Το δράμα ως θεραπεία επιδιώκει τη σχέση ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία, και χρησιμοποιεί τη σύνδεση της φαντασίας με την πραγματικότητα για να βελτιώσει τον άνθρωπο και τον τρόπο ζωής του. Το θέατρο σε κάθε του μορφή και κυρίως μέσω του δράματος εμπεριέχει θεραπευτικά στοιχεία αλλά και δομικά υλικά που δημιουργούν γέφυρες μεταξύ της καθημερινότητας και των βαθύτερων επιπέδων του ασυνειδήτου μας.

Θέατρο, Μύθος, Τελετουργία ως Αυτογνωσία

Η ανακάλυψη και εξέλιξη του εαυτού είναι ένα μακρύ ταξίδι που μπορεί να γίνει σε πολλαπλά επίπεδα και μέσα από διαφορετικές διαδρομές. Ένα συναρπαστικό μονοπάτι αναζήτησης της αυτογνωσίας και της ευρύτερης αντίληψης της ζωής, μπορεί να πραγματοποιηθεί και μέσω της τέχνης.

Μία από αυτές τις τέχνες είναι η αποκαλούμενη Δραματοθεραπεία που συνδέει τη θεραπεία με την τέχνη του θεάτρου, η οποία χρησιμοποιεί τη θεατρική δράση με στόχο να θεραπεύσει. Τα μεγάλα δραματικά έργα, οι μύθοι και οι θρύλοι περιέχουν θέματα που αγγίζουν τον ανθρώπινο ψυχισμό και δρουν ως μέσα εξερεύνησης της ίδιας της ζωής. Μέσα από αυτή την εξερεύνηση διευκολύνεται η πορεία προς την αυτογνωσία, η επικοινωνία με τον Άλλο και η Αυτοπραγμάτωση. Το θέατρο προσφέρει μια διεργασία που γίνεται εξ’ αποστάσεως, μας βοηθά να κρίνουμε τα βιώματά μας και να τα αντιληφθούμε από διαφορετικές προοπτικές, να μπούμε δηλαδή στη θέση του παρατηρητή.

Το παγκόσμιο θεατρικό ρεπερτόριο παρουσίασε αριστουργήματα σε βασιλικές αυλές, σε ταπεινά σοκάκια και σε σαλόνια, όπου οι θεατές ταυτίζονταν με τους θεατρικούς ήρωες σε μια έκφραση της ανθρώπινης ανάγκης για εξαγνισμό, κάθαρση και βελτίωση του εαυτού μέσα από την αναπαράσταση.

Κάποια στιγμή, θεραπευτές και ερευνητές της ανθρώπινης ψυχής αναρωτήθηκαν: αφού ο άνθρωπος λυτρώνεται όταν βλέπει ή όταν βιώνει ως ρόλο τα έντονα συναισθήματα κάποιου ήρωα, τί θα συμβεί όταν παίξει το δικό του εαυτό, το δικό του δράμα;

Σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία το θέατρο προέρχεται από τον μύθο και την τελετουργία, παρόλο που θεατρική δύναμη ενυπάρχει και σε άλλες εκδηλώσεις, όπως οι θρησκευτικές τελετές, τα μυστήρια, ο αυτοσχεδιασμός, ο χορός και το καρναβάλι.

Το θέατρο λειτουργεί όπως το παραμύθι. Το παραμύθι όπως και το θέατρο, μεταμφιέζει με κοσμικά ρούχα τις μυητικές δοκιμασίες των αρχαίων τελετουργικών. Οι ηθοποιοί, μυούνται πρώτοι στο δραματικό σύμπαν του έργου και στην συνέχεια μυούν τους θεατές, και μέσα από αυτήν τη διαδικασία οι άνθρωποι «βιώνουν» τις δοκιμασίες του ήρωα και αποκτούν χρήσιμες εμπειρίες.

Ανιχνεύοντας στο παρελθόν, παρατηρούμε ότι η θεραπευτική σημασία του θεάτρου έχει ρίζες στις αρχαίες τελετουργίες πολλών πολιτισμών. Οι τελετουργίες ήταν σκόπιμα οργανωμένες δράσεις και συστήματα συμβολικής επικοινωνίας που έδιναν τη δυνατότητα στην κοινότητα να ζητήσει βοήθεια από κάποια ανώτερη δύναμη, να προετοιμαστεί για τα γεγονότα της καθημερινότητας, να γιορτάσει και να αποκτήσει αίσθηση κυριαρχίας του περιβάλλοντος.

Η δραματική έκφραση ήταν μέρος της ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Η λατρεία του Διόνυσου είχε τελετουργική μορφή και η θεατρική της έκφραση έδινε το έναυσμα της δημιουργίας μιας μαγικοθρησκευτικής ατμόσφαιρας. Πίστευαν ότι η αλλαγή ρόλου που συνέβαινε μέσα στις δραματικές αυτές τελετουργίες μπορούσε να επηρεάσει τα γεγονότα της εξωτερικής ζωής. Γιαυτό και υπήρχαν τελετουργίες που σηματοδοτούσαν ολόκληρο τον κύκλο της ζωής.

Ακόμη και στα Ασκληπιεία πραγματοποιούνταν τελετουργίες κατά την έναρξη της θεραπευτικής διαδικασίας, καθώς ο ιερέας οδηγούσε τον θεραπευόμενο σε βαθύ ύπνο. Την επόμενη ημέρα ο ιερέας-γιατρός ερμήνευε τα όνειρα του θεραπευόμενου και όριζε θεραπευτική αγωγή.

Το θέατρο ήταν μια μορφή έκφρασης που είχε σκοπό να διδάξει τον θεατή, να προκαλέσει αλλαγές και να επηρεάσει τα γεγονότα. Στη δραματοθεραπεία όπως και στην τελετουργία, δημιουργείται ένα δομημένο-οριοθετημένο πλαίσιο που σηματοδοτεί ένα διαφορετικό είδος πραγματικότητας, μέσα στην οποία περιέχεται το υλικό που αναδύεται κατά τη διάρκεια της διαδικασίας.

Δημιουργείται, δηλαδή, ένα δεύτερο επίπεδο μετάβασης, καθώς εμπεριέχεται ο ενδιάμεσος εκείνος χώρος (ο χωροχρόνος της δημιουργικής επεξεργασίας) που επιτρέπει τη διερεύνηση και την κατανόηση της συμβολοποιημένης γλώσσας, ένα σύστημα επικοινωνίας προγενέστερο του λόγου.

Η Δραματοθεραπεία μέσα στο Χρόνο

Αν και το θέατρο στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιείτο τόσο στην ιατρική όσο και στη μυστηριακή λατρεία, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως μέσα από το θέατρο ο άνθρωπος συναντά τους θεούς.

Ιδιαίτερο είναι το παράδειγμα από το θέατρο της Επιδαύρου όπου ασθενείς από διπλανό θεραπευτήριο συμμετείχαν συχνά στο χορό των τραγωδιών. Τελετουργίες Καθαρμού διαδραματίζονταν επίσης στις Ορφικές τελετές και στα Ελευσίνια Μυστήρια. Στο πλαίσιο της μαγικής-θρησκευτικής τελετουργίας γινόταν κάθαρση για την απαλλαγή από τις νοσηρές και παράλογες επιθυμίες.

Η έκφραση των αρχαίων ελλήνων μέσα από τη μαγική στιγμή της τραγωδίας σχετίζεται άμεσα με την δραματοθεραπεία. Στα έργα των μεγάλων Ελλήνων τραγωδών διαφαίνεται όλο το ανθρώπινο μεγαλείο, ενώ ταυτόχρονα αναλύονται εσωτερικές συγκρούσεις, κάθε είδους συναισθήματα και αδυναμίες.

Καθοριστική εξέλιξη του αρχαίου θεάτρου είχαμε όταν ο Αριστοτέλης εισήγαγε την έννοια της κάθαρσης. Ο θεατής παρακολουθώντας τα παθήματα των ηρώων αισθάνεται λύπη, έλεος γι’ αυτούς και φόβο. Στο τέλος όμως του έργου αισθάνεται ανακούφιση και ψυχική ηρεμία, είτε γιατί ο ήρωας δικαιώθηκε είτε γιατί έχει αποκατασταθεί η ηθική τάξη. Συνεπώς σύμφωνα με την άποψη αυτή το τραγικό θέαμα ξαλαφρώνει την ψυχή των θεατών, γιατί με την επενέργειά του τα συναισθήματα του ελέους και του φόβου αποβάλλουν ό,τι επιβλαβές και καταθλιπτικό περιέχουν, και μετουσιώνονται σε διαθέσεις ήρεμες, ανώδυνες, δημιουργώντας ένα αίσθημα ανακούφισης και ευφορίας. Αυτήν τη διαδικασία που οδηγούσε στην απελευθέρωση της έντασης των θεατών, ο Αριστοτέλης την ονόμασε «κάθαρση παθών».

Επομένως η τραγωδία επενεργεί ψυχοθεραπευτικά, αφού καθαρίζει σαν φάρμακο τα πάθη, που αποτελούν για την ψυχή ό,τι περίπου οι βλαβεροί χυμοί για το σώμα.

Η αναπαράσταση των τραγικών παθών που συγκλονίζουν τον άνθρωπο δεν είναι προνόμιο μόνο των αρχαίων Ελλήνων. Η αρχαία Αίγυπτος, η Βαβυλώνα, η Ινδία, η Κίνα, η Ιαπωνία, το Θιβέτ, είναι μερικές μόνο από τις κουλτούρες που χρησιμοποίησαν την αναπαράσταση ως αγωγή της ψυχής.

Η δυναμική αυτής της θεραπευτικής οδού συνεχίστηκε και στη σύγχρονη εποχή. Ο πατέρας της ψυχανάλυσης ο Σ. Φρόυντ[1] (S. Freud) θεμελίωσε τη θεωρία του οιδιπόδειου συμπλέγματος, με αφορμή τις πολιτιστικές αναφορές που υπάρχουν σε αριστουργηματικά θεατρικά έργα, όπως ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή και ο Άμλετ του Σαίξπηρ. Αυτά τα έργα υποβάλλονται στη διαδικασία της ερμηνείας και δίνουν στο Φρόυντ τα ερεθίσματα να διερευνήσει τον ανθρώπινο ψυχισμό σε βαθύτερα επίπεδα, οδηγώντας έτσι την ψυχαναλυτική διαδικασία μέσα από την τέχνη του θεάτρου.

Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, υπήρξε ένα κλίμα κοινωνικών ανακατατάξεων, επιστημονικών και καλλιτεχνικών επαναπροσεγγίσεων, που αλλάζει εντελώς την αντιμετώπιση του θεραπευόμενου. Ο όρος «δραματοθεραπεία» (dramatherapy) εμφανίζεται το 1939 από τον Πήτερ Σλέιντ (Peter Slade)[2] και αναπτύσσεται τα έτη 1940-1950 από το Θεραπευτικό Ινστιτούτο του Λονδίνου (Institute Dramatherapy of London) με επιστημονική πλέον μεθοδολογία.

Η έρευνα των επιστημών της Κοινωνιολογίας, της Ανθρωπολογίας, της Ψυχιατρικής, της Ψυχολογίας, καθώς και της κλασσικής και μοντέρνας Τέχνης, επηρέασε σημαντικά τους πρωτεργάτες της δραματοθεραπείας από τη δεκαετία του ΄60 και έπειτα, οπότε και διαμορφώθηκαν διάφορα μοντέλα εφαρμογής της.

Στη σύγχρονη εποχή η χρήση της δραματικής διαδικασίας ως θεραπευτική παρέμβαση, με επιστημονική τεκμηρίωση, ξεκίνησε με την ανάπτυξη του Ψυχοδράματος των Τζάκομπ Μορένο (J. Moreno)[3], Νικολάι Εβρέινοβ (Nikolai Evreinov)[4] και Βλάντιμιρ Ίλτζιν (Vlandimir Iljine)[5]. Αυτοί οι τρείς, ήταν οι θεμελιωτές της δραματικής θεραπείας στην αρχή του αιώνα, η οποία ανταποκρίθηκε στις ιδέες της εποχής σχετικά με τον εξανθρωπισμό της ψυχικής θεραπείας. Ο Μορένο ακολούθησε την Αριστοτελική προσέγγιση, την οποία τροποποίησε και συνδύασε με τελετουργικές αρχές και αντιλήψεις από την Ανατολή.

Οι απόψεις του Κ. Στανισλάβσκι (Stanislavski)[6] για το χτίσιμο των ρόλων «ως εάν», του Α. Αρτό (Artaud)[7] για το «θέατρο της ωμότητας» και το «ζωντανό θέατρο», αλλά και του Γ. Γκροτόφσκι (Grotopwski)[8] σχετικά με το «φτωχό θέατρο», προετοίμασαν το έδαφος για την εμφάνιση και τη διαμόρφωση της δραματοθεραπείας. Όλα αυτά συμβαίνουν παράλληλα με την αλλαγή των αντιλήψεων στον χώρο της ψυχιατρικής και το ρεύμα που δημιουργείται σχετικά με την αποασυλοποίηση και τον αποκλεισμό.

Ο Γκροτόφσκι, πατέρας του σύγχρονου θεάτρου, θέλησε να δημιουργήσει μοντέρνα τελετουργικά, καθώς θεωρούσε τα πρωτόγονα τελετουργικά ως την πρώτη μορφή δράματος. Τα «πρωτόγονα» τελετουργικά ήταν επαναλήψεις αρχετυπικών πράξεων, που σφράγιζαν την μοναδικότητα της φυλής. Μαγικές λέξεις και σημάδια, ακόμη και ακροβατικά, έσπρωχναν το σώμα πέρα από τα βιολογικά όριά του. Ο Γκροτόφσκι διατηρούσε την αίσθηση του πρωτόγονου θεάτρου, κάνοντας το κοινό να συμμετέχει. Τα αρχέτυπα βρίσκονται στο κείμενο του έργου, ως σύμβολα, μύθοι και εικόνες βαθειά ριζωμένες στην κουλτούρα του πολιτισμού.

Ο Μπέρτολτ Μπρέχτ (Bertolt Brecht)[9], ο οποίος εμπνεύσθηκε από τη διαλεκτική του Πλάτωνα για τη δημιουργία του επικού θεάτρου, ακολούθησε αντίθετη διαδρομή, επινοώντας τεχνικές αποστασιοποίησης που εμπόδιζαν το κοινό να ταυτιστεί με τους χαρακτήρες του έργου. Με τον τρόπο αυτό θέλησε να διδάξει και να ενθαρρύνει το κοινό να σκέπτεται μόνο του.

Στη συνέχεια η δραματοθεραπεία επηρεάστηκε από πειραματικές θεατρικές προσεγγίσεις, το αυτοσχεδιαστικό θέατρο, την ψυχολογία των 60’ς, το παιχνίδι των ρόλων, την τεράστια δυναμική της ομάδας, οπότε και αναδύεται το 1970 ως ολιστική εναλλακτική θεραπεία.

Η εδραίωση της δραματοθεραπείας στην Ευρώπη οφείλεται κατά πολύ στη Σου Τζένιγκς (Sue Jennings)[10], η οποία αξιοποίησε θεραπευτικά συμπεράσματα από ανθρωπολογικές μελέτες που πραγματοποίησε σε μη δυτικές κοινωνίες. Η Τζένιγκς θεωρεί πως η θεατρική τέχνη αποτελεί μέρος της συνολικής πολιτιστικής μας εμπειρίας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν μέσο για να αντιμετωπίσει κανείς τις πιο δύσκολες καταστάσεις στη ζωή, να έρθει αντιμέτωπος δηλαδή, με το «θηρίο στην καρδιά του λαβύρινθου».

Στην μακροχρόνια διαδρομή της, η δραματοθεραπεία αναπτύχθηκε ως ψυχοδυναμική θεραπεία, χρησιμοποιώντας τη δυναμική της αναπαράστασης για να θεραπεύσει το «δράμα της ψυχής». Αποκαλύφθηκε, με τεκμηριωμένο πλέον τρόπο, ότι μέσω του θεάτρου δημιουργείται μια απελευθερωτική σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, μεταξύ του Εγώ και του Εσύ, μεταξύ του εσωτερικού κόσμου των «ανομολόγητων» παραστάσεων και του κόσμου των εξωτερικών συμβάσεων.

Ο θεραπευόμενος δεν προσεγγίζεται απρόσωπα, αλλά σαν άνθρωπος που εξελίσσεται, ζώντας σε μια συνεχώς μεταβαλλόμενη κοινωνία. Μέσα από τη βαθύτερη προσέγγιση της δραματικής αναπαράστασης αναδεικνύεται μια άλλη πραγματικότητα, μια ουτοπία, η οποία εμπεριέχει, κι αυτό είναι το σημαντικότερο, το σπέρμα της υπέρβασης της πραγματικότητας.

Σήμερα, αυξάνεται συνεχώς το διεπιστημονικό ενδιαφέρον για τη δραματοθεραπεία και το ψυχόδραμα, ως εναλλακτικές θεραπείες έναντι των συμβατικών ψυχοθεραπευτικών μεθόδων. Η θεραπευτική διάσταση του θεάτρου, του μύθου, του παραμυθιού, φανερώνεται από την βιβλιογραφία και την αρθρογραφία για το θέμα αυτό που συνεχώς αυξάνεται και εμπλουτίζεται.

Στη χώρα μας η δραματοθεραπεία μετράει ήδη μια εικοσιπενταετία και εφαρμόζεται σε πολλά κέντρα ψυχικής υγιεινής, δομές αποκατάστασης, κέντρα απεξάρτησης και αλλού.

Αν ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας της Ψυχανάλυσης
ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας του Ψυχοδράματος.
                                                                               Jacob Moreno

Τι είναι η Δραματοθεραπεία;

Μετά από αυτή την ιστορική διαδρομή κατανοούμε βαθύτερα την έννοια δραματοθεραπεία και την αναγνωρίζουμε σαν μέθοδο ολιστικής θεραπείας, όπου σώμα, ψυχή και πνεύμα συνεργάζονται.

Αποτελεί σύνθεση γνώσεων των ανθρωπιστικών επιστημών και της τέχνης και προέρχεται από τον συνδυασμό αρκετών θεωριών της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης, κυρίως Γιουγκιανής κατεύθυνσης.

Μέσα από το παιχνίδι των ρόλων, τη χρήση των μύθων, των παραμυθιών, της φαντασίας και του ονείρου η δραματοθεραπεία αφήνει τις προσωπικές μας εμπειρίες να αναδυθούν και να ξαναβιωθούν, ώστε να τις αντιμετωπίσουμε με διαφορετικό τρόπο εδώ και τώρα.

Το παιχνίδι και η τέχνη έχουν κοινές ιδιότητες γιατί εκφράζουν βαθιά συναισθήματα με όποιο τρόπο η φαντασία μπορεί να επινοήσει. Η ρίζα της δημιουργικής τέχνης βρίσκεται στα παιδικά μας χρόνια, την περίοδο ανάπτυξης του παιχνιδιού. Από τα πρώιμα χρόνια μας εκπαιδευόμαστε για τη ζωή, όταν μιμούμαστε και παίζουμε ρόλους.

Με τον ίδιο τρόπο, παίζοντας θέατρο οι ενήλικοι όπως και τα παιδιά, απορροφημένοι από τη δημιουργική χαρά της τέχνης και ξεχνώντας αυτό που κάνουν, οδηγούνται σε λύσεις και κατακτούν αλήθειες που δεν βρίσκουν μέσα από καθαρά λογικές διεργασίες.

Υπάρχει, λοιπόν, άμεση σχέση ανάμεσα στη δραματική έκφραση και στη θεραπευτική διαδικασία, καθώς πολλά απροσδιόριστα, ανέκφραστα συναισθήματα μέσα μας παίρνουν μορφή ακριβώς τη στιγμή που μετατρέπονται σε λόγο. Αυτή ακριβώς η διαδικασία που πραγματοποιείται μέσα από το δράμα, είναι η δραματοθεραπεία. Είναι η ανθρώπινη δυνατότητα να αποδέχεται αλλά και να δημιουργεί μέσω ενός φανταστικού δράματος αυτό που στην πραγματικότητα δεν είναι εκεί.

Η θεραπευτική αυτή μέθοδος επιδιώκει την έκφραση της «εσωτερικής σκηνής» μέσα από το βίωμα των ρόλων και το «παράδοξο» του θεάτρου. Οι άνθρωποι οφείλουν πρωταρχικά να αναγνωρίσουν τη ψευδαίσθηση πολλών αντιλήψεών τους, ώστε να μπορέσουν να κατανοήσουν κάτι που προηγουμένως τους φαινόταν αντιφατικό και να αντιληφθούν την έννοια του παράδοξου. Στη δραματοθεραπεία, όπως και στο θέατρο, μέσω της ηθοποιίας ο θεραπευόμενος αποκτάει τη δύναμη να δράσει. Mπορούν να αναδυθούν από μέσα μας στοιχεία άγνωστα με τα οποία δεν είμαστε εξοικειωμένοι και με τα οποία αναπτύσσουμε λιγότερες άμυνες. Έτσι το έργο που δημιουργείται εντελώς αυθόρμητα από τον θεραπευόμενο είναι αυθεντικό και περιέχει το δικό του συμβολικό νόημα.

Μέσα από τη διεργασία της δραματοποίησης μπαίνουν σε λειτουργία οι μηχανισμοί της Μεταφοράς, της Μετουσίωσης, της Προβολής και της Ταύτισης, οι οποίοι ανασύρουν και φέρνουν στο συνειδητό επίπεδο, κρυμμένα και απωθημένα κομμάτια του εαυτού μας.

Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως η δραματοθεραπεία στοχεύει:

Α. Στην έκφραση και τη διαχείριση της συγκίνησης, ώστε να επιτευχθεί συναισθηματική αποφόρτιση, να υπάρξει έλεγχος των συναισθημάτων ώστε αυτά τα συναισθήματα να βρουν δημιουργικές διεξόδους.
Β. Στη διεύρυνση του ρεπερτορίου των ρόλων της πραγματικής ζωής.
Γ. Στην ανάδυση του δημιουργού-εαυτού.
Δ. Στην ανάπτυξη του παρατηρητή-εαυτού.
Ε. Στην καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων αλλά και την ικανότητα που χρειάζεται για τη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων.
Στ. Στην επεξεργασία και διόρθωση της εικόνας του εαυτού.
Ζ. Στη νοηματοδότηση της ενδοπροσωπικής ζωής και της σχέσης της με τον εξωτερικό κόσμο.
 

Ψυχόδραμα, Ομαδική Θεραπεία, Τεχνικές

Όπως προείπαμε η δραματοθεραπεία, ως μέθοδος, έχει τη βάση της στο ψυχόδραμα και αναπτύχθηκε από τον Ιάκωβο Μορένο. Όταν ο Μορένο ζούσε στη Βιέννη γνώρισε τον Σίγκμουντ Φρόυντ και μελέτησε τις θεωρίες του, αλλά διαφώνησε με αυτές. Μάλιστα απομακρυνόμενος περισσότερο και βαδίζοντας αντίθετα με το ψυχαναλυτικό πρότυπο που τότε επικρατούσε, ίδρυσε την κοινωνιομετρία, την επιστήμη της θεραπευτικής ομάδας.

Η κοινωνιομετρία μελετά το δίκτυο των σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ των μελών μίας ομάδας. Μέσα από την κοινωνιομετρία προέκυψε αργότερα το ψυχόδραμα. Το βασικό δόγμα του ψυχοδράματος είναι η θεωρία του Μορένο σχετικά με την «αυθόρμητη δημιουργικότητα». Ο Μορένο πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος για να ανταποκριθεί αρμονικά ένα άτομο πάνω σε μια δύσκολη κατάσταση είναι μέσω του αυθορμητισμού και της φαντασίας.

Το ψυχόδραμα είναι ομαδική ψυχοθεραπεία, μια μέθοδος διερεύνησης του ψυχισμού των ατόμων, όπου οι συμμετέχοντες χρησιμοποιούν αυθόρμητη δραματοποίηση, αναπαριστώντας, αντί να μιλούν απλώς για αυτά, γεγονότα από τη ζωή τους με θεατρικό τρόπο. Είναι ένα παιχνίδι ρόλων, μέσω του οποίου αποκτούν γνώση και διορατικότητα. Οι συμμετέχοντες δεν δραματοποιούν μόνο τη βιωμένη εμπειρία τους, αλλά και τις ψυχολογικές εκφάνσεις που τη συνοδεύουν, όπως σκέψεις και συναισθήματα ή τρόπους αντιμετώπισης ενός προβλήματος.

Η ψυχοδραματική θεραπευτική ομάδα κάτω από την καθοδήγηση ενός εκπαιδευμένου θεραπευτή, τον σκηνοθέτη του ψυχοδράματος, καλείται να δραματοποιήσει πραγματικές καταστάσεις από το παρελθόν, όνειρα, ή εσωτερικές ψυχικές διαδικασίες, παίζοντάς τις στον παρόντα χρόνο. Δίνεται στους συμμετέχοντες μια ευκαιρία να επαναξιολογήσουν την συμπεριφορά τους, αποκτώντας βαθύτερη κατανόηση των καταστάσεων της ζωής τους.

Χρησιμοποιείται συχνότερα σε ομαδικό σχηματισμό, ενώ τα μέλη της ομάδας, βοηθούν στην τελετουργική δραματοποίηση ως θεραπευτικοί παράγοντες ο ένας του άλλου. Υπάρχουν «δευτερεύοντα οφέλη» που μπορούν να βιώσουν τα μέλη της ομάδας γιατί καθώς κατανοούν το ψυχόδραμα ενός άλλου κάνουν τις ανάλογες συνδέσεις με τις δικές τους προσωπικές εμπειρίες. Τα άτομα που χρησίμευσαν ως «βοηθητικά-Εγώ» μοιράζονται την εμπειρία που βίωσαν μέσω του ρόλου τους προκαλώντας τη συνειδητοποίηση των όσων συμβαίνουν.

Από τις πιο βασικές τεχνικές που χρησιμοποιούνται κατά τη διαδικασία της εκδραμάτισης είναι η μέθοδος του σωσία που χρησιμοποιείται ακόμα και για τη θεραπεία των ψυχώσεων. Σε αυτή την περίπτωση, ένα βοηθητικό Εγώ λειτουργεί ως ο σωσίας του πρωταγωνιστή, ο οποίος ακολουθεί τον πρωταγωνιστή σαν τη σκιά του και προσπαθεί να δράσει και να μιλήσει όπως θα έκανε εκείνος. Ο σωσίας εκφράζει ότι αισθάνεται και δεν μπορεί να εκφράσει ο πρωταγωνιστής.

Παρόμοια είναι και η τεχνική του καθρέφτη, όπου ο πρωταγωνιστής παρακολουθεί ως θεατής ένα βοηθητικό Εγώ να αναπαριστά τον ίδιο. Ο θεραπευόμενος συνειδητοποιεί τους τρόπους που συμπεριφέρεται και συνδέεται με τους ανθρώπους γύρω του, διαπιστώνοντας τις προβληματικές συμπεριφορές και τα μηνύματα που ο ίδιος εκπέμπει στους άλλους, συμπεριφορές που προηγουμένως δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί.

Μια άλλη τεχνική του ψυχοδράματος αποτελεί η αντιστροφή του ρόλου, στην οποία δύο άτομα, τα οποία ενδέχεται να βρίσκονται σε σύγκρουση, αναλαμβάνουν να αντιστρέψουν τους ρόλους τους. Πρόκειται για άτομα με ρόλους συχνά συμπληρωματικούς και αλληλοεξαρτώμενους, που βρίσκονται σε σύγκρουση, ενώ αντίθετα έχουν επιθυμία για ενότητα. Τέτοιοι είναι συνήθως ρόλοι μεταξύ γονέα- παιδιού, μεταξύ συζύγων, θύτη και θύματος. Καθώς το άτομο παίζει τον ρόλο του άλλου τον Συναισθάνεται.

Αυτές θεωρούνται από τις σημαντικότερες τεχνικές που χρησιμοποιούνται κατά την ψυχοδραματική συνάντηση, χωρίς όμως να είναι οι μοναδικές.

Η Γλώσσα των Συμβόλων

Η δραματοθεραπεία αποτελεί ένα κρίκο ανάμεσα στον πραγματικό και τον συμβολικό κόσμο. Υπάρχει μια ισχυρότατη αν και υπόγεια δύναμη που διαπερνά τα θεατρικά έργα, τους μύθους και τα τελετουργικά, η οποία ενεργοποιείται μέσα από τα σύμβολα και τα αρχέτυπα που τα έργα περιέχουν καθώς αυτά έχουν τη μαγική δυνατότητα να γεφυρώνουν τον εσωτερικό με τον εξωτερικό κόσμο μας. Τα σύμβολα συνιστούν μια κοινή γλώσσα που πηγάζει από το συλλογικό ασυνείδητο. Αυτή η γλώσσα εκφράζεται με εικόνες και τελετουργίες, και ουσιαστικά αποκωδικοποιεί τον τρόπο που λειτουργεί η ανθρώπινη ψυχή.

Οι μεταφορές, οι μύθοι, οι μάσκες, η τέχνη και ο αυτοσχεδιασμός, επικεντρώνονται στην ουσία και οδηγούν τους ανθρώπους βαθύτερα στην καρδιά του θέματος που θέλουν να αντιμετωπίσουν. Το περιεχόμενο που εκφράζεται μέσα από τα σύμβολα, τα αρχέτυπα και τις θεατρικές μεταφορές μάς φέρνει αντιμέτωπους με εκείνο που δεν αντιμετωπίζεται, μάς βοηθάει δηλαδή να κοιτάξουμε όχι μόνο τις σκιές των άλλων, αλλά και βαθιά μέσα στο δικό μας σκοτάδι. Ο συμβολισμός στη δραματοθεραπεία, το παίξιμο των ρόλων με τη δραματοποίηση, είναι σαν πρόβα, προτού ο θεραπευόμενος προχωρήσει στο βίωμα της δικής του ζωής όπως ακριβώς τη θέλει.

Ο ρόλος είναι μία θεμελιώδης έννοια η οποία προσδίδει συνοχή στην προσωπικότητα, που γίνεται αντιληπτή ως το άθροισμα των διαφορετικών ρόλων.

Σύμφωνα με τον Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (C.G. Jung)[11], «Εκτός από τη σκέψη ως λειτουργία της νόησης, υπάρχει και η σκέψη με τη μορφή των αρχέγονων εικόνων, με τη μορφή των συμβόλων που είναι αρχαιότερα του προϊστορικού ανθρώπου, τα οποία είναι έμφυτα από τις παλαιότερες εποχές και ζουν ανά τους αιώνες, επιβιώνοντας σε όλες τις γενεές. Αυτά τα σύμβολα αποτελούν τη βάση της ανθρώπινης ψυχής. Μόνο όταν ζήσουμε σε αρμονία με τα σύμβολα αυτά μπορούμε να ζήσουμε μια πλήρη ζωή».

Τα όνειρα, όπως και η ονειροπόληση έχουν στον πυρήνα τους θεατρική δύναμη. Ο Γιουνγκ θεωρεί ότι τα όνειρα έχουν δραματική δομή που μας παραπέμπει στην ιδέα του θεάτρου, καθώς ξεπηδάνε εικόνες μέσα από τον εσωτερικό μας κόσμο. Τα όνειρά μας μοιάζουν με ιδιωτικό θέατρο. Αντίστοιχα το θέατρο προσεγγίζει το παράδοξο του ονείρου, αλλά συμβαίνει ενώ είμαστε σε εγρήγορση Το όνειρο είναι το σημείο όπου συναντιούνται οι δύο κόσμοι, ο πνευματικός κι ο πραγματικός.

Σημειώσεις

[1] Σίγκμουντ Φρόυντ (S. Freud) (1856-1939), Αυστριακός ιατρός, φυσιολόγος, ψυχίατρος και θεμελιωτής της ψυχαναλυτικής σχολής στον τομέα της ψυχολογίας.
[2] Πήτερ Σλέιντ (Peter Slade) (1912-2004), Άγγλος δραματοθεραπευτής, από το 1947 έως το 1977 ήταν ο πρώτος σύμβουλος της επιτροπής εκπαίδευσης του Μπέρμιγχαμ για το δράμα. Εισήγαγε σεμινάρια δραματοθεραπείας στα σχολεία και καθιέρωσε σχετικά μαθήματα σε κολέγια εκπαίδευσης.
[3] Τζάκομπ Μορένο (Jacob L. Moreno) (1889-1974), Αυστροαμερικανός ψυχίατρος και κοινωνικός ψυχολόγος, ιδρυτής του ψυχοδράματος και πρωτοπόρος στην ανάπτυξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας.
[4] Νικολάι Εβρέινοβ (Nikolai N. Evreinov) (1879-1953), Ρώσος σκηνοθέτης, θεατρικός σύμβουλος που συνδέεται με τον ρωσικό συμβολισμό. Θεωρούσε το θέατρο ως παγκόσμιο σύμβολο της ύπαρξης.
[5] Βλαντιμίρ Ίλτζιν (Vladimir Iljine), Ρώσος επιστήμονας, ανέπτυξε την τεχνική του θεραπευτικού θεάτρου. Εργάστηκε κυρίως σε ψυχιατρικά νοσοκομεία. Μέσα από τη δουλειά του δημιούργησε μια δημοφιλής μεθοδολογία που χρησιμοποιείται στη θεατρική θεραπεία. Προσπάθησε να συνδυάσει επιστήμες όπως η βιολογία και η ιατρική με τις ανθρωπιστικές επιστήμες, τη μουσική και το θέατρο».
[6] Κoνσταντίν Στανισλάβσκι (Κ. S. Stanislavski) (1863-1938), Ρώσος ηθοποιός, θεατρικός σκηνοθέτης. Η κύρια φήμη και η επιρροή του, ωστόσο, στηρίζεται στο «σύστημα ΜΑΤ» της εκπαίδευσης του ηθοποιού, της προετοιμασίας και της πρόβας τεχνικής.
[7] Αντονέν Αρτό (Antoine Artaud) (1896-1948), Γάλλος ηθοποιός, σκηνοθέτης, ποιητής και θεωρητικός του θεάτρου. Υπήρξε από τα πρώτα μέλη του κινήματος του υπερρεαλισμού, επινόησε και δημιούργησε το Θέατρο της Σκληρότητας.
[8] Γιέρζυ Γκροτόφσκι (Jerzy M. Grotopwski), (1933-1999), Πολωνός θεατρικός σκηνοθέτης, καλιτέχνης και καθ. πανεπιστημίου. Θεωρείται καινοτόμος και «πατέρας» του σύγχρονου θεάτρου.
[9] Μπέρτολτ Μπρέχτ (Bertolt Brecht) (1898–1956), Γερμανός δραματουργός, σκηνοθέτης, θεατρικός συγραφέας και ποιητής του 20ού αιώνα. Θεωρείται ο πατέρας του Επικού Θεάτρου στη Γερμανία.
[10] Σου Τζένιγκς (Sue Jennings) (1938-), Αγγλίδα δραματοθεραπεύτρια, κοινωνική ανθρωπολόγος, συγγραφέας και θεατρολόγος. Το θεραπευτικό της πρόγραμμα βασίζεται σε ιστορίες, μουσική και δράμα. Ενσωματώνει τις ιστορίες και τους μύθους των θεών με σύμβολα, μάσκες και τελετουργίες.
[11] Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl G. Jung) (1875-1961), Ελβετός ιατρός και ψυχολόγος, υπήρξε ο εισηγητής της σχολής της αναλυτικής ψυχολογίας. Ασχολήθηκε με τα Αρχέτυπα και το Ασυνείδητο, πίστευε πως τα ένστικτα και τα αρχέτυπα είναι εκείνα που διαμορφώνουν το συλλογικό ασυνείδητο.

Βιβλιογραφία

• Παπαγεωργίου-Ευδοκίμου, Ράνια, Δραματοθεραπεία - Μουσικοθεραπεία, Eλληνικά Γράμματα, 2009.
• Jones Phil, Δραματοθεραπεία, Το Θέατρο ως Τρόπος Ζωής και Θεραπείας, Ελληνικά Γράμματα, 2001.
• Χάρτνολ Φύλλις, Ιστορία του Θεάτρου, Υποδομή, 1980.
• Minde Ase - Jennings Sue, Μάσκες της Ψυχής, Ελληνικά γράμματα, 1996.
• Νίτσε Φρίντριχ, Η Γέννηση της Τραγωδίας, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 1982.

Σύνδεσμοι

Ένωση Δραματοθεραπευτών Παιγνιοθεραπευτών Ελλάδας: Δραματοθεραπεία
Λήμμα στη Wikipedia: Ψυχόδραμα
Άρθρο στο site ΑΙΩΝ dramatopherapy center: Τι είναι δραματοθεραπεία
Τμήμα Κοινωνιολογίας Ρεθύμνου, Συλλογικό έργο: Τέχνη και Ψυχιατρική
ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ, ΣΧΟΛΗ ΣΕΥΠ, ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, Εργασία: Η τέχνη ως μέσο Θεραπείας
Λήμμα στην PSYCHOPEDIA η εγκυκλοπαίδεια της ψυχής: Δραματοθεραπεία
Άρθρο στο διαδικτυακό περιοδικό Les and More: Δραματοθεραπεία: Από το Ασκληπιείο στις μεταμοντέρνες performance και στις νέες δημιουργικές τάσεις στην ψυχοθεραπεία

Μ.Μ.