Η δουλεία θα μπορούσε να περιγραφεί σαν το φαινόμενο της ιδιοκτησίας, της αγοράς και της πώλησης ανθρώπων που ακολουθείται από την καταναγκαστική και απλήρωτη εργασία. Είναι μια πρακτική αρχαία που αναφέρεται τόσο στη Βίβλο όσο και στο Κοράνιο.

Οι Ρίζες της Δουλείας

Όσο για εκείνους τους δούλους σου που επιθυμούν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους απελευθέρωσε τους, αν δεις σε αυτούς κάποιες ευοίωνες προοπτικές και παραχώρησε τους ένα μέρος από τα πλούτη που ο Θεός έχει δώσει σε σένα.

Κοράνιο, Κεφάλαιο 24, Στίχος 32

Γνώριζε ότι οποιοδήποτε καλή πράξη του ανθρώπου του ανταποδίδεται από τον Κύριο, είτε αυτός είναι ελεύθερος άνθρωπος είτε δούλος.

Παλαιά Διαθήκη, Εφέσιοι 6, Κεφάλαιο 6, Στίχος 8.

Πραγματικά, βλέπουμε ότι στα θρησκευτικά κείμενα του Ιουδαϊσμού, του Ισλάμ και του Χριστιανισμού οι δούλοι αναγνωρίζονται σαν μια ξεχωριστή τάξη ανθρώπων μέσα στην κοινωνία. Αν πάμε λίγο πιο πίσω στο χρόνο θα δούμε ότι η πρακτική αυτή υπήρχε τόσο ανάμεσα στους Αζτέκους και τους Μάγια, όσο και ανάμεσα στους Σουμέριους και τους Βαβυλώνιους. Οι Αιγύπτιοι από την άλλη πλευρά χρησιμοποιούσαν τεράστιους αριθμούς δούλων, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν Ιουδαίοι, Ευρωπαίοι και Αιθίοπες.

Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τους δούλους ως στρατιώτες, υπηρέτες, εργάτες ή ακόμη και ως δημοσίους υπαλλήλους. Οι Ρωμαίοι αιχμαλώτιζαν κυρίως δούλους από τις περιοχές που σήμερα ονομάζουμε Βρετανία, Γαλλία και Γερμανία.

Στην αυτοκρατορική Ρωσία των αρχών του 19ου αιώνα παρατηρούμε ότι ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού ήταν δουλοπάροικοι, οι οποίοι είχαν χαρακτήρα περιουσιακού αγαθού και σαν τέτοιο μπορούσαν να πουληθούν και να αγοραστούν. Απέκτησαν την ελευθερία τους, τελικά, το 1861 από τον Αυτοκράτορα Αλέξανδρο II. Τέσσερα χρόνια αργότερα η δουλεία καταργείται στις νότιες πολιτείες της Αμερικής μετά την ήττα που υπέστησαν οι νότιοι στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Στην Αφρική μπορούμε να δούμε ότι ένας αριθμός κοινωνιών (οι Asanti, Bonny, Dahomey) και βασιλείων χρησιμοποιούσε σκλάβους πριν την επαφή με τους Ευρωπαίους.

Λόγω της τεράστιας έκτασης που απέκτησε το αφρικανικό δουλεμπόριο, κυρίως από το 15ο αιώνα και μετά, καθώς και των συνεπειών του, που ακόμη και σήμερα βιώνουμε θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε και να διερευνήσουμε το φαινόμενο αυτό, όσο πιο διεξοδικά γίνεται, αφιερώνοντας μια σειρά άρθρων.

Το Υπερατλαντικό Δουλεμπόριο

Πριν από τον 16ο αιώνα η δουλεία δεν ήταν ένας θεσμός αποκλειστικά συνδεδεμένος με την Αφρική. Η σύνδεση αυτή ξεκίνησε να δημιουργείται περίπου τον 15ο αιώνα. Ήταν το διάστημα εκείνο που ο σχεδιασμός των πλοίων κατέστησε εφικτά τα μεγαλύτερα ταξίδια και επέτρεψε στους εξερευνητές να φτάσουν στα Νότια παράλια της Αφρικής και έπειτα πέρα από τον Ατλαντικό.

Μέχρι την στιγμή που οι σκλάβοι έφταναν στα παράλια είχαν ήδη περάσει ένα πολλές φόρες μεγάλο και εξαντλητικό χερσαίο ταξίδι από την ενδοχώρα. Στο διάστημα αυτό είχαν αλλάξει αρκετά χέρια ιδιοκτητών, καθώς είχαν πουληθεί και αγοραστεί αρκετές φορές. Η πλειοψηφία αυτών των αγοραπωλησιών συντελούνταν στις αγορές.

Η Αρπαγή των Δούλων

Οι Πορτογάλοι ξεκίνησαν την εξερεύνηση της Αφρικής, προκειμένου να ανακαλύψουν και να εκμεταλλευτούν τον τεράστιο πλούτο της, τόσο σε πρώτο ύλες όσο και σε ανθρώπινο δυναμικό. Το διάστημα εκείνο είχαν επίσης ανάγκη από ανθρώπους που θα εργάζονταν στις φυτείες των νεοδημιουργηθέντων Αμερικανικών αποικιών τους. Γύρω στο 1440 άρχισαν, λοιπόν, να αιχμαλωτίζουν Αφρικανούς και να τους μεταφέρουν στην Πορτογαλία.

Πενήντα δύο χρόνια αργότερα ο Ιταλός εξερευνητής Χριστόφορος Κολόμβος πραγματοποίησε το πρώτο από τα πολλά ταξίδια του στην Καραϊβική, φτάνοντας κάπου στις Μπαχάμες. Στόχος του ήταν να συγκεντρώσει πλούτο για τον εαυτό και τους κυρίους του, την Βασίλισσα Ισαβέλλα και τον Βασιλιά Φερδινάνδο της Ισπανίας. Το 1518 στάλθηκαν οι πρώτοι σκλάβοι πέρα από τον Ατλαντικό.

Πολύ σύντομα η Βρετανία, οι Κάτω Χώρες και η Γαλλία ανταγωνίζονταν την Ισπανία και την Πορτογαλία προκειμένου να αποκτήσουν ένα μερίδιο στα κέρδη από τους δούλους και το δουλεμπόριο. Αυτό το νέο είδος υπερατλαντικού δουλεμπορίου είχε τελείως διαφορετικό χαρακτήρα από αυτό που υπήρχε μέχρι τότε.

Οι Πορτογάλοι ξεκίνησαν την εξερεύνηση της Αφρικής, προκειμένου να ανακαλύψουν και να εκμεταλλευτούν τον τεράστιο πλούτο της, τόσο σε πρώτο ύλες όσο και σε ανθρώπινο δυναμικό. Το διάστημα εκείνο είχαν επίσης ανάγκη από ανθρώπους που θα εργάζονταν στις φυτείες των νεοδημιουργηθέντων Αμερικανικών αποικιών τους. Γύρω στο 1440 άρχισαν, λοιπόν, να αιχμαλωτίζουν Αφρικανούς και να τους μεταφέρουν στην Πορτογαλία.

Πενήντα δύο χρόνια αργότερα ο Ιταλός εξερευνητής Χριστόφορος Κολόμβος πραγματοποίησε το πρώτο από τα πολλά ταξίδια του στην Καραϊβική, φτάνοντας κάπου στις Μπαχάμες. Στόχος του ήταν να συγκεντρώσει πλούτο για τον εαυτό και τους κυρίους του, την Βασίλισσα Ισαβέλλα και τον Βασιλιά Φερδινάνδο της Ισπανίας. Το 1518 στάλθηκαν οι πρώτοι σκλάβοι πέρα από τον Ατλαντικό.

Πολύ σύντομα η Βρετανία, οι Κάτω Χώρες και η Γαλλία ανταγωνίζονταν την Ισπανία και την Πορτογαλία προκειμένου να αποκτήσουν ένα μερίδιο στα κέρδη από τους δούλους και το δουλεμπόριο. Αυτό το νέο είδος υπερατλαντικού δουλεμπορίου είχε τελείως διαφορετικό χαρακτήρα από αυτό που υπήρχε μέχρι τότε.

Η Έκταση του Εμπορίου

Ο αριθμός των αφρικανών που αρπάγησαν ως σκλάβοι ήταν πρωτάκουστος. Λόγω της τεράστιας κλίμακας του δουλεμπορίου και της μείωσης του πληθυσμού αποσταθεροποιήθηκε το κοινωνικό και οικονομικό σύστημα σε πολλές αφρικανικές χώρες.

Μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα υπολογίζεται ότι περίπου 70.οοο άνθρωποι αιχμαλωτίζονταν κάθε χρόνο και μεταφέρονταν παρά τη θέληση τους στην Αμερική. Η περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Αγκόλα σταδιακά μετατράπηκε σε έναν έρημο τόπο. Συνολικά, υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 12 εκατομμύρια Αφρικανοί μεταφέρθηκαν με την βία από την ήπειρο που κατοικούσαν.

Ένα Μακρύ κι Επικίνδυνο Ταξίδι

Το υπερατλαντικό ταξίδι ήταν μια φοβερά επίπονη εμπειρία με ιδιαίτερη μεγάλη διάρκεια. Προσπαθώντας να ρίξουμε φως στις λεπτομέρειες αυτού του ταξιδιού ας αναφέρουμε αρχικά κάποιους ενδεικτικούς αριθμούς. Ανάμεσα στον 16ο και 19ο αιώνα υπολογίζεται πως έγιναν περίπου 54.000 ταξίδια από την Αμερική στην Αφρική. Το μεγαλύτερο ποσοστό των σκλάβων, 42%, κατέληγε στην Καραϊβική. Το 38% στην Βραζιλία και το 5% στην Β. Αμερική. Το μεγαλύτερο σε διάρκεια ταξίδι ήταν από την Αφρική στην Β. Αμερική και μπορούσε να κρατήσει από 35 μέρες ως και 2 με 3 μήνες.

Μέσα στο Πλοίο

Τα πλοία μπορούσαν να μεταφέρουν από 250 μέχρι 600 σκλάβους και μπορούμε να πούμε ότι σε αυτά επικρατούσε τρομερός συνωστισμός. Στα περισσότερα πλοία αντιστοιχούσε στον καθέναν ένας χώρος περίπου 1,6 μ. σε μήκος και 1,4 μ. σε πλάτος. Οι σκλάβοι ήταν στοιβαγμένοι ανάμεσα στο κατάστρωμα και το αμπάρι σε συνθήκες που μπορούν με επιείκεια να χαρακτηριστούν φρικτές.

Ο Ολούντα Εκουιάνο (Olaudah Equiano) ήταν ένας από τους πρώτους αυτόπτες μάρτυρες περιέγραψε γραπτά την ζωή ενός σκλάβου σε ένα από αυτά τα πλοία.

«Πολύ σύντομα με τοποθέτησαν κάτω από τα καταστρώματα. Εκεί χτύπησε τη μύτη μου μια τέτοια δυσωδία που παρόμοια της δεν είχα ξανανιώσει ποτέ... Η απαίσια αυτή βρώμα μαζί με τα κλάματα των ανθρώπων με έκανε να νιώσω τόσο άρρωστος και ποταπός που δεν μπορούσα ούτε να φάω τίποτα και ούτε είχα την παραμικρή επιθυμία να γευτώ το οτιδήποτε. Ευχόμουν ο τελευταίος φίλος μου, ο θάνατος, να με ανακουφίσει, σύντομα όμως προς απογοήτευση μου δύο από τους λευκούς άντρες μου προσέφεραν τροφή και όταν αρνήθηκα με έδεσαν και με μαστίγωσαν αλύπητα. Ποτέ μέχρι τότε στη ζωή μου δεν είχα αντικρύσει τέτοια κτηνώδη σκληρότητα ανάμεσα σε ανθρώπους, μια σκληρότητα που οι λευκοί δεν χρησιμοποιούσαν μόνο απέναντι σε εμάς, τους μαύρους, αλλά συχνά και μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, μια από τις φορές που μας είχαν επιτρέψει να βγούμε στο κατάστρωμα είδα έναν λευκό άνθρωπο δεμένο στο ιστίο του καραβιού τον οποίο μαστίγωσαν μέχρι θανάτου».

Αν η θάλασσα ήταν ταραγμένη, τα φινιστρίνια έπρεπε να είναι κλειστά, κάτι που δημιουργούσε μια ασφυκτική ατμόσφαιρα, πρόσφορη για την εξάπλωση ασθενειών.

«...η υπερβολική ζέστη δεν ήταν το μοναδικό πράγμα που έκανε την κατάσταση τους αφόρητη. Το πάτωμα ήταν καλυμμένο με τόσο αίμα και βλέννα που έκανε το μέρος να μοιάζει με σφαγείο».
                              Αλεξάντερ Φάλκονμπριτζ (Alexander Falconbridge), χειρούργος στα πλοία μεταφοράς
                              δούλων και αργότερα διοικητής σε Βρετανική αποικία απελευθερωμένων σκλάβων
                              στην Σιέρα Λεόνε.

Για την αφόδευση και την ενούρηση οι σκλάβοι είτε χρησιμοποιούσαν κουβάδες είτε κάποιο μέρος στο κατώτερο τμήμα του πλοίου από το οποίο τα περιττώματα μπορούσαν να καταλήξουν στη θάλασσα. Ας αναφέρουμε, βέβαια, ότι ήταν πολύ δύσκολο για ανθρώπους που είναι ουσιαστικά καθηλωμένοι και δεμένοι να βρεθούν στο κατάλληλο μέρος την κατάλληλη στιγμή προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ανθρώπινες ανάγκες τους, ειδικότερα στην τόσο συνηθισμένη, λόγω των συνθηκών, περίπτωση που κάποιος σκλάβος έπασχε από διάρροια. Μετά από σαράντα ή πενήντα μέρες ταξιδιού το πλοίο ανέδιδε μια φοβερή αποφορά εμετού, κοπράνων και ούρων. Λέγεται πως οι άνθρωποι στο λιμάνι μπορούσαν να μυρίσουν το πλοίο πριν καν το δουν.

Γυναίκες

Οι γυναίκες διέθεταν περισσότερη ελευθερία από τους άντρες λόγω του ότι θεωρούνταν μικρότερη απειλή, οπότε αρκετά συχνά πήγαιναν στο κατάστρωμα και βοηθούσαν με το μαγείρεμα. Αυτή η ελευθερία είχε όμως υψηλό τίμημα καθώς βρίσκονταν σε ένα διαρκές καθεστώς σεξουαλικής παρενόχλησης ή και βιασμού από το πλήρωμα και τον καπετάνιο.

Τροφή

Η τροφή υπήρχε σε ικανοποιητική ποσότητα, αν και δεν ήταν πάντοτε καλής ποιότητας. Η ποσότητα της τροφής δεν αναιρούσε τον τρόπο που σερβιρόταν: ένας μεγάλος κουβάς για κάθε δέκα ανθρώπους, κάτι που, φανερά, εκτός από ασθένειες προκαλούσε και διαμάχες.

Ιατρική Φροντίδα

Τις περισσότερες φορές οι σκλάβοι όταν αρρώσταιναν σοβαρά τύγχαναν κάποιας ιατρικής φροντίδας, κάτι που δε συνέβαινε, βέβαια, από καλοσύνη αλλά για λόγους οικονομικούς, καθώς ο θάνατος ενός σκλάβου μεταφραζόταν σε οικονομική απώλεια. Κάθε πλοίο προσλάμβανε έναν χειρούργο ο οποίος επέβλεπε την άσκηση και την πρόσληψη τροφής. Δύο φορές την εβδομάδα επιτρεπόταν στους άντρες σκλάβους να βγουν στο κατάστρωμα όπου τους εξανάγκαζαν να χορέψουν και να παίξουν τα παραδοσιακά τους τύμπανα.

«Η σωματική άσκηση θεωρούνταν απαραίτητη για την διατήρηση της υγείας τους και κάποιες φορές, όταν ο καιρός το επέτρεπε, έβγαιναν στο κατάστρωμα και αναγκάζονταν να χορεύουν. Αν το έκαναν απρόθυμα ή δεν κινούνταν με αρκετή ταχύτητα θα μαστιγώνονταν».
                                                                                                                                                                  Αλεξάντερ Φάλκονμπριτζ

Υπάρχουν μαρτυρίες για ατίθασους σκλάβους που προσπάθησαν να επαναστατήσουν με αποτέλεσμα να τους ακρωτηριάσουν τα χέρια και τα πόδια, ώστε να γίνουν ένα ζωντανό παράδειγμα προς αποφυγή για τους υπόλοιπους.

Βασικές Αιτίες Θανάτου

Οι κύριες αιτίες θανάτου ήταν δυσεντερία και η ευλογιά. Η τρίτη αιτία μπορούμε να πούμε πως ήταν η απλή δυστυχία. Κάποιες φορές οι σκλάβοι επιθυμούσαν και επιδίωκαν να πεθάνουν λόγω της θλίψης και της απόγνωσης που βίωναν. Αρνούνταν να λάβουν τροφή, με αποτέλεσμα πολλές φορές το πλήρωμα να τους εξαναγκάζει να φάνε, ή επέλεγαν να πέσουν στην θάλασσα και να πνιγούν. Η χειρότερη, ίσως, στιγμή του ταξιδιού ήταν όταν το πλοίο εγκατέλειπε τις Αφρικανικές ακτές.

«Όταν οι σκλάβοι επιβιβαστούν στο πλοίο πρέπει να ανέβουν τα πανιά. Ο λόγος είναι ότι τρέφουν τόσο μεγάλη αγάπη για την πατρίδα τους που όταν καταλαβαίνουν ότι την εγκαταλείπουν για πάντα απελπίζονται. Αυτό τους κάνει να πεθαίνουν από θλίψη. Έχω ακούσει εμπόρους που λένε ότι οι δούλοι πεθαίνουν πιο συχνά την στιγμή που φεύγουν από το λιμάνι παρά κατά την διάρκεια του ταξιδιού. Κάποιοι πέφτουν στη θάλασσα, άλλοι χτυπούν τα κεφάλια τους ενάντια στο πλοίο ενώ άλλοι προσπαθούν να κρατήσουν την αναπνοή τους και να πεθάνουν από ασφυξία».
                                                                                                   Ζακ Σαβαρύ (Jacques Savary), επιχειρηματίας του 18ου αιώνα

Μετά την 'Aφιξη

Τρεις ανθρώπινες ιστορίες σκιαγραφούν την πραγματικότητα των ανθρώπων μετά την άφιξη τους στην Αμερική.

1. «Ο φτωχός ο Ντάνιελ (Daniel) είχε κάποια παράλυση στον γοφό και δεν μπορούσε να προφτάσει τον ρυθμό των υπόλοιπων σκλάβων. Ο κύριος τον διέταξε να γδυθεί και να ξαπλώσει στο έδαφος. Έπειτα, τον χτύπησε με μια βέργα από σκληρό σύρμα έως ότου το δέρμα του να γίνει μια ανοιχτή πληγή. Οι πληγές του καημένου του ανθρώπου δεν επουλώθηκαν ποτέ και συχνά τις έχω δει να είναι γεμάτες από σκουλήκια… Ήταν ένα αντικείμενο λύπησης αλλά και τρόμου για όλους εμάς και στην οικτρή του κατάσταση μπορούσαμε να δούμε τους εαυτούς μας στο μέλλον, αν ζούσαμε αρκετά ώστε να γεράσουμε όσο αυτός». Μέρυ Πρινς (Mary Prince), πρώην σκλάβα.

2. «Όταν η καθημερινή δουλειά στο χωράφι τελειώσει οι περισσότεροι από αυτούς πρέπει να πλύνουν, να μαγειρέψουν και να μπαλώσουν τα κουρελιασμένα ρούχα τους, καθώς δεν έχουν τις κατάλληλες εγκαταστάσεις, όλα αυτά μετατρέπονται σε ένα δύσκολο και πολύωρο αγώνα. Όταν και αυτά επιτέλους τελειώσουν κοιμούνται πλάι πλάι σε ένα κοινό κρεβάτι, πάνω στο κρύο και υγρό πάτωμα». Φρέντερικ Νάγκλας (Frederick Douglass), πρώην σκλάβος.

3. «Οι γυναίκες και οι άντρες που ξεκίνησαν την πρώτη μεγάλη παραγωγή ζάχαρης έζησαν καλά. Πολλές ιστορίες λέγονται για την χλιδή που ζούσαν οι άποικοι της παλιάς Βραζιλίας. Τα τραπέζια τους στρωμένα με ασήμι και θαυμάσιες κινέζικες πορσελάνες που οι καπετάνιοι είχαν φέρει επιστρέφοντας από τη Ανατολή. Πόρτες με χρυσές κλειδαριές, γυναίκες που φορούσαν τεράστιες πολύτιμες λίθους, μουσικοί που σκορπούσαν το κέφι στα δείπνα και ένας στρατός από δούλους όλων των χρωμάτων που είναι έτοιμοι να ικανοποιήσουν κάθε επιθυμία των κυρίων τους». Χαγκ Τόμας (Hugh Tomas), πρώην σκλάβος.

Τα συμπεράσματα που μπορούμε να βγάλουμε από αυτή την πρώτη περιγραφή του υπερατλαντικού ταξιδιού είναι πολλά.

Ίσως, από αυτά εκείνο που μας σοκάρει περισσότερο να είναι η συνειδητοποίηση ότι αυτό που ονομάζουμε Δύση χτίστηκε από εκατομμύρια ανθρώπων που αρπάγησαν από τον κόσμο τους και πέρασαν ολόκληρη την ζωή τους μέσα σε μια αληθινή κόλαση, τόσο αυτοί όσο και οι απόγονοι τους. Δεν θα ήταν παράλογο να ισχυριστούμε ότι πλούτος που εξασφάλιζε η υπερεντατική και απλήρωτη εργασία αυτών των ανθρώπων έδωσε το έναυσμα για μια αλματώδη οικονομική και κατ' επέκταση επιστημονική ανάπτυξη στον Δυτικό κόσμο.

Αν πάντοτε η αρχή είναι ενδεικτική της συνέχειας, τότε μπορεί να καταλάβουμε πολλά πράγματα όχι μόνο για την αποτυχία ενός κοινωνικού συστήματος που έχει τις ρίζες του στον εξαναγκασμό και την σφαγή αλλά και για την δυστυχία που βαραίνει κάθε έναν από εμάς στον σύγχρονο, αστραφτερό κόσμο μας. Όμως, αρκεί μόνο να παρατηρήσουμε τα φυσικά και γήινα φαινόμενα για να συνειδητοποιήσουμε ότι το σκοτάδι εναλλάσσεται με το φως, ο μαύρος νυχτερινός ουρανός με τον υπέρλαμπρο ήλιο για να καταλάβουμε ότι πιθανά η ίδια νομοτέλεια διέπει ολόκληρες ιστορικές περιόδους, αλλά και το ίδιο το ανθρώπινο ον.

Δεν είναι όμως αρκετό να περιμένουμε την έλευση της αλλαγής. Πρέπει να την ονειρευτούμε, να την πλάσουμε με τα πιο πλούσια και φωτεινά υλικά της φαντασία μας, να την εκφράσουμε στην καθημερινότητα, να δουλέψουμε γι' αυτήν.

Η Αφρική έχει επιλεγεί σαν ένα παράδειγμα της έκφρασης της σκοτεινής ανθρώπινης φύσης και των γεγονότων που εκδηλώνονται όταν βρισκόμαστε υπό την επήρεια της. Ας εξερευνήσουμε λοιπόν τα γεγονότα, ας τα κάνουμε συνείδηση μας και ας δημιουργήσουμε ένα καινούριο κόσμο μέσα από τα λάθη του παρελθόντος.

Λ.Κ.