Ο Θεός είναι μια πραγματικότητα τόσο στις ανατολικές όσο και τις αποκαλούμενες δυτικές θρησκείες, μια και ο Χριστιανισμός, ο Ιουδαϊσμός και ο Μουσουλμανισμός τουλάχιστον γεωγραφικά είναι γέννημα θρέμμα της Ανατολής. Ωστόσο, αυτή η πραγματικότητα νοείται διαφορετικά στην Ανατολή, όπου μέσω της επίδρασης του Ζεν κυρίως αντιμετωπίζεται ως αρχή και όχι ως πρόσωπο, όπως συμβαίνει κυρίαρχα στις θρησκείες του Βιβλίου, στις παρυφές της Ανατολής και στη Δύση.

Από τον R. C. ZAEHNE

Γεννήθηκε στις 8 Απριλίου 1913 στο Κεντ της Αγγλίας, και ήταν παιδί Ελβετών μεταναστών. Πήρε τη βασική του εκπαίδευση στο Τόνμπριντς Σκουλ (Tonbridge School) και στη συνέχεια έγινε δεκτός στο Κράϊστ Τσερτσ (Christ Church), στην Οξφόρδη, όπου σπούδασε Ελληνικά, Λατινικά και αρχαία Περσικά, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας Αβέστα, κατακτώντας τιμητικές διακρίσεις στον τομέα των Ανατολικών Γλωσσών. Συνέχισε με την εκμάθηση στα Σανσκριτικά, Πάλι, και Αραβικά. Κατά τα έτη 1936-37 σπούδασε Παχλαβί, μια αρχαία Ιρανική γλώσσα, δίπλα στον σερ Χάρολντ Μπέϊλη (Harold Bailey), στο Κέμπριτζ. Τότε άρχισε να εργάζεται στο «Ζουρβάν, ένα Ζωροαστρικό Δίλημμα», μια μελέτη της προ-ισλαμικής θρησκείας στο Ιράν.

Το 1939 ανέλαβε λέκτορας στο Christ Church, στην Οξφόρδη. Εκείνη την εποχή, προφανώς αφού είχε διαβάσει τα γραπτά του γάλλου ποιητή Αρθούρου Ρεμπό και του Τζαλαλουντίν Ρουμί, του σούφι ποιητή από το Ιράν, καθώς και τις ινδουϊστικές Ουπανισάντ, ο Ζέχνερ (Zaehner) υιοθέτησε ένα είδος «φυσικού μυστικισμού». Ωστόσο, η πνευματική του αναζήτηση τον οδήγησε να στραφεί στον Χριστιανισμό και να γίνει Ρωμαιοκαθολικός.

Το 1950 έγινε λέκτορας στα Περσικά, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ενώ το 1952 εκλέγεται Καθηγητής Ανατολικών Θρησκειών και Ηθικής στο ίδιο Πανεπιστήμιο διαδεχόμενος τον περίφημο καθηγητή και ινδό πολιτικό Σαρβεπάλι Ραντχακρίσναν. Στην εναρκτήρια ομιλία του, η οποία ήταν αρκούντως αντικομφορμιστική, ο Ζέχνερ εξαπόλυσε μία δριμεία μα και πνευματώδη κριτική κατά της «παγκοσμιότητας» στη θρησκεία. Στη θέση αυτή του καθηγητή παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του το 1974 όπου έφυγε εντελώς ξαφνικά από τη ζωή.

«Η Βασιλεία του Θεού είναι μέσα σας». Αυτή είναι μία όψη του Χριστιανισμού, την οποία οι Μεταρρυθμιστές στο σύνολό τους αγνόησαν. Η έμφαση μετατοπίστηκε από τον θεό μέσα μας, στον Θεό «έξω εκεί» ή «πάνω εκεί», τον Θεό της κρίσης και της δικαιοσύνης. Ο Προτεσταντικός Χριστιανισμός (εκτός από τους Κουάκερους και παρόμοιες ετερόδοξες σχισματικές ομάδες) έτεινε να διαχωρίσει τον Θεό από τον άνθρωπο και μακροπρόθεσμα έκανε τον Θεό άσχετο με τον άνθρωπο. Αυτός είναι πιθανώς ο λόγος γιατί ο Προτεσταντικός Χριστιανισμός υποχωρεί παντού και γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος αναζητά ψηλαφητά μια μορφή θρησκείας, η οποία θα επανενώσει τον Θεό με τον άνθρωπο, την αιωνιότητα με τον χρόνο.

Οι θρησκείες του κόσμου μπορούν να χωριστούν σε δύο τύπους, τις προφητικές και τις μυστικιστικές. Κάθε τύπος προέρχεται τελικά από ένα έθνος, ο προφητικός-αποκαλυπτικός από τους Εβραίους, ο μυστικιστικός από την Ινδία. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε και ένα ανεξάρτητο θρησκευτικό φαινόμενο, το οποίο, όμως, ανήκει στον ινδικό «τύπο» από τον οποίο και επηρεάστηκε βαθιά.

Στον προφητικό τύπο θρησκείας ανήκει ο ίδιος ο Ιουδαϊσμός και οι θυγατρικές του θρησκείες, όπως ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός. Όλες αυτές οι θρησκείες προήλθαν από την Εγγύς Ανατολή. Ο Χριστιανισμός διαδόθηκε κυρίως σε όλη την Ευρώπη.

Το Ισλάμ επεκτάθηκε στη Μικρά Ασία και τη Βόρειο Αφρική, αλλά η μεγαλύτερή του εξάπλωση έλαβε χώρα προς την Ανατολή όταν αντικατέστησε τον Ζωροαστρισμό στην Περσία και ρίζωσε στην Ινδία και πιο πέρα. Εάν μιλάμε για «προφητική» θρησκεία ως «Δυτική», πρέπει να θυμόμαστε ότι το Ισλάμ αποτελούσε ένα αναπόσπαστο κομμάτι αυτού του «Δυτικού» μπλοκ, όχι του «Ανατολικού». Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι θρησκειολογικά ο μεγάλος διαχωρισμός δεν γίνεται με τον Βόσπορο, ο οποίος χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία, αλλά το Ινδοκούς ή Παροπαμισάδες, οροσειρά που χωρίζει τα εδάφη του μουσουλμανικού ιρανικού έθνους από την Ινδία, και την έρημο Γκόμπι, η οποία τα διαχωρίζει από την Κίνα. Συνεπώς, εάν επιμένουμε στη χρήση των λέξεων «ανατολικός» και «δυτικός», πρέπει να καταλάβουμε ότι στο θρησκευτικό γενικό πλαίσιο εννοούμε ως Δύση την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή και ως Ανατολή την Ινδία και την 'Aπω Ανατολή.

Ο Θεός ως Αυτός ή Αυτό

Στις προφητικές ή αποκαλυπτικές θρησκείες η πρώτη υπόθεση είναι εκείνη ενός προσωπικού Θεού, ο οποίος κυβερνά το σύμπαν και κοινωνεί το θέλημά του προς τον άνθρωπο μέσω Προφητών και Νομοθετών. Αυτός ο Θεός ασχολείται άμεσα και προσωπικά με το δικαίωμα να εντέλλεται αυτόν τον κόσμο και με το δικαίωμα των «ενάρετων» σχέσεων που επιθυμεί να υπάρχουν μεταξύ των ανθρώπων: ως εκ τούτου είναι ο κατ' εξοχήν Νομοθέτης, λειτουργώντας στον χρόνο και στον χώρο σε μια συγκεκριμένη περίσταση, με επίκεντρο τον άνθρωπο. Ο ίδιος είναι Αιώνιος και συνεπώς εξαιρείται από όλες τις συνθήκες που επιβάλλονται από τον χωρόχρονο, εκδηλώνοντας απλώς τον εαυτό του στην πράξη. Όπως είπε ο Πασκάλ, «αυτός είναι ο Θεός του Αβραάμ, ο Θεός του Ισαάκ, ο Θεός του Ιακώβ, όχι των φιλοσόφων και των μορφωμένων». Είναι ένας προσωπικός και «ζων» Θεός, ο οποίος εκδηλώνει τη θέλησή του στην ιστορία.

Ο Θεός της «ανατολικής» θρησκείας είναι ο Θεός των φιλοσόφων, τόσο κυριολεκτικά, ώστε η λέξη Θεός κινδυνεύει να γίνει παραπλανητική. Ο Θεός δεν είναι πρόσωπο, είναι μια αρχή: είναι η αρχή της απαράλλακτης Ύπαρξης, η οποία είναι ωστόσο η πηγή όλων όσων θα γίνουν, η ακινησία που είναι παρόλα αυτά η πηγή όλης της δραστηριότητας, το µΈνα από το οποίο εκπορεύεται η πολλαπλότητα. Στα Κινεζικά, ονομάζεται το Ταό, ο «Δρόμος», στις ινδικές γλώσσες είναι ο «Μπράχμα», ο απαράλλακτος, ο Ένας, που δεν εξαρτάται από τίποτε, ο ελεύθερος.

Όλες οι θρησκείες στοχεύουν στη «σωτηρία» κάποιου είδους, και αυτό σημαίνει ότι υπάρχει κάτι ή κάποιος, που μπορεί να «λυτρωθεί» και επίσης κάτι από το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να σωθεί. Για την αποκαλυπτική θρησκεία αυτό το «κάτι» είναι συνήθως η αμαρτία ή το κακό. Για τις μυστικιστικές θρησκείες είναι η ανθρώπινη κατάσταση όπως την ξέρουμε, που υπόκειται στη γέννηση και τον θάνατο, τη μεγάλη ηλικία και τη φθορά, την τυραννία του χρόνου και του κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε. Αυτή η επιθυμία να ολοκληρωθούμε με τη ζωή, όπως τη ζούμε και τη βιώνουμε πάνω στη γη, εκφράζεται σε μια αρχαία ινδική προσευχή:

«Από το μη πραγματικό οδήγησέ με στο πραγματικό!
Από το σκοτάδι οδήγησέ με στο φως!
Από το θάνατο οδήγησέ με στην αθανασία!»

Η αθανασία και το «πραγματικό» είναι ένα και το αυτό. Δεν ανήκει σε αυτόν τον κόσμο, γιατί η αλήθεια δεν μπορεί να μεταβληθεί. Η λέξη «αθανασία» δε σημαίνει «ζωή παντοτινή», όπως την εννοούμε από την ανθρώπινη οπτική γωνία, γιατί δε διαρκεί καθόλου, απλά υπάρχει. Είναι το πραγματικό συγκρινόμενο με το μη πραγματικό, το αιώνιο συγκρινόμενο με το εφήμερο. Η ουσιαστική εμπειρία είναι εκείνη της «λύτρωσης» ή μάλλον της «απελευθέρωσης» της ψυχής από τα δεσμά του χρόνου, του χώρου και της ύλης.

Ποιά είναι, λοιπόν, η φύση της ψυχής, εάν με αυτή τη λέξη καταλαβαίνουμε την έννοια του Θεού μέσα στον άνθρωπο; Δεν είναι εκείνο το στοιχείο στον άνθρωπο το οποίο μπορεί να «σωθεί» ή να «καταδικαστεί», επειδή η σωτηρία και η καταδίκη είναι η ανταμοιβή ή η τιμωρία που ορίζεται σε αυτούς που κάνουν καλές ή κακές πράξεις. Η «ψυχή» ή, όπως οι Ινδουιστές προτιμούν να την ονομάζουν, ο «εαυτός», δεν μπορεί να σωθεί ή να καταδικαστεί, επειδή δεν έχει σε τίποτε να κάνει με το «πράττειν», μόνο με την «ύπαρξη». «Το πράττειν» στα Σανσκριτικά είναι κάρμα, και είναι το κάρμα το οποίο σε δένει σε έναν ατελείωτο γύρο παροδικής ύπαρξης. «Απελευθέρωση» σημαίνει να έχεις τελειώσει με το «πράττειν» και το «έχειν» με σκοπό να μπορείς απλά να «είσαι».

Ο Χώρος Μέσα στην Καρδιά

Ο Μπράχμα είναι Ύπαρξη, ο Μπράχμα είναι συνείδηση, ο Μπράχμα είναι χαρά. Έτσι, λοιπόν, ο εσωτερικός άνθρωπος είναι Ύπαρξη, συνείδηση και χαρά. Δεν το αντιλαμβανόμαστε αυτό, επειδή αγνοούμε την αληθινή φύση των πραγμάτων. Ταυτίζουμε τον εαυτό μας με το σώμα, τις αισθήσεις, τον νου, το «εγώ», ή ακόμη, με αυτό που εμείς στη Δύση ονομάζουμε «ψυχή», της οποίας η συνείδηση είναι ένα ουσιαστικό τμήμα. Αυτό σημαίνει αποτυχία στην κατανόηση των πραγμάτων όπως πραγματικά είναι. Συνεπώς, απελευθέρωση σημαίνει λύτρωση, από τη λανθασμένη άποψη των πραγμάτων.

Ο Μπράχμα είναι η ίδια απαράλλακτη αρχή που διαποτίζει το σύμπαν και ενοικεί στη συνείδηση κάθε ανθρώπου. Για να «γίνεις Μπράχμα», χρειάζεται να αντιληφθείς ότι η αληθινή ύπαρξη κάποιου είναι ανεξάρτητη από αυτόν τον κόσμο, από τον νου, το συναίσθημα και την αίσθηση, ακριβώς όσο και από το σώμα και τις επιθυμίες του. Για να γίνει κανείς «Μπράχμα», σημαίνει να αντιληφθεί ότι το σημείο χωρίς μεγαλείο μέσα στην ανθρώπινη καρδιά είναι το ίδιο όπως το έδαφος του κόσμου:

«Όσο πλατύς είναι ο χώρος γύρω μας, τόσο πλατύς είναι αυτός ο χώρος μέσα στην καρδιά.
Σε αυτήν και ουρανός και γη συγκεντρώνονται,
και πυρ και άνεμος, και ήλιος και σελήνη, αστραπή και άστρα,
αυτό που ένας άνθρωπος κατέχει εδώ στη γη και αυτό που δεν κατέχει:
όλα σε αυτόν το χώρο τον μικρό μες στην καρδιά μαζεύονται.»

Τα παραπάνω αποκαλούμε συνήθως πανθεϊσμό. Τούτο δε σημαίνει ότι καθετί είναι αδιακρίτως θεϊκό, αλλά ότι όλα τα πράγματα είναι θεϊκά υπό την έννοια ότι το ίδιο αιώνιο πνεύμα, ο Μπράχμα, είναι πλήρως παρών σε όλα αυτά. «Απελευθέρωση» σημαίνει να βιώνει κανείς την παρουσία αυτής της απαράλλακτης ύπαρξης και μέσα στον εαυτό του και σε όλη τη Φύση. Ως εκ τούτου είναι δυνατόν να πούμε ότι ο εσώτερος εαυτός και ο ανώτατος Μπράχμα είναι ένα.

Ο «Ανώτερος Εαυτός» συνήθως θεωρούμε ότι υπερβαίνει οτιδήποτε μπορεί να ονομαστεί προσωπικότητα. Η εμπειρία της ταύτισης με αυτό το απρόσωπο απόλυτο σημαίνει απώλεια αυτού που ονομάζεται «εγώ». Είναι η διάλυση των σκληρών περιγραμμάτων της προσωπικής ύπαρξης μέσα στην πλατιά έκταση της απόλυτης ύπαρξης, ακριβώς όπως ένα ποτάμι χάνει την ταυτότητά του άπαξ και ξεχυθεί στον χωρίς χαρακτηριστικά ωκεανό. Ωστόσο, στα αρχαία Ινδουιστικά κείμενα ο Μπράχμα δεν γίνεται πάντα αντιληπτός απλά ως απαράλλακτος. Είναι ο Ένας πίσω από τους πολλούς που πάντα αλλάζουν, ο «Κύριος» του Σύμπαντος.

«Αυτός είναι πράγματι ο μεγάλος αγέννητος Εαυτός, ο οποίος αποτελείται από κατανόηση…
Στον χώρο μέσα στην καρδιά βρίσκεται ο Κυβερνήτης όλων, ο Κύριος όλων, ο Βασιλεύς όλων.
Ούτε αυξάνει από τα καλά έργα ούτε ελαττώνεται από τα κακά…
Γιατί είναι αυτός ο οποίος δημιουργεί εκείνον που θα εγερθεί από τους κόσμους για να εκτελέσει καλά έργα,
και είναι αυτός πάλι ο οποίος δημιουργεί εκείνον που θα συρθεί για να εκτελέσει κακά έργα.
Είναι ο φύλακας των κόσμων, ο υπέρτατος των κόσμων, ο παγκόσμιος Κύριος.
Αφήστε τον άνθρωπο να γνωρίζει:
Αυτός είναι ο Εαυτός μου.»

Η ταύτιση της ουσίας του ανθρώπου και του Απόλυτου, του Θεού, είναι πλήρης. Δεν είναι ο ιουδαιοχριστιανικός Θεός, ο οποίος εποπτεύει ως κριτής, δεν είναι ούτε η «Βασιλεία του Θεού» που «ενοικεί» μέσα μας. Είναι ένας Θεός που υπερβαίνει όλους τους προσωπικούς θεούς και ωστόσο είναι ταυτόσημος μαζί μας στην αιωνιότητα. Κάτι τέτοιο ακούγεται πιθανώς αφηρημένο, αλλά είναι μια εμπειρία που αποδεικνύεται καθαρά σε όλη τη γη και σε όλα τα στάδια της ανθρώπινης ανάπτυξης. Από τη στιγμή που θα βιωθεί το όραμα της μίας αθάνατης πραγματικότητας πίσω από όλα όσα πρόκειται να έρθουν και περνούν, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Έστω και αν το έχει δει κανείς φευγαλέα, και μόνο για ένα λεπτό, παρέχει την πεποίθηση ότι ο ίδιος ο θάνατος είναι ανύπαρκτος. Ο μοναδικός «κίνδυνος» είναι ότι εισάγει την ύπαρξη σε έναν κόσμο όπου η δράση υπερβαίνεται και στον οποίο συνεπώς δεν μπορεί να υπάρξει ούτε καλό ούτε κακό. Αυτή είναι η εμπειρία που ονομάζουν οι Βουδιστές «Φώτιση».

Οι Ινδουιστές ήταν και είναι αθεράπευτα μεταφυσικοί. Αν και όλοι παραδέχονται ότι αυτή η εμπειρία δεν είναι εύκολο να αποδοθεί με λόγια, αυτό δεν τους εμποδίζει από το να προσπαθούν να την εξηγήσουν φιλοσοφικά. Ορισμένοι λένε ότι όλα είναι αδιαχώριστα και η πολλαπλότητα είναι πλάνη. 'Aλλοι πήγαν στο άλλο άκρο και ισχυρίζονται ότι υπάρχουν δύο τάξεις ύπαρξης, η αιώνια και η εφήμερη, και ότι η απελευθέρωση δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά τον τελικό χωρισμό του αιώνιου στοιχείου, από όλα όσα δεν είναι αιώνια. Όλα αυτά ο Βούδας τα απέρριψε ως άσχετα με την ίδια τη λυτρωτική εμπειρία, η οποία για αυτόν σήμαινε το «σβήσιμο» (Νιρβάνα) της εγκόσμιας ύπαρξης και την πραγματική εμπειρία «αυτού που είναι αγέννητο, δε γίνεται, δε φτιάχνεται ή συντίθεται».

Αυτή η Νιρβάνα, το σβήσιμο της φλόγας της ζωής και ό,τι ονομάζουμε «εαυτό», είναι η αντίληψη του Αιώνιου. Είναι μια εμπειρία που μπορεί να την έχουμε εδώ σε αυτήν τη ζωή: είναι κάτι το οποίο είναι παρόν για όλους μας. Για τους περισσότερους από εμάς είναι κρυμμένη έτσι ώστε ούτε που υποψιαζόμαστε την ύπαρξή της. Ο Βούδας, ωστόσο, είναι εκεί για να μας δείξει την οδό, την Ευγενή Οκταπλή Ατραπό, ή τον μόνο σίγουρο δρόμο δρόμο προς τον σκοπό που τρέφουμε ενδόμυχα και ο οποίος είναι βασισμένος σε μια αυστηρή ηθική μη εγωισμού και αυταπάρνησης.

Η Φυλακή του Κόσμου

Και ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός βλέπουν τη λύτρωση ως απελευθέρωση από αυτόν τον κόσμο σε μια ανεξάρτητη μορφή ύπαρξης καθώς όλη η αλλαγή και όλη η δράση υπερβαίνονται. Αυτό γίνεται επειδή πιστεύουν στη μετεμψύχωση, την αιώνια επανάληψη των ζωών λίγο-πολύ δυστυχισμένων στις οποίες, χωρίς την πιθανότητα της «απελευθέρωσης», δε θα υπάρχει τέλος που μπορεί να προβλεφθεί. Η τάση τους είναι να βλέπουν αυτόν τον κόσμο ως φυλακή, από την οποία το πνεύμα του ανθρώπου πρέπει να δραπετεύσει.

Η Υπέρτατη αρχή είναι το Ταό, ο «Δρόμος», ο «τρόπος» που δουλεύουν τα πράγματα. Η σωτηρία του ανθρώπου έρχεται όταν συντονίσει τον εαυτό του και τον ενώσει με το Ταό. Αφού το Ταό είναι η αρχή που κάνει τα πράγματα έτσι όπως αυτά είναι, ο άνθρωπος δεν πρέπει να του αντιστέκεται. Όπως ο Μπράχμα, το Ταό είναι η μοναδική πραγματικότητα που λειτουργεί σε όλα τα πράγματα, αν και παραμένει ακίνητη και αδιατάρακτη. Ως εκ τούτου η ταύτιση με όλα τα πράγματα είναι ταύτιση με το Ταό και μέσω του Ταό μοιράζεται κανείς την αθανασία του. Για τους Ταοϊστές η Φύση και το Πνεύμα είναι ένα. Δεν πρέπει να απαρνηθεί κανείς τη Φύση, μόνο τον ατομικό του «εαυτό». Από τη στιγμή που θα γίνει κάτι τέτοιο δείτε η Φύση μεταμορφώνεται ως εκ θαύματος στο αιώνιο φως του Ταό.

Όταν ο Βουδισμός ήρθε στην Κίνα, μεταμορφώθηκε ο αρχικός αυστηρός διαχωρισμός της αιωνιότητας από τον υπόλοιπο κόσμο. Το αποτέλεσμα ήταν το Ζεν, στο οποίο η «φώτιση» αντιμετωπίζεται ως αντίληψη της εσωτερικής αλληλοσύνδεσης όλων των πραγμάτων στο Απόλυτο. Η φώτιση μπορεί να έρθει μετά από μακρά εξάσκηση είτε βαθμιαία ή ξαφνικά. Η εμπειρία, όπως με τον Ινδουισμό, είναι εκείνη της χαράς της Ύπαρξης και της εξυψωμένης συνείδησης. Σε τούτη την αντίληψη δεν υπάρχει τίποτε που θα μπορούσε οποιοσδήποτε Χριστιανός να αναγνωρίσει ως Θεό.

Είναι απλά η ανακάλυψη μιας απαράλλακτης αρχής μέσα στον άνθρωπο. Είναι η δική του αληθινή ύπαρξη, την οποία κανείς, ούτε ακόμη και ο Θεός, δεν μπορεί να του αφαιρέσει. Η «Σωτηρία» βρίσκεται ξεκάθαρα στα χέρια του ανθρώπου και σε αυτό σίγουρα έγκειται η έλξη του Ζεν και όλη η «Ανατολική» παράδοση στον μεταχριστιανικό άνθρωπο. Στην Κίνα αυτή η μυστικιστική ροπή, η κεντρική ιδέα της οποίας είναι πάντα η ενότητα, άφησε το σημάδι της την επίσημη θρησκεία της Κίνας, τον Κομφουκιανισμό, ο οποίος παρά τις επιρροές του δεν έπαψε να ενδιαφέρεται κυρίως για τη δίκαιη κατηγοριοποίηση της κοινωνίας σε αυτόν τον κόσμο παρά για την ατομική απόδραση από αυτόν.

Μτφ: Ε.Τ.Α.