρώματα της ανθρωπότητας (από την παράδοση των ιθαγενών Χόπι), καθώς επίσης και τους τέσσερεις ουρανούς του Ζωροάστρη και της παραλλαγής του στην καββαλιστική παράδοση. Όταν περιβάλλεται με έναν κύκλο συμβολίζει τις τέσσερεις εποχές, τα στάδια της ζωής, τον θάνατο και την αναγέννηση, αλλά και τον Δημιουργό[17].

Ο σταυρός υπήρξε από τους αρχαίους χρόνους όργανο θανατικής εκτέλεσης. Τον χρησιμοποίησαν οι Ασσύριοι και κατόπιν, σταδιακά, πέρασε στους Βαβυλωνίους, τους Μήδους και τους Πέρσες. Ο Ηρόδοτος μνημονεύει τον σταυρικό θάνατο στους Ασσυρίους, αλλά και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης τον αναφέρει τόσο για τους Ασσυρίους όσο και για τους Ινδούς. Στην εποχή των πατριαρχών του ισραηλιτικού λαού, ο σταυρικός θάνατος ήταν συνηθισμένος και στους Αιγυπτίους. Ο σταυρικός θάνατος που εφάρμοζαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι προήλθε από τους ανατολικούς λαούς και λειτουργούσε ως σύμβολο τιμωρίας, ντροπής και κατάρας[18].

Κατά τον μεσαίωνα συνδέθηκε κυρίως με τη σταύρωση του Χριστού. Συνεπώς, έγινε το σύμβολο της θείας δύναμης και παρουσίας, της ήττας του θανάτου και της άγνοιας. Χρησιμοποιήθηκε από τους χριστιανούς μυστικιστές για να συμβολίσει την εξαφάνιση κάθε ανθρώπινου στοιχείου, με σκοπό να διατηρηθεί εκείνο το πνευματικό στοιχείο που μεταδίδεται με τη μύηση της σταύρωσης. Επιπλέον, ο σταυρός συνδέθηκε με μια σειρά θρησκευτικών πολέμων που διεξήχθησαν από τη χριστιανική Ευρώπη, προκειμένου να απελευθερωθούν οι Άγιοι Τόποι από την κατοχή Μουσουλμάνων ηγεμόνων[19].

Εκείνοι που επέλεξαν να παρευρεθούν και να πολεμήσουν θα φορούσαν ένα ειδικό ένδυμα, σημειωμένο με ένα σταυρό, πάνω από τα καθημερινά τους ρούχα. Είχαν «πάρει το σταυρό» και έτσι ονομάστηκαν «Σταυροφόροι».

Στη συνέχεια ο ανεστραμμένος σταυρός έγινε σύμβολο της βλασφημίας, της δαιμονικής δύναμης, ή της απόρριψης της θυσίας του Χριστού. Ωστόσο, πρόκειται για μια αυστηρά συγκυριακή ερμηνεία, καθώς ο απ. Πέτρος ζήτησε τη σταύρωση με αυτόν τον τρόπο, επειδή ένιωθε ανάξιος να σταυρωθεί με τον ίδιο τρόπο που σταυρώθηκε ο Ιησούς[20].

Ως σύμβολο εκπόρευσης της δημιουργίας, όσο πιο ψηλότερα διασταυρώνεται το οριζόντιο (παθητικό) σκέλος με το κάθετο (ενεργητικό) τόσο ανώτερη πνευματική κατάσταση υποδηλώνεται, ανεβαίνοντας διαδοχικά τα επίπεδα της εξέλιξης περνώντας από το Σταυρό της Προσωπικότηταςστο Σταυρό της Θυσίαςκαι κατόπιν στο Σταυρό του Πνεύματοςκαι αυτές οι τρεις καταστάσεις ενυπάρχουν στον τριπλό σταυρό που αποδεικνύει την ταυτόχρονη ανάπτυξη και λειτουργία των 3 επιπέδων ύπαρξης.

Γνώριμα Είδη Σταυρών

O Σταυρός, ως θρησκευτικό ή πνευματικό σύμβολο δεν έχει έναν και μόνο απλό ορισμό. Εμπλουτίστηκε με το πέρασμα των χρόνων εξαιτίας της διαφορετικότητας των πολιτισμών που τον χρησιμοποίησαν, ωστόσο υπάρχουν κάποιοι πιο γνώριμοι σταυροί με ιδιαίτερο συμβολισμό.

Ένας από τους δύο σταυρούς Ταυ που έχουν απομείνει στην Ιρλανδία.

Οι πρώιμες μορφές Σταυρού δεν έχουν το επάνω σκέλος. Ο σταυρός Ταυ σε σχήμα Τ αποτελεί μία από τις πρώτες μορφές. Σύμβολο που αντιπροσωπεύει το διαχωριζόμενο ρεύμα δύναμης που ρέει προς δύο αντίθετες κατευθύνσεις. Πρόκειται για τη διπλή αρσενική και θηλυκή εκπόρευση που προέρχεται από τη μία και μοναδική αμφισεξουαλική εκπόρευση. Έτσι γίνεται δυνατή η κάθοδος του Πνεύματος στην ύλη, τονίζει την ισορροπία των αντίθετων αρχών που διέπουν τον υλικό κόσμο. Σε αυτό το σύμβολο αναφέρονται τα πρωταρχικά στοιχεία της φυσικής ζωής, όπου οι αντίθετες αρχές ενώνονται μεταξύ τους δίνοντας έμφαση στη σχεδόν τέλεια αρμονία. Στην αιγυπτιακή μυθολογία ο θεός Πτα τον χρησιμοποιεί για να δώσει την ανάσα της ζωής[21].

Ο αιγυπτιακός Σταυρός Ανκ(χ) αποτελείται από ένα σταυρό σε σχήμα Τ όπου στεφανώνεται από ένα ωοειδές. Υποστηρίζεται πως εδώ υπονοείται η ένωση του θηλυκού και του αρσενικού, του Όσιρι και της Ίσιδας, ως σύμβολο της ένωσης των δύο αναπαραγωγικών δυνάμεων του ουρανού και της γης[22]. Σε ένα ανώτερο επίπεδο θεωρείται ως ένωση του πνεύματος και της ύλης. Εμπεριέχει την έννοια της Αιώνιας Ζωής. Γνωστό και ως Κλειδί της Ζωής, Κλειδί των Μυστηρίων της Φύσης ή Κλειδί του Νείλου, σύμβολο του Σύμπαντος και της Ζωής, ανθρώπινης και θείας. Με τον Ανκχ «Άνοιγαν» τις πόρτες ανάμεσα στον ορατό (ύλη-σταυρός) και τον αόρατο (πνεύμα-κύκλος) κόσμο[23].

Ο Ώρος προσφέρει το Kλειδί της Zωής στον φαραώ Ραμσή Β’.

Ο Γνωστικός Σταυρός είναι μια παραλλαγή του αιγυπτιακού Ανκ(χ) –το Ταυ με κύκλο στην κορφή. Συμβόλιζε την ισορροπία και ένωση του θηλυκού (κύκλος) με το αρσενικό (Ταυ). Εμφανώς επηρεασμένοι από την Αίγυπτο και την Ελλάδα, οι Γνωστικοί είχαν ως έμβλημά τους αυτόν τον σταυρό, που συμβόλιζε την ισορροπία της τελειότητας, αλλά παράλληλα και τον Θεάνθρωπο Χριστό, που ήταν η ενσάρκωση της τέλειας ισορροπίας μεταξύ Θείου και θνητού, πνεύματος και ύλης[24].

Στην προχριστιανική περίοδο συναντάμε στους Κέλτες το σχήμα ενός Ισοσκελούς σταυρού περιβεβλημένου από έναν κύκλο. Δεν είναι ακριβώς γνωστό πότε οι Κέλτες ανήγειραν μνημειακούς λίθους με εγχάρακτο τον κελτικό σταυρό, ούτε είναι ακριβώς γνωστό το γιατί, ωστόσο ήταν κοινή πρακτική πολύ πριν φθάσει ο χριστιανισμός στην Ιρλανδία. Οι Κέλτες ιστορικοί υποθέτουν ότι η συγκεκριμένη μορφή του σταυρού αναπτύχθηκε για να απεικονίσει δέντρα, για τα οποία οι Κέλτες ένιωθαν ευλάβεια και σεβασμό. Οι μελετητές της παγανιστικής Αγγλίας αναγνωρίζουν στα τέσσερα σκέλη του τα σημεία του ορίζοντα, τις τέσσερεις εποχές, τα τέσσερα πρωταρχικά στοιχεία της φύσης, συνδεδεμένα στη συνεχή επανάληψη και διαδοχή του κύκλου της ζωής, της αλλαγής από το σκοτάδι προς το φως. Ο θρύλος λέει ότι ο αγ. Πατρίκιος ήταν ο πρώτος που σχημάτισε τον Κέλτικο Σταυρό, φτιάχνοντας έναν κύκλο πάνω στον κλασικό λατινικό σταυρό, ώστε να συσχετίσει το σύμβολο με τη σεληνιακή θεά της αρχαίας κελτικής θρησκείας και να φέρει την αρχαία θρησκεία κοντά στη νέα[25].

Ο Ισόπλευρος Σταυρός ή σταυρός των 5 τετραγώνων, ονομάζεται και Σταυρός των Στοιχείων, καθώς κάθε σκέλος του συμβολίζει και ένα από τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τον υλικό κόσμο, δηλ. τον αέρα, τη φωτιά, τη γη και το νερό. Σε αυτή την όψη υπάρχει το μυστήριο της δημιουργίας, η διασταύρωση της παθητικής αρχής με την ενεργητική. Μέσα στην τέλεια ισορροπία τους εξαγνίζονται κάτω από το φως της ανώτερης δύναμης, που ενοικεί στο κεντρικό τετράγωνο και που τα κρατάει σε συνοχή. Συμβολίζει τη σχέση του θείου (κάθετος άξονας) με τον κόσμο (οριζόντιος άξονας)[26]. Αργότερα στον χριστιανισμό, ο απλός Ισοσκελής σταυρός συμβόλισε τους 4εις Ευαγγελιστές. Αναφέρεται, επίσης, ως «Ελληνικός σταυρός» και είναι αυτός που θεωρείται ως μια από τις τρεις αρχαιότερες μορφές σταυρού.

Ο Σταυρός του αγίου Ανδρέα, επίσης γνωστός ως saltire ή crux decussata[27], είναι εραλδικό σύμβολο στη μορφή διαγώνιου σταυρού. Η λέξη saltire προέρχεται από τη γαλλική sautoir, ή τη λατινική saltatoria[28]. Σύμφωνα με ορισμένες αφηγήσεις πολλοί από τους αποστόλους σταυρώθηκαν με τρόπους διαφορετικούς από αυτόν του Ιησού. Ο αγ. Ανδρέας σύμφωνα με μια εκδοχή σταυρώθηκε σε χιαστί σταυρό, από όπου συνομιλούσε με τους θεατές του μαρτυρίου του επί αρκετές μέρες[29].

Ο Σταυρός της Μάλτας παρέμεινε γνωστός με αυτή την ονομασία από τους Ναΐτες Ιππότες της Μάλτας, αλλά το σύμβολο πιθανώς πρωτοεμφανίζεται στην αρχαία Ασσυρία, αντιπροσωπεύοντας τους 4 μέγιστους Ασσύριους Θεούς: Ρα, Ανού, Βήλος και Έα. Ως Σταυρός των οκτώ σημείων κατά τον Ε. Σίρλοτ (J. Eduardo Cirlot) εκφράζει τις κεντρομόλες δυνάμεις της Γης[30]. Είναι σύμβολο προστασίας και τιμής. Οι 4 ακίδες που δείχνουν προς το κέντρο, συμβολίζουν τις 4 αρέτες (Σοφία, Δικαιοσύνη, Θάρρος, Μετριοφροσύνη). Σύμφωνα, όμως, με τις εσωτερικές διδασκαλίες της δύσης, ο Σταυρός που αποτελείται από τις κεφαλές τεσσάρων τόξων, παριστάνει τη γρήγορη και δυνατή επίδραση του Φωτός. Του Φωτός που έρχεται πίσω από το πέπλο εκείνο που καλύπτει την εκτυφλωτική ακτινοβολία της δημιουργικής σκέψης.

Ο Τευτονικός Σταυρός ή Σταυρός των Πυραμίδων, υποδηλώνει την κάθοδο των θεϊκών δυνάμεων στα τέσσερα στοιχεία από το σημεία συνένωσής τους, που είναι οι κορυφές των πυραμίδων. Το σύμβολο ανήκε στους Τεύτονες, οι οποίοι ήταν αποστρατικοποιημένο γερμανικό ιπποτικό τάγμα. Έχει την καταγωγή του στους Ναΐτες Ιππότες, ωστόσο η αφορμή για τη δημιουργία του ήταν παρόμοια με αυτή των Ιωαννιτών. Το τάγμα δημιουργήθηκε αρχικά την περίοδο της Γ΄ Σταυροφορίας ως προσωπικό ενός νοσοκομείου που στήθηκε από Γερμανούς εμπόρους και προσκυνητές στην Άκρα. Για τους παγανιστές συμβολίζει τη ένωση των 4 στοιχείων ενώ για τους χριστιανούς τα 4 ευαγγέλια του Χριστού[31].

Ο πιο πλατιά γνωστός σταυρός είναι των Έξι Τετραγώνων, προϋπήρξε του χριστιανισμού αρκετούς αιώνες και ήταν γνωστός στην Αίγυπτο ως σταυρός των Θεών Όσιρι και Σέραπι. Εμφανίστηκε στη χριστιανική θρησκεία μετά τον 3ο αιώνα και είναι ο σταυρός της θυσίας και του μαρτυρίου, όπου σταυρώθηκε ο θεάνθρωπος για να απελευθερώσει την ανθρωπότητα από τα δεσμά της παχυλής ύλης και να ανοίξει το δρόμο για την πνευματική αναγέννηση, τη βλάστηση της Θείας Ζωής[32].

Υπάρχει και ο Σταυρός των Ροδοσταύρων που παρουσιάζεται ίδιος με το σταυρό της θυσίας με ένα Ρόδο στο σημείο τομής, ως σύμβολο της εξαγνισμένης καρδιάς που απέρριψε όλα τα υλικά δεσμά και εξαγνίστηκε μέσα από τα δύσβατα μονοπάτια της θυσίας. Το Μυστικό Ρόδο είναι η τελείωση, το πλήρωμα, η ολοκλήρωση, το μυστήριο της ζωής, το κέντρο της καρδιάς της ζωής, το άγνωστο. Είναι το σημείο ένωσης που συναντιέται το πνεύμα και η ύλη, το σημείο τομής του σταυρού, η καρδιά, το κρυμμένο ρόδο ανθίζει και γίνεται ψυχή. Σύμβολο της ανθρώπινης ανωτερότητας, της πνευματικής και αισθηματικής, της απελευθέρωσης από κάθε κατώτερη ζωώδη επίδραση. Αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα τον χρόνο και την αιωνιότητα, τη γονιμότητα και την παρθενία[33].

Εκφράζει το μυστικό εκείνο που αδυνατούμε να ανακοινώσουμε διότι είναι ανέκφραστο, το μυστικό που κατέχει ο μύστης και τον περιβάλλει σαν ψυχική ακτινοβολία. Από καββαλιστική άποψη το Ρόδο είναι το σύμβολο της Μήτρας του Σύμπαντος, απ’ όπου προήλθαν οι απειράριθμες μορφές, είναι το παθητικό στοιχείο. Προβάλλει από το Δέντρο της Ζωής και το κέντρο του είναι ο ήλιος. Τα πέταλά του είναι οι άπειρες, αλλά αρμονικές διαφοροποιήσεις της Φύσης.

Ο Κοπτικός Σταυρός είναι συμμετρικός ισοσκελής σταυρός, με κύκλο στην μέση και 4 μικρά «Τ» μεταξύ των κάθετων γραμμών, που συμβολίζουν τα καρφιά με τα οποία καρφώθηκε ο Χριστός[34]. Οι παλαιότεροι κοπτικοί σταυροί συχνά ενσωμάτωναν έναν κύκλο[35]. Ενίοτε τα σκέλη του σταυρού εκτείνονται μέσω του κύκλου και τον χωρίζουν σε τέσσερα τεταρτημόρια, όπως στην περίπτωση του κελτικού σταυρού.

Ο Αγκυλωτός Σταυρός, επίσης Σβάστικα, προέρχεται από το σανσκριτικό Ντεβαναγκάρι που σχετίζεται με την ευημερία[36]. Στον Ινδουισμό το δεξιόστροφο σύμβολο 卐 ονομάζεται σβάστικα και συμβολίζει τον σούρυα (ήλιο), την ευημερία και την καλοτυχία, ενώ το αριστερόστροφο 卍 ονομάζεται σοβάστικα και συμβολίζει τις νυχτερινές ή ταντρικές όψεις της Κάλι[37]. Η λέξη σβάστικα χρησιμοποιήθηκε στην ινδική υποήπειρο από το 500 π.Χ.[38]. Το σύμβολο γνώρισε την αναβίωση στα τέλη του δεκάτου ένατου αιώνα, μετά τις εκτεταμένες αρχαιολογικές ανασκαφές, όπως αυτές του αρχαιολόγου Ερρίκου Σλήμαν (Heinrich Schliemann) στα ερείπια της αρχαίας Τροίας.

Η παλαιότερη πιθανώς σβάστικα απεικονίζεται σε σφραγίδα που βρέθηκε στην Χαράπα (Ινδίες) και χρονολογείται γύρω στο 2.000 π.Χ.[39]. Αργότερα εμφανίστηκε σε λάβαρα των Χετταίων. Οι αρχαίοι Γερμανικοί λαοί χρησιμοποιούσαν το ίδιο σύμβολο αποκαλώντας το Φύλφοτ, και λεγόταν ότι συμβόλιζε το σφυρί του θεού Θωρ, ίσως και τον Ηλιακό Τροχό, που είναι αρχαίο προ-χριστιανικό σύμβολο που απαντάται σε όλη την Ευρώπη και τη Μικρά Ασία[40]. Το σύμβολο εντοπίζεται επίσης, στην πρωτοβυζαντινή και πρωτοχριστιανική τέχνη[41] Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα η σβάστικα συνδέθηκε με τον ναζισμό και τον αντισημιτισμό, εξαιτίας της χρήσης του συμβόλου στη ναζιστική Γερμανία[42].

Καταλήγοντας θα μπορούσαμε να πούμε πως η ανθρώπινη συνείδηση, στον αγώνα της για εξέλιξη, κατακτά ολοένα και περισσότερα επίπεδα ερμηνείας των συμβόλων του Σταυρού. Προσδίδονται στον συμβολισμό του συγκεκριμένες, αφηρημένες και απόκρυφες ιδιότητες που μοιάζουν να φανερώνουν ένα απλό γεγονός ενώ ουσιαστικά αποκαλύπτουν έναν κοσμικό νόμο. Ο άνθρωπος διευρύνοντας τη συνειδητότητά του, επιταχύνει και την εξέλιξή του, εισχωρώντας σε βαθύτερες ερμηνείες που καθιστούν το σύμβολο του Σταυρού, ένα Μυητικό Σύμβολο Ζωής.

Σημειώσεις

[1] Churchward 1933, 162.
[2] Cheu, Hock Tong 1988, 19.
[3] Horowitz 1998, 352.
[4] Black & Green 2004, 55, επίσης, Van Buren 1945, 112.
[5] Layard, 1849, Εικ. 79, a, 6, 11-59.
[6] SH11625. Bronze AE 28, BMC Phoenicia 264, VF, Berytos (Beirut, Lebanon) mint, διαθέσιμο online.
[7] LATIN CROSS - Christian Faith, στο African Burial Ground, διαθέσιμο online.
[8] Behari 2003, 22-28.
[9] Goring 1991, 153-161.
[10] Parsons 1896, 18.
[11] Ridderstad, M. 2009, Evidence of Minoan astronomy and calendrical practices, arXiv, 0910.4801, 1-41.
[12] Parsons 1896, 119-120.
[13] Pasztory 1974, 1-22.
[14] Eaton 200238.
[15] Hannay 1991, 250.
[16] Jung 2004, παρ. 404, 266.
[17] Stavish 2001, 2.
[18] Retief and Cilliers 2003, 938-941.
[19] Pierce, J.M. 2019, The history of the cross and its many meanings over the centuries, The Conversation, διαθέσιμο online.
[20] Apocryphal Acts of Peter, Κεφ. 37.
[21] Dorey 2012, 274.
[22] Gordon and Schwabe 2004, 204.
[23] Finnestad 1989, 31-32.
[24] Jung 2014, παρ. 432-436.
[25] The Irish Celtic Cross, διαθέσιμο online.
[26] The cross of elements διαθέσιμο online.
[27] Crux decussata, Merriam-Webster Dictionary, διαθέσιμο online.
[28] Ως εραλδικό έμβλημα μαρτυρείται στο Huon de Méry 1235, Li Tournoiemenz Anticrit, στίχος 654.
[29] ST. ANDREW’S CROSS (CROSS SALTIRE, CRUX DECUSSATE), στο SYMBOLS: Stories of cultural life, διαθέσιμο online.
[30] Cirlot 2001, 68.
[31] The Teutonic Cross, διαθέσιμο online.
[32] Foster Case, P. 1989, 260-264.
[33] Hall 1928, 141.
[34]
[35] The Coptic Cross, Seiyaku.com, διαθέσιμο online
[36] Swastika Etymology, Dictionary.com, διαθέσιμο online.
[37] Swastika: SYMBOL, Encyclopædia Britannica, διαθέσιμο online.
[38] Zimmer 2017, 28.
[39] Faience button seal (H99-3814/8756-01) with swastika motif found on the floor of Room 202 (Trench 43), διαθέσιμο online.
[40] Wujewski 1991, 23-24.
[41] Beer 2003, 64-65.
[42] Wiener and Richter 2008, 463-476.

Βιβλιογραφία

• Bailey, Α. 1970, Esoteric Astrology, London: Lucis Trust.
• Beer, R. 2003, The Handbook of Tibetan Buddhist Symbols, London: Serindia Publications.
• Behari, B. 2003, Myths & Symbols of Vedic Astrology, Bangalore: Lotus Press.
• Black, J., Green, A., 2004, Gods, demons and symbols of Ancient Mesopotamia; an illustrated dictionary London: British Museum Press.
• Bronstein, L. 1950, El Greco, NY: Harry N Abrams.
• Cirlot J.E. 2001, Dictionary of Symbols, London: Routledge.
• Cheu, H.T. 1988, The Nine Emperor Gods: A Study of Chinese Spirit-medium Cults, New York: Time Books International.
• Churchward, J. 1933, The Lost Continent of Mu, Kempton: Adventures Unlimited Press.
• Dorey, S.2012, Day of the Fish: The First Religion, Ontario: Elemental Expressions.
• Eaton, W.M. 2002, Odyssey of the Pueblo Indians: An Introduction to Pueblo Indian Petroglyphs, Pictographs, and Kiva Art Murals in the Southwest, ‎Nashville: Turner Publishing Company.
• Edinger, E.F., Ego and Archetype, Baltimore: Penguin.
• Finnestad, R. B. 1989, Egyptian Thought about Life as a Problem of Translation. in Englund, G (ed.), The Religion of the Ancient Egyptians: Cognitive Structures and Popular Expressions, Symposium, Academiae Upsaliensis, 29-38.
• Foster Case, P. 1989, The True and Invisible Rosicrucian Order, New York, Weiser.
• Fortune, D. 1985, Μυστική Καββάλα, Αθήνα: Ιάμβλιχος.
• Gordon, A.H., Schwabe, C. 2004, The Quick and the Dead: Biomedical Theory in Ancient Egypt, Leiden: Brill.
• Goring, E. 1991, Pottery Figurines: The Development of a Coroplastic Art in Chalcolithic Cyprus, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 282/283, 153-161.
• Hall, M.P.1928, The Secret Teachings of all Ages, San Francisco: H.S. Crocker.
• Hannay, J.B. 1991, Sex Symbolism in Religion, Pomeroy: Health Research Books.
• Horowitz, W. 1998, Mesopotamian Cosmic Geography, Mesopotamian Civilizations, Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns.
• Jung, C.G. 2004, The Collected Works of C.G. Jung: Complete Digital Edition, Princeton: Princeton University Press.
• Jung, C.G. 2014, Psychology and Religion Vol. 11: West and East, London: Routledge.
• Layard, A.H.1849, The Monuments of Nineveh, London: John Murray.
• Parsons J.D. 1896, An Enquiry into the Origin and History of the Symbol Eventually Adopted as that of our Religion, London: Simpkin, Marshall, Hamilton Kent & Co., Ltd.
• Pasztory, E. 1974, The Iconography of the Teotihuacan Tlaloc, Studies in Pre-Columbian Art and Archaeology, 15, 1-22.
• Raleigh A.S. 1991, Απόκρυφη Γεωμετρία, Αθήνα: Ιάμβλιχος.
• Retief, F.P., Cilliers, L. 2003, The history and pathology of crucifixion, South African Medical Journal 93(12), 938-941.
• Sanford, J.A. 1984, Fritz Kunkel: Selected Writings, NY: Paulist Press.
• ----------------- 1974, The Man Who Wrestled with God, PA: Religious Publishing Co.
• Stavish, Μ. 2001, Hermetic Meaning of the Sign of the Cross, Alchemy Journal, 2 (2).
• Φιλοσοφικός Σύλλογος Ιάμβλιχος 1993, Συμβολισμός και Αναζήτηση, Αθήνα: Ιάμβλιχος.
• Wiener, R.L., Richter, E. 2008, Symbolic hate: Intention to intimidate, political ideology, and group association, Law and Human Behavior. American Psychological Association, 32 (6), 463-476.
• Wujewski, T. 1991, Anatolian Sepulchral Stelae in Roman Times, Poznań: Adam Mickiewicz University Press.
• Zimmer, H. 2017, Myths and Symbols in Indian Art and Civilization, Princeton: Princeton University Press.

Πηγές

• Επιστολή προς Ρωμαίους 7:19.
• Επιστολή προς Γαλάτες 6:17.
• Κατά Ματθαίον 16:24.
• Κατά Ματθαίον 16: 25-26.
• Παχύδης, Κ. 2003, Ο Σταυρός και η Ιστορία του, Περιοδικό ΑΝΕΞΗΓΗΤΟ.

Σύνδεσμοι

• Η Τέχνη της Κύπρου στο Museum of Cycladic Art, ανάκτηση 14/11/2019.
• Ο Σταυρός και η ιστορία του, ανάκτηση 14.11.2019.
• Crux decussata, Merriam-Webster Dictionary, ανάκτηση 15/11/2019.
• LATIN CROSS - Christian Faith 2015, διαθέσιμο στο African Burial Ground., ανάκτηση 14/11/2019.
• Pierce, J.M. 2019, The history of the cross and its many meanings over the centuries, The Conversation, ανάκτηση 18/11/2019.
• Forum ancient coins, ανάκτηση 14.11.2019.
• ANDREW’S CROSS (CROSS SALTIRE, CRUX DECUSSATE), στο SYMBOLS: Stories of cultural life, ανάκτηση 15/11/2019.
• Swastika Etymology, στο Dictionary.com, ανάκτηση 15/11/2019.
• Swastika: SYMBOL, στο Encyclopædia Britannica, ανάκτηση 15/11/2019.
• The Irish Celtic Cross, ανάκτηση 18/11/2019.
• The Coptic Cross. Seiyaku.com. ανάκτηση 18/11/2019.
• The cross of elements, ανάκτηση 18/11/2019.
• The Teutonic Cross, ανάκτηση 18/11/2019.
• The Migration of Symbols Index, στο sacred-texts.com, ανάκτηση 15/11/2019.

Ι.Φ.