Από την σκιά στο φως! Ποιος δεν επιθυμεί να ξεφύγει από την σκιά του σκότους, όταν εμφανιστεί το φως; Είναι μια διαδικασία πνευματικής κίνησης και έρχεται στο προσκήνιο στην πνευματική σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Το παρατεταμένο σκοτάδι καθιστά την αυγή ακόμη πιο ευπρόσδεκτη. Η ανάδυση του φωτός, όταν απομακρύνονται σκιές και η θέρμη των ακτίνων του ήλιου που διεισδύουν στη ζωή, ανυψώνει ακόμη και την σκοτεινότερη διάθεση σε ένα πιο χαρούμενο και αισιόδοξο πνευματικό πλαίσιο. Η λάμψη του ηλιακού φωτός αγγίζει όλα τα πλάσματα που δεν το αποφεύγουν και δεν απομακρύνονται στην παρουσία του.

Στον πνευματικό χώρο το φως της γνώσης είναι εξίσου σημαντικό. Αφαιρεί τις σκιές της αμφιβολίας και της απελπισίας, γιατί η γνώση είναι διαφωτισμός. Η άγνοια είναι η σκιά του φοβερού σκοταδιού, η έλλειψη γνώσης. Το φως μέσα και έξω ωθεί τις αδρανοποιημένες ελπίδες και επιθυμίες να εκπληρωθούν στο φως της ολοκλήρωσης.

Ωστόσο, ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει την ολοκλήρωση στην μοναχική απόλαυση, στερώντας τους άλλους από την ευλογία που απολαμβάνει. Το άθροισμα της τελειότητας βρίσκεται στην μοιρασιά. Η ανθρώπινη ύπαρξη ολοκληρώνεται, μοιράζοντας γύρω της τα χαρίσματα του νεοαποκτηθέντος φωτός, τους θησαυρούς μιας ακτινοβόλας φωτεινότητας που ξεπερνά τις νοητικές εικόνες που δημιουργούνται από τις κατώτερες λειτουργίες του νου. Ολοκληρώνεται αποσύροντας τον νου από την δεισιδαιμονία, από τις ακάθαρτες και σκοτεινές νοητικές ρωγμές, από την σκλαβιά σκοτεινών παρορμήσεων. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να εξυψωθεί στο φως, όπως ο Φοίνικας, στις ανώτερες σφαίρες, εκεί όπου τίποτα δεν μπορεί να σκιάσει ό,τι έχει φωτιστεί από το φως του ήλιου και το ακόμη δυνατότερο φως της ψυχής. Αυτή είναι η κληρονομιά του ανθρώπου.

Βέβαια, υπάρχουν εκείνοι που ισχυρίζονται ότι δεν θέλει κανείς διαρκώς το φως του ήλιου, ότι χρειάζεται την αναζωογόνηση της σκιάς. Ο νους συχνά χρησιμοποιεί αυτή την δικαιολογία για να απορρίψει τις ευθύνες που συνεπάγεται η πορεία προς το φως και την ολοκλήρωση. Αναμφίβολα μέσα στην ύλη χρειάζεται η ισορροπία μεταξύ φωτός και σκοταδιού, άλλωστε η ίδια η γη περιστρέφεται μπρος στο φως το ήλιου, παράγοντας αέναα φως και σκοτάδι. Όμως το ανθρώπινο πεπρωμένο βρίσκεται πέρα από την κυκλική εναλλαγή, πέρα από τις επιφυλάξεις της προσωπικότητας και τα σκοτάδια της ψυχής του σε μια σταθερή πορεία προς το φως. Το αιώνιο πνευματικό φως είναι ο τελικός προορισμός και εκεί δεν υπάρχει πλέον σκοτάδι. Η θνητή φύση που ενοικεί στις σκιές χρειάζεται το φως της καθαρότητας στην καρδιά, προκειμένου να εξελιχθεί. Μόνον εκείνος που είναι πρόθυμος να καθαριστεί, θα περάσει από τη σκιά στο φως σε μια ανοδική πορεία που θυμίζει τα λόγια του Λάο Τσε:

«Όσο ψηλώνει ο ήλιος τόσο μικρότερη είναι η σκιά που ρίχνει».

Για την πορεία προς το φως χρειάζεται, όμως, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο να ασχοληθεί η ανθρωπότητα με το ζήτημα της σκιάς.

Ο Oρισμός της Σκιάς

Ο ψυχολόγος Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (1875-1961) ήταν εκείνος που προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην ψυχολογία και την πνευματικότητα. Μία από τις συναρπαστικότερες ιδέες του είναι η σκιά, την οποία περιγράφει ως κατώτερες πτυχές της ψυχής, απωθημένες όψεις για τις οποίες ο άνθρωπος δεν είναι ιδιαίτερα υπερήφανος ή απλά δεν είναι ενήμερος. Η σκιά αντιπροσωπεύει πιθανώς επιθυμίες απωθημένες από την συνείδηση ή την κριτική διερεύνηση του νου. Θα μπορούσε να είναι κάποια παράξενη ή μη υγιής παρόρμηση την οποία σταματούν οι δυνάμεις του πολιτισμού. Τα περιεχόμενα της σκιάς περιλαμβάνουν γνωστές και άγνωστες πτυχές του εαυτού.

Το Eγώ, το ασυνείδητο και το περιβάλλον να παίζουν συνήθως σημαντικό ρόλο στην έκφραση ή καταστολή τέτοιων περιεχομένων. Όταν η συνείδηση έρχεται αντιμέτωπη με το εγώ, τότε μπορεί να ενσωματωθεί στην συνείδηση η ασυνείδητη σκιά, επιφέροντας ένα βαθμό αυτογνωσίας. Ως επί το πλείστον, όμως, η σκιά βρίσκεται πέρα από το κατώφλι της επίγνωσης.

Ο Καρλ Γκ. Γιουνγκ ερμηνεύει την σκιά μέσω της ιδέας του αρχέτυπου:

«Όταν η σκιά εμφανίζεται ως αρχέτυπο ... είναι πολύ πιθανό να αναγνωρίσει ο άνθρωπος
το σχετικό κακό της φύσης του, αλλά
είναι σπάνια και συγκλονιστική εμπειρία να κοιτάξει κανείς κατά πρόσωπο το απόλυτο κακό.»

Η Σκιά στην Τέχνη και τον Λαϊκό Πολιτισμό

Ο Γιουνγκ τονίζει, επίσης, την σημασία της εξωτερίκευσης του υλικού της σκιάς μέσω κοινωνικά αποδεκτών καναλιών, προκειμένου να αναδυθεί το εγγενές σκοτάδι στο φως. Μέσω της αναπαραστατικής δύναμης της τέχνης το Εγώ είναι ικανό να ενσωματώνει και όχι να καταστέλλει δυσάρεστες υποσυνείδητες παρορμήσεις. Όταν απλώς καταπιεστεί, η σκιά βρίσκει τον δρόμο της προς την επιφάνεια μέσα από τις ρωγμές της ψυχής και αναδύεται με ανησυχητικό τρόπο.

Η δυναμική της απώθησης μπορεί να οδηγήσει σε σκληρή μεταχείριση του περιβάλλοντος ή για παράδειγμα, στο τρομακτικό ξέσπασμα παιδεραστίας ευυπόληπτων πολιτικών, ιερέων, μοναχών και άλλων επιφανειακά αξιοσέβαστων προσώπων. Από την άλλη, θετικό παράδειγμα θετικής ενσωμάτωσης της σκιάς είναι ο επινοητικός καλλιτέχνης που ασχολείται με δραματικά θέματα, όπως για παράδειγμα ο Ολλανδός ζωγράφος Ιερώνυμος Μπος.

Ο Ελβετός ψυχολόγος ανακαλύπτει διασκεδαστικές πτυχές της σκιάς στα αποκριάτικα κοστούμια ή στους χαρακτήρες κόμικς. Το ίδιο συμβαίνει θα λέγαμε στον κινηματογράφο ή σε τηλεοπτικές σειρές, όπου απεικονίζονται με τη μορφή σάτιρας αδίστακτοι μεγιστάνες και μεγαλομανείς προσωπικότητες. Σατιρίζοντας το ανόητο, η έβδομη τέχνη απομακρύνει το κακό από την πραγματικότητα και το παραδίδει στο επίπεδο της φάρσας.

Ο Γιουνγκ προφανώς είχε καλή αίσθηση του χιούμορ και πιθανότατα θα απολάμβανε την έβδομη τέχνη και τέτοιου είδους τηλεοπτικές εκπομπές. Ουσιαστικά θεωρεί ότι το απωθημένο τμήμα της σκιάς είναι δυνητικά επικίνδυνο για τον Εαυτό και την κοινωνία. Ενσωματώνοντας τις σκοτεινές μας παρορμήσεις, αποκτάμε κάποιο βαθμό κυριαρχίας πάνω τους. Τουλάχιστον, αυτή είναι η θεωρία του Γιουνγκ. Οι επικριτές του λένε ότι οι υπερβολικά απειλητικές ιδέες στις τέχνες και τα μέσα ενημέρωσης αρνητικά, τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες.

Αυτό το είδος κριτικής συχνά ακούγεται ανάμεσα σε θρησκευτικούς φονταμενταλιστές και, στο ακραίο σενάριο, σε τυρράνους όπως ο Αδόλφος Χίτλερ. Πράγματι, ο Χίτλερ πίστευε ότι η τέχνη θα πρέπει να λογοκρίνεται για το μεγαλύτερο κοινωνικό καλό και κατάρτισε έναν έργων της αποκαλούμενης εκφυλισμένης τέχνης (Entartete Kunst), την οποία συνέθεσε από καλλιτέχνες που δεν του άρεσαν. Στον κατάλογο υπήρχαν έργα του Πικάσο του Γκογκέν, του Βαν Γκογκ, του Σαγκάλ, του Κλη, του Καντίνσκι μαζί με άλλα 20.000 περίπου έργα τέχνης. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτός ο ίδιος Χίτλερ, βασάνισε βάναυσα και δολοφόνησε εκατομμύρια αθώους πολίτες.

Η Σκιά και η Προβολή

Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ο Χίτλερ περιφρονούσε την πρωτοποριακή τέχνη επειδή άγγιζε ζητήματα της δικής του ψυχής. Κοιτάζοντας πίσω, πρέπει κανείς να αναρωτηθεί πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί ο 20ός αιώνας, αν ο Χίτλερ δεν είχε απορριφθεί από την Ακαδημία Τεχνών της Βιέννης. Τα διαστρεβλωμένα και κατακερματισμένα θέματα που απεικονίζονται στη σύγχρονη τέχνη μάλλον απειλούσαν το δαιμoνικό μυαλό του.

Η σκιά συσσωρεύτηκε στην προσωπικότητα του Χίτλερ, αλλά φαίνεται ότι δεν διέθετε επίγνωση της αρπάγης της. Οι διεστραμμένες παρορμήσεις του ήταν όλη η δικαιοσύνη και η αλήθεια. Στο μυαλό του ήταν ο μεγάλος αρχηγός μιας υποτιθέμενης κυριαρχικής φυλής και όλα τα "άλλα" έπρεπε να εξαλειφθούν. Από την άποψη της αναλυτικής ψυχολογίας του Γιουνγκ, τα φερόμενα κακά που είδε ο Χίτλερ στον εβραϊκό λαό δεν ήταν παρά οι δικές του σκιώδεις παρορμήσεις. Ο Χίτλερ απλά έγινε το διάμεσο για την έκφραση της δύναμης της σκιάς με ένα διαταραγμένο χαρίσμα που ώθησε μαζικά συνηθισμένους κατά άλλα ανθρώπους στην διάπραξη ανείπωτων θηριωδιών.

Ο Γιουνγκ αναφέρεται εκτεταμένα στον Χίτλερ και τους Ναζί, υποστηρίζοντας ότι αυτή η συγκεκριμένη περίπτωση της σκιάς είναι ανιχνεύσιμη στην παρουσία του αρχετύπου του Βόταν. Σε κάθε περίπτωση, όταν η αυτοπεποίθηση, η μισαλλοδοξία και το μίσος συνδυάζονται, η σκιά προβάλλεται από εκείνον που μισεί στους «άλλους».

Η Σκιά και η Παραπράξη

Ένας άλλος τρόπος που εκφράζεται η σκιά είναι μέσω της παραπράξης, αυτή που είναι γνωστή και ως φροϋδικά ολισθήματα της πένας και της γλώσσας. Προκαλούνται από την διείσδυση μιας ασυνείδητης επιθυμίας, σύγκρουσης ή σκέψης στον ειρμό του λόγου προφορικού ή γραπτού. Συνήθως κοινωνικά ενοχλητικά, αυτά τα ολισθήματα επισημαίνουν πτυχές του ασυνείδητου που απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση και έκφραση. Εναλλακτικά, μπορούν να μας υπενθυμίσουν τα απαραίτητα καθήκοντα που έχουμε αναβάλλει.

Οι σκιές των παιδιών είναι συχνά πολύ πιο διαφανείς από εκείνες των ενηλίκων. Σε κοινωνικές συγκεντρώσεις, τα παιδιά αποκαλύπτουν συχνά αλήθειες σχετικές με τις συμπεριφορές των γονέων. Η επακόλουθη αμηχανία στην αλήθεια του παιδιού υποδηλώνει ότι ο πολιτισμένος, ενήλικος εαυτός μας μπορεί να είναι μόνο ένα λεπτό επίστρωμα, που καλύπτει τις ακατάπαυστες παρορμήσεις του ασυνείδητου.

Στην προκειμένη περίσταση η σκιά παίζει επίσης έναν θετικό, αντισταθμιστικό ρόλο. Υπό την προϋπόθεση ότι οι γονείς είναι γρήγοροι και διαθέτουν αίσθηση του χιούμορ, η ακρίβεια ενός παιδιού μπορεί να σπάσει την λεπτή επιφάνεια που καλύπτει τις παρορμήσεις. Το ασυγκράτητο φροϋδικό ολίσθημα μπορεί να οδηγήσει σε γέλιο, καλύτερες συζητήσεις, αυξημένη διορατικότητα και ομαδική κατανόηση. Και πάλι, η σκιά δεν είναι απαραιτήτως αρνητική, αν οδηγεί σε κάποιο είδος πληρέστερης εικόνας των περιεχομένων της ψυχής. Η κατανόησή της είναι, άλλωστε, ο μοναδικός δρόμος για να οδηγηθεί η συνείδηση προς την ολοκλήρωση και το φως.

Η Σκιά και η Πνευματικότητα

Ο Γιουνγκ επιμένει ότι η σκιά πρέπει να αντιμετωπιστεί. Όταν καταπιεστεί, παραμονεύει σαν θυμωμένος δράκος κλειδωμένος σε μπουντρούμι. Εάν δεν εξαντληθεί και μετουσιωθεί η τεράστια δύναμή της, μπορεί να ξεφύγει από τις αλυσίδες της, προκαλώντας σοβαρή ψυχολογική και πιθανή σωματική βλάβη.

Η ιατρική ψυχολογία έχει αναγνωρίσει σήμερα ότι είναι θεραπευτική αναγκαιότητα να αντιμετωπίσει η συνείδηση την σκιά. Τελικά αυτό πρέπει να οδηγήσει σε κάποιο είδος ένωσης, αν και η ένωση συνίσταται αρχικά σε μια ανοιχτή σύγκρουση. Μιλώντας για την αντιμετώπιση της σκιάς ο Γιουνγκ δεν προωθεί τις αρνητικές συμπεριφορές που συνεπάγεται αυτή η αρχική σύγκρουση. Αντίθετα, ενθαρρύνει την ευαισθητοποίηση και την κυριαρχία πάνω στις δυνάμεις του σκότους, ανοίγοντας ταυτόχρονα τον δρόμο προς το φως.

Η ιδέα της σκιάς έχει και υπέρμαχους και επικριτές. Οι περισσότεροι θεολόγοι λένε ότι δεν μπορούμε να στηριχτούμε αποκλειστικά στον εαυτό μας και στην περιορισμένη δύναμη του Εγώ, προκειμένου να ασχοληθούμε με την σκιά. Αντ 'αυτού, οφείλουμε να καλέσουμε την δύναμη του Θεού να υπερνικήσει το κακό.

Στο μεταξύ, οι γιουνγκιανοί αναλυτές προειδοποιούν για μια «παγίδα προβολής» στην οποία πέφτουν συνήθως οι φανατικά θρησκευόμενοι και συναφείς θρησκευτικές οργανώσεις που προβάλλουν τις δικές τους σκοτεινές παρορμήσεις στους άλλους, αντί να αντιμετωπίζουν το κακό μέσα τους. Αυτή η άσχημη δυναμική είναι δυνατόν να οδηγήσει στην λογική του αποδιοπομπαίου τράγου, φαινόμενο σύνηθες στη σύγχρονη εποχή, παρά το γεγονός ότι υφίστανται νόμοι στον πολιτισμένο κόσμο για την προστασία των ανθρώπων από τέτοιου είδους πρωτόγονες, εκφοβιστικές νοοτροπίες.

Οι οπαδοί του Γιουνγκ τείνουν επίσης να υπονοούν ότι η πνευματικότητα της οργανωμένης θρησκείας πηγαίνει τόσο βαθιά όσο και η persona, όταν το άτομο υποδύεται επιφανειακά τον ρόλο της αγιότητας χάριν του φαίνεσθαι ή της αυτοϊκανοποίησης.

Βαδίζοντας προς το Φως

Καθώς η σκιά περιλαμβάνει το συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας, είναι τόσο προσωπική όσο και παγκόσμια ιδέα. Οπουδήποτε ζούμε, η σκιά έχει δυνατότητες για καλό ή κακό και αυτό που έχει σημασία είναι το πώς το αντιμετωπίζουμε. Ακόμα και ιδιαίτερα ενοχλητικά γεγονότα μπορεί να επιφέρουν θετική αλλαγή, με την κατάλληλη ανταπόκριση. Η σκιά κατέχει την δική της σοφία, αλλά θα ήταν λάθος να της αποδώσουμε περισσότερη σοφία από αυτή που δίκαια αξίζει. Αν αφεθεί ανεξέλεγκτη, τότε παρασύρει την συνείδηση προς το ατομικό ή το συλλογικό σκοτάδι. Αν ελεγχθεί και εξημερωθεί το άγριο θηρίο που κρύβει, τότε σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο η ανθρωπότητα έχει την δυνατότητα να βγει από τη σκιά και να βαδίσει σταθερά προς το φως. Σε προσωπικό επίπεδο, η αφομοίωση των δυνάμεων της σκιάς και η δημιουργική ανακατεύθυνσή τους πιθανότατα επιτυγχάνεται καλύτερα μέσω ενός συνδυασμού διαλογισμού, ενατένισης, δημιουργικότητας και συνειδητής επιλογής.

Βιβλιογραφία

    • Jung, C. G., (1954-79) Aion, in The Collected Works of C. G. Jung, Vol. 9/2, ed. William McGuire et al., trans.
      R. F. C. Hull, Bollingen Series XX,Princeton, N.J.: Princeton University Press.
    • Jung, C. G., (1954-79), Mysterium Coniunctionis in The Collected Works of C. G. Jung, Vol. 14, ed. William
      McGuire et al., trans. R. F. C. Hull, Bollingen Series XX, Princeton, N.J.: Princeton University Press.

Κ.Κ.