Και εξήλθεν Ιακώβ από του φρέατος του όρκου και επορεύθη είς Χαράν. Και απήντησε τόπω και εκοιμήθη εκεί. Έδυ γαρ ο ήλιος. Και έλαβεν από των λίθων του τόπου και έθηκεν προς κεφαλής αυτού και εκοιμήθη εν τω τόπω εκείνω. Και ενυπνιάσθη, και ιδού η κλίμαξ εστηριγμένη εν τη γη, ης η κεφαλή αφικνείτο εις τον ουρανόν, και οι άγγελοι του Θεού ανέβαινον και κατέβαινον επ΄ αυτής. (Γεν. ΚΗ΄:10-18).

Ο Ιακώβ είχε το όνειρο μιας κλίμακας που έφθανε στον ουρανό σε μια εποχή που ανταγωνιζόταν τον αδελφό του Ησαύ σχετικά με το πατρογονικό δικαίωμά τους. Με τούτο το όνειρο αισθάνθηκε σίγουρος για την υποστήριξη του Θεού στο δρόμο του και της εξάπλωση της γενιάς του. Ως απάντηση στη θεϊκή παρουσία, ο Ιακώβ έστησε ένα μημείο καθαγιασμένο με λάδι και το ονόμασε Μπεθέλ, δηλαδή Οίκο του Θεού. Είναι άραγε τα νυκτερινά όνειρα ο τόπος μας για τη θεία επικοινωνία, ένας τόπος στον οποίο ενοικεί ο Θεός; Σύμφωνα με τον Δρ Gerard Condon το ερώτημα απασχόλησε, απασχολεί και θα απασχολεί σοβαρά όχι μόνον τους ψυχολόγους, αλλά και εκείνους τους κοινωνιολόγους που αναγνωρίζουν τους ψυχοειδείς μηχανισμούς του συλλογικού ασυνείδητου παρόντες ως παράγοντες κοινωνικής διαμόρφωσης.

Σε ένα βαθμό, αυτό που αποκαλούμε θρησκευτικό συναίσθημα εκδηλώνεται στον ονειρικό κόσμο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Γνωρίζοντας πως το δυναμικό του μπορεί να οδηγήσει την ανθρώπινη οντότητα στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας μέσα στα χρονικά πλαίσια μιας ζωής, έχει ιδιαίτερη σημασία για την ατομική και συλλογική ψυχική υγεία η αναγνώριση των μηχανισμών των ονείρων, ιδιαίτερα εκείνων που συνδέονται με θέματα πέραν των συγκεκριμένων ατομικών περιεχομένων της ανθρώπινης ψυχής.

Ανατρέχοντας στην ιστορία, θα δούμε ότι ο Θωμάς Ακινάτης (περ. 1225-1274) υποστήριξε μια παράδοση ανιχνεύσιμη στην κλασική Ελλάδα, σύμφωνα με την οποία η θρησκευτική σημασία των ονείρων αποδίδεται στο μεγαλύτερο μέρος της σε περιβαλλοντικά ή φυσιολογικά ερεθίσματα. Για τον Ακινάτη, αλλά και για τον προγενέστερό του Πλάτωνα (428-347 π.Χ.) η επικοινωνία με το θείο εμπλέκει τις ορθολογικές δυνατότητες της ψυχής. Οι επιθυμίες ξυπνούν κατά τη διάρκεια του ύπνου, όταν κοιμάται το λογικό τμήμα της ψυχής. Τότε το κτηνώδες τμήμα της αφυπνίζεται και γεμάτο τροφή και ποτό αναζητά τρόπους ευχαρίστησης. Τελείως ελεύθερο από το δεσμοφύλακα της λογικής και της ηθικής, μπορεί κάνει ό,τι θέλει για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του. Με τη σειρά του ο αγ. Αθανάσιος (293/5-373) προειδοποίησε ότι οι δαίμονες μπορούν να έρθουν με τη μορφή αγγέλων κατά τη διάρκεια του ύπνου και να οδηγήσουν στον πειρασμό τον ονειρευόμενο με την πρόγνωση.

Ο Σίγκμουντ Φρόιντ (1856-1939) ήταν εκείνος που αναγνώρισε τη σημασία της μη ορθολογιστικής εμπειρίας για την ψυχική και τη διανοητική υγεία. Απέδωσε την πνευματική πτυχή των ονείρων στην προβολή ασυνείδητων επιθυμιών, ιδιαίτερα της επιθυμίας για έναν επαρκή γονέα. Αυτές οι ανάγκες καταστέλλονται τόσο πολύ συνειδητά, ώστε συνήθως φαίνονται ξένες στην αφυπνισμένη κατάσταση εγρήγορσης και αναζητούν διέξοδο στα όνειρα. Κατά συνέπεια, η θρησκευτική διάσταση των ονείρων προκαλείται εξ ολοκλήρου από τον ονειρευόμενο. Με βάση τούτη την ερμηνεία το όνειρο του προήλθε από τη φιλοδοξία του να είναι καλύτερος από τον Ησαύ στον ανταγωνισμό τους για την ευλογία του Ισαάκ. Το όνειρο νομιμοποίησε την ασυνείδητη επιθυμία του με την εικόνα της θείας επιλογής.

Η σύγχρονη μορφή της φυσιοκρατικής προσέγγισης αντιπροσωπεύεται από την υπόθεση ενεργοποίηση-σύνθεση του Α. Hobson, σύμφωνα με την οποία τα όνειρα γίνονται κατανοητά ως νευρολογική λειτουργία που επιλύει τις ασυνέπειες στη μνήμη μέσω ενός φανταστικού αφηγήματος. Το όνειρο είναι απλά μια μορφή διανοητικής υγιεινής στην οποία δεν υπάρχει κάποια πνευματική διάσταση.

Εδώ λοιπόν συμβαίνει ένα παράδοξο. Ο Χριστιανισμός τυπικά συμφωνεί με την άποψη ότι τα όνειρα δεν είναι πηγές θείας επικοινωνίας. Το όνειρο είναι μια υποκειμενική διαδικασία και δεν είναι δυνατόν να έχει θεία προέλευση. Την ίδια στιγμή όμως οι περισσότερες βιβλικές αναφορές στα όνειρα υπονοούν ότι είναι φορείς θεϊκής επικοινωνίας, «οράματα της νύχτας», όπως παρουσιάζονται σε αρκετές περιπτώσεις στη βιβλική αφήγηση.

Σε γενικές γραμμές το όνειρο είναι η φωνή του αγνώστου, όπως θα έλεγε και ο Κ. Γκ. Γιουνγκ, και αυτό το άγνωστο απειλεί την ύπαρξή μας με νέες περιπλοκές. Σε εποχές αρκετά μακρινές ιστορικά, τότε που ο δυτικός πολιτισμός δεν είχε εισχωρήσει με τον ορθολογισμό του σε όλες τις περιοχές του πλανήτη, τα όνειρα των πρωτόγονων ανθρώπων ήταν τυπικοί εκπρόσωποι του θείου, οι πραγματικοί καθοδηγητές της φυλής. Η τεχνολογία στο σύγχρονο πολιτισμό και η λογική έχουν υποκαταστήσει την ανάγκη του ονειρέματος. Ο άνθρωπος δεν έχει πλέον ανάγκη των πολυάριθμων τελετουργιών που τον κατοχυρώνουν ενάντια στις επικίνδυνες και απρόβλεπτες τάσεις του ασυνείδητου. Βάζει τα όνειρα στο περιθώριο, προσθέτοντας όλο και περισσότερες ορθολογιστικές ερμηνείες στη ζωή του.

Κάτι τέτοιο, όμως, τον οδηγεί σε ψυχική ανισορροπία. Χρειάζεται έναν μεσολαβητή, προκειμένου να εξασφαλίσει την ψυχική του υγεία και τις κοινωνικές της επιπτώσεις. Αυτό το ρόλο για το σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό μας έχει αναλάβει η χριστιανική Εκκλησία, η οποία ενώ αναγνωρίζει τη θεία προέλευση ορισμένων ονείρων, είναι ελάχιστα διατεθειμένη ή αποφεύγει να ασχοληθεί σοβαρά με τα όνειρα. Η προκατάληψη σύμφωνα με την οποία η ψυχή δεν απεικονίζεται, είναι εν δυνάμει παρούσα σε τούτη τη θεώρηση πραγμάτων. Ωστόσο, στα όνειρα είναι δυνατόν να ανακαλύψει κανείς τις ίδιες συγκρούσεις και τα συμπλέγματα που αποκαλύπτονται από την εμπειρία της συνειρμικής διαδικασίας. Συμπλέγματα που πιθανώς αποτελούν ακέραιο τμήμα μιας υπάρχουσας νεύρωσης, ατομικής ή συλλογικής.

Με αυτόν τον τρόπο αποκτούν νόημα οι περισσότερες βιβλικές αναφορές σύμφωνα με τις οποίες τα όνειρα είναι ένας φορέας για τη θεία επικοινωνία. Ακόμη και αν χαρακτηρίστηκαν ως οράματα εξαιτίας του υπερφυσικού περιεχομένου τους, έχουν αρχικά τη φυσική φαινομενολογία του ονείρου. Σύμφωνα με τον Ματθαίο και τις Πράξεις Αποστόλων οι θεία επικοινωνία στον ύπνο παρέχεται χαρακτηριστικά μέσω των αγγέλων. Ο εβραϊκός όρος μαλάκ και ο έλληνικός άγγελος σημαίνουν κυριολεκτικά αγγελιαφόρος. Ο άγγελος, με άλλα λόγια, είναι ένα προσωποποιημένο μήνυμα από το Θεό. Η αγγελολογία αναπτύχθηκε στη σημιτική θεολογία εξαιτίας ενός αυξανόμενου σεβασμού για την υπερβατικότητα του Θεού. Ενώ οι πιο πρώιμες γραφές περιγράφουν τη θεία αποκάλυψη ως προσωπική εμφάνιση του Θεού, οι άγγελοι έρχονται αργότερα ως μεσολαβητές της θεϊκής παρουσίας.

O αγ. Ιωάννης του Σταυρού (1542-1591) υποστηρίζει ότι οι θεία επικοινωνία εμφανίστηκε σε μορφές όπως το όνειρο, πριν από την επικράτηση του Χριστιανισμού. Με τη σειρά του ο Δανιήλ βεβαιώνει ότι τα όνειρα υπάρχουν προς όφελος του ονειρευόμενου, έτσι ώστε το μυστήριο των «εσώτατων σκέψεων» να αποκαλυφθεί από το Θεό (Δευτ. Β΄ 28-30). Τα όνειρα μπορούν ακριβώς να αποκαλύψουν την αλήθεια της προσωπικής ψυχικής κατάστασης, έτσι ώστε η αυτογνωσία του ονειρευόμενου να ανανεώνεται από το όραμα του Θεού.

Ήταν τελικά ο Τερτυλλιανός εκείνος που έθεσε την ερώτηση: «Κοιμήθηκε ο Αδάμ στον παράδεισο;» Είναι ο ύπνος τμήμα της ανθρώπινης εμπειρίας, έτσι όπως τον προόριζε αρχικά ο Θεός; Ο ίδιος απάντησε καταφατικά. Ο ύπνος είναι μια φυσική κατάσταση, κομμάτι της θεϊκής ευλογίας πάνω στον άνθρωπο. Ο Αδάμ και η Εύα γεύτηκαν αρχικά το θεϊκό βασίλειο με έναν ιδιαίτερο τρόπο μέσω των ονείρων τους. Αν όμως ο ύπνος σχετίζεται και με την πτώση, τότε φαίνεται φυσική η θεολογική επιφύλαξη. Στην πραγματικότητα, όμως, τα όνειρα απορρίπτονται εξαιτίας του φόβου του θανάτου και ο θάνατος ήταν το φυσικό επακόλουθο της πτώσης. Ωστόσο, στην ελληνική μυθολογία, οι θεοί του ύπνου (Ύπνος) και του θανάτου (Θάνατος) ήταν αδέλφια. Η ένωση μεταξύ του ύπνου και του θανάτου να εξεταστεί με θετικό τρόπο ως παράδειγμα για τη ζωή μετά από το θάνατο. Οι επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι ο μυϊκός τόνος βρίσκεται στο κατώτερο σημείο του, αλλά την ίδια στιγμή η δραστηριότητα του εγκεφάλου είναι είναι ίδια με εκείνη που παρουσιάζεται σε κατάσταση εγρήγορσης. Επιπλέον, η αντίστασή μας στον ύπνο μπορεί να συγκριθεί με το φόβο του θανάτου. Η αναγνώριση πως βρισκόμαστε στα χέρια του Θεού είναι ένα στοιχείο της πνευματικής ωριμότητας που βιώνουμε κάθε νύχτα. Διαφορετικά δε θα φτάναμε στον ύπνο.

Οι Ιδιότητες των Θρησκευτικών Ονείρων

Πώς μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το όνειρο είναι ιερό; Ο Κ. Γκ. Γιουνγκ αρχικά συμφώνησε με τον Φρόιντ ότι το θρησκευτικό όνειρο είναι ένα εξ ολοκλήρου υποκειμενικό φαινόμενο, βασισμένο στην προβολή της ψυχικής ενέργειας. Αργότερα, όμως, αναγνώρισε ένα αρχετυπικό στοιχείο στην εμπειρία του Θεού, έντονα υπερβατικό, συγγενές προς τη χριστιανική πίστη ότι στον άνθρωπο ενοικεί ο Θεός. Η προσέγγιση του Γιουνγκ αντιπροσωπεύει μια ψυχολογική αναβάθμιση της αρχαίας πεποίθησης ότι ορισμένα όνειρα στέλνονται από το Θεό. Ας δούμε ποια μπορεί να είναι αυτά.

Θεραπευτικά Όνειρα

Ένα από τα βασικά ενδιαφέροντα του Ιησού και των αποστόλων του ήταν η θεραπεία του νου και του σώματος. Τούτο το θέμα απαντάται συχνά στα όνειρα. Ο Γιουνγκ σε πολλές περιπτώσεις απέδωσε τελικά τη δυσφορία των ασθενών του του σε ένα σαφή διαχωρισμό από το θρησκευτικό τους ένστικτό. Τα όνειρα, υποστήριξε, μπορούν να είναι θεραπευτικά καθώς ανοίγουν το δρόμο προς το κρυμμένο νόημα και το σκοπό της ζωής του ασθενή. Σε αρκετές αφηγήσεις ασθενών -πολύ περισσότερο σε ανίατες περιπτώσεις- η θεραπεία αποκτά μέσω του ονείρου ένα διαφορετικό νόημα, ωθώντας προς την ατομική ολοκλήρωση, ανεξαρτήτως της φυσικής κατάστασης. Η σφαιρική και φανταστική γλώσσα του ονείρου είναι δυνατόν να παράγει δημιουργικές λύσεις σε ό,τι αφορά στην αντιμετώπιση και την αποδοχή του κρυμμένου νοήματος της ζωής, σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο.

Συμβολικά Όνειρα

Ετυμολογικά, η λέξη «σύμβολο» αναφέρεται στη μέθοδο επισφράγισης μιας συμφωνίας που χρησιμοποιείτο στην αρχαία Ελλάδα και επιβίωσε σε ορισμένες περιπτώσεις και στη σύγχρονη εποχή. Ένα αντικείμενο θραυόταν στα δύο και το μοιράζονταν οι μετέχοντες στη συμφωνία. Το συγκεκριμένο κομμάτι που έμενε στα χέρια κάποιου, αποκτούσε μια εννοιολογική σημασία και γινόταν ζωντανή υπενθύμιση. Κατά τον ίδιο τρόπο, ορισμένα αντικείμενα που εμφανίζονται στα όνειρα ενεργούν ως συγκεκριμένες υπενθυμίσεις της σχέσης μας με τον υπερφυσικό κόσμο. Το νερό σε ένα όνειρο, για παράδειγμα, μπορεί να είναι ενδεικτικό του εξαγνισμού της ψυχής στο μυστήριο του βαπτίσματος. Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο Γιουνγκ έκανε μια σημαντική διάκριση μεταξύ των σημείων και των συμβόλων. Εκτιμώντας ότι τα σημεία αποκαλύπτουν ένα συνειδητό περιεχόμενο στην παρούσα ή την παρελθούσα ζωή του ονειρευόμενου, θεωρεί πως τα σύμβολα σχετίζονται με τις αόρατες πραγματικότητες. Είναι προσανατολισμένα προς στο μέλλον και ενίοτε η εκδήλωση των περιεχομένων τους καθορίζεται ως θαύμα.

Θεϊκά

Ο Γιουνγκ συμφώνησε με την περιγραφή του Rudolf Otto για τη θρησκευτική εμπειρία του θεϊκού, περιγράφοντάς τη ως ένα συναίσθημα που μπορεί να προκαλέσει φόβο και να γεμίσει την ψυχή με δέος, ενώ ταυτόχρονα ασκεί απαράμιλλη γοητεία. Δίχως αυτή την εμπειρία, η πνευματικότητα για τον Γιουνγκ γίνεται τεχνητή, κενή ενθουσιασμού. Τα θρησκευτικά όνειρα έχουν χαρακτηριστικά μια τέτοια ατμόσφαιρα.

Όνειρα Θείας Καθοδήγησης

Ορισμένα όνειρα μπορούν να θεωρηθούν ως «θεία απάντηση» στις πνευματικές αναζητήσεις του ονειρευόμενου για καθοδήγηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα συνιστούν κυριολεκτικά ένα όραμα του μέλλοντος. Σε μια περίπτωση ο αγ. Ιωάννης (Bosco) (1815-1888) ονειρεύτηκε το λατινικό κείμενο που θα υπαγόρευε την επόμενη ημέρα ο δάσκαλός του. Μέσα στη νύχτα σηκώθηκε, πήγε στο έδρανό του κι έγραψε όσα είδε στο όνειρό του. Την επομένη ο δάσκαλος του υπαγόρευσε ακριβώς το μισό κείμενο, γιατί δεν υπήρχε περισσότερος χρόνος στη διάθεσή τους. Προς έκπληξη του δάσκαλου, ο μαθητής του παρουσίασε εκείνα τα μέρη του κειμένου που δεν είχε υπαγορεύσει. Παρόλα αυτά εν γένει όπως προεναφέραμε η Βίβλος και η χριστιανική παράδοση αντιλαμβάνονται ενίοτε το μελλοντικό προσανατολισμό των ονείρων ως πρακτική της ονειρομαντείας και τον καταδικάζουν. Βλέπετε η διορατικότητα στο μέλλον θεωρείται δώρο Θεού και όχι ανθρώπινη δραστηριότητα. Για τον Γιουνγκ τα αποκαλούμενα προοπτικά όνειρα προέρχοινται από μια φυσική ανθρώπινη ανησυχία για το μέλλον. Πηγαίνουμε για ύπνο και αναρωτιόμαστε τι θα συμβεί αύριο. Φυσικό είναι, λοιπόν, να παίρνουμε τις απαντήσεις μας από το ασυνείδητο.

Όνειρα Μεταστροφής

Σε αυτή την κατηγορία ονείρων ο Γιουνγκ αναφέρεται στην ηθική διάσταση των ονείρων. Πρόκειται για μια ψυχολογική λειτουργία που προσπαθεί να δημιουργήσει την αναγκαία ισορροπία μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου. Το όνειρο σε αυτή την περίπτωση μπορεί να έχει μια θετική ή αρνητική απήχηση στον ονειρευόμενο ανάλογα με τη συνειδητή του θέση. Όταν η συνειδητή ζωή βρίσκεται σε κρίση, το όνειρο θα επιβεβαιώσει τα ηθικά πρότυπα. Εντούτοις η μεταστροφή στο όνειρο είναι χαρακτηριστικά ανατρεπτική σε άτομα που εξωτερικά τουλάχιστον δείχνουν ευγενή. Τα όνειρά τους, τούς απεικονίζουν συχνά ως δράστες βίας, των χυδαίων πράξεων ή άλλων εχθρικών συμπεριφορών. Τούτη η αρνητική εικόνα έχει ένα δημιουργικό στόχο. Η εσωτερική σύγκρουση μεταξύ των συνειδητών αξιών και της εσωτερικής σκιάς υποκινεί μια έντιμη αυτο-αξιολόγηση πέρα τη φαινομενική μορφή.

Θρησκευτικά Σύμβολα

Ένα όνειρο πρέπει προφανώς να θεωρηθεί θρησκευτικό αν διαθέτει τελετουργικά στοιχεία ή εκτυλίσσεται σε ιερό χώρο. Ο Γιουνγκ σημειώνει την παρουσία κυκλικών και τετράγωνων εικόνων σε τέτοια όνειρα. Ο κύκλος είναι μια imago Dei (εικόνα του Θεού, ένα σύμπλεγμα αντιθέτων μέσα στο οποίο κρύβεται η ίδια η αιτία της δημιουργίας, ενώ οι τετράγωνες εικόνες αντιπροσωπεύουν μια προσπάθεια του ασυνείδητου να απεικονίσει τη θεμελίωση του ατομικού ιερού τόπου, στο οποίο είναι δυνατόν να επιτευχθεί η επικοινωνία με τις αφηρημένες και πνευματικότερες όψεις της ψυχής, δηλαδή τις επικράτειες της θεϊκής παρουσίας.

Θεία Επικοινωνία

Η θεολογία χρησιμοποιεί σε πολλές περιπτώσεις την αποκάλυψη ως όρο για να εξηγήσει τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες οι θείες εμφανίζεται η θεία επικοινωνία σε συγκεκριμένα άτομα. Η αγ. Τερέζα της Άβιλα και ο αγ. Ιωάννης του Σταυρού είναι τέτοια παραδείγματα, αν και η τελική αποδοχή τους από την επίσημη εκκλησία πέρασε από τα σαράντα κύματα, σύμφωνα με τη λαϊκή ρήση. Η θεία επικοινωνία σε ατομικό επίπεδο διακρίνεται ουσιαστικά σε τρεις μεγάλες κατηγορίες θρησκευτικών ονείρων: το sensibilis visio (αισθαντικό όραμα), δηλαδή όραμα ή όνειρο που περιλαμβάνει τη φυσική αίσθηση, το imaginativa visio (φαντασιακό όραμα) στο οποίο εκδηλώνεται η εσωτερική αντίληψη για τις εικόνες και το intellectualis visio (διανοητικό όραμα), δηλαδή η βιωμένη γνώση που δε σχετίζεται με τις αισθήσεις. Το δεύτερο είδος φαίνεται να επιτρέπει τη δυνατότητα της θείας επικοινωνίας στα όνειρα. Εντούτοις, όντας υπερφυσικό γεγονός, το αυθεντικό φανατασιακό όραμα συνοδεύεται από μια αναστολή των φυσικών νόμων. Τα θρησκευτικά όνειρα είναι σπάνια θαυματοποιά και το μήνυμά τους είναι συνήθως υποκειμενικό. Η θεολογική άποψη αναφέρει πως η δυνατότητα της θείας επικοινωνίας στα όνειρα είναι αρκετά περιορισμένη.

Παρόλα αυτά, το θρησκευτικό όνειρο μπορεί να θεωρηθεί ως συμβολή στην προσωπική επαφή κάποιου με το Θεό του, όποιος και αν είναι αυτός. Είναι μια προβολή του θρησκευτικού ενστίκτου και ως τέτοιο δεν μπορεί να αγνοηθεί. Αν αγνοηθεί, χρειάζεται να αντικατασταθεί με κάτι άλλο, εξίσου σημαντικό, προκειμένου να διατηρηθεί η εσωτερική ισορροπία. Ο αγ. Αυγουστίνος σημείωσε ότι η «αλήθεια ενοικεί στο εσωτερικό άτομο». Το ίδιο το όνειρο, λοιπόν, μπορεί να θεωρηθεί ως μεσολαβητής για την αποκάλυψη αυτής της αλήθειας στα πνευματικά βάθη του εαυτού. Η αυτογνωσία διευκολύνεται σημαντικά μέσω των ονείρων και έτσι ο άνθρωπος προσεγγίζει περισσότερο την πραγματικότητα του πνευματικού σπινθήρα που ενοικεί μέσα του.

Από αυτή την άποψη τα όνειρα μπορούν να θεωρηθούν ως τρόπος προσέγγισης προς το Θεό, ως λυτρωτική εμπειρία. Μια λυτρωτική εμπειρία βέβαια που συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό γίγνεσθαι. Ψυχικώς υγιή άτομα παράγουν ψυχικώς υγιή κοινωνικά άτομα, που δε διαταράσσουν τις ευαίσθητες ισορροπίες του πολιτισμικού συστήματος, αλλά τις προωθούν δημιουργικά προς το μέλλον.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Κ. Γκ. Γιουνγκ, Ψυχολογία και Θρησκεία, Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2001.
• Gerald Gordon, Christian Spiritual Dimensions of the Psychology of Carl Gustav Jung with Special
   Reference to his Use of Dreams, Doctoral Thesis.
• Aniella Jaffe, Λόγος και Εικόνα, Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2003.
• Κ. Bulkeley, The Wilderness of Dreams: Exploring the Religious Meanings of Dreams in Modern Western
   Culture, SUNY Press, 1994.
• J. Z. Smith, Imagining Religion: From Babylon to Jonestown, University of Chicago Press, 1982.

Σύνδεση

• Δοκιμές στην Ερμηνεία των Ονείρων
• Τα Όνειρα στην Ιστορία και την Έρευνα

K.K.