Ο άνθρωπος είναι μια συνειδητή σκεπτόμενη ύπαρξη που αποτελεί μια σύνθεση από ορατά και αόρατα στοιχεία. Ξεχειλίζει από αισθήσεις, ένστικτα, σκέψεις, συναισθήματα, επιθυμίες (ορατό-συνειδητό τμήμα), αλλά και από μια δυνητική κατάσταση ψυχικών και πνευματικών περιεχόμενων, διαδικασίες που δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε και για τις οποίες έχουμε μόνο έμμεση γνώση (αόρατο-ασυνείδητο τμήμα). Σε αυτό το ασυνείδητο τμήμα του εαυτού που είναι απέραντο, ρευστό και ανεξάντλητο, εδρεύουν αρχέγονα στοιχεία και σύμβολα που δομούν την ανθρώπινη υπόσταση συνδέοντας το ορατό με το αόρατο, την ύλη με το πνεύμα τα οποία ονομάζουμε Αρχέτυπα.

Τα αρχέτυπα είναι υποκείμενες μορφές από τα οποία απορρέουν εικόνες και μοτίβα[1] που συχνά απαντώνται μέσα στην ίδια τη φύση, την τέχνη[2], τα όνειρα, τη θρησκεία, σε μια κοινή βάση δεδομένων, σε ένα κοινό DNA. Ως ιδέες αναδύονται αυθόρμητα και αποκαλύπτουν αλήθειες που έχουν κρυφτεί από το συνειδητό μας στον χώρο του ασυνείδητου. Ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl G. Jung), απορρίπτοντας τη θεωρία της tabula rasa για την ανθρώπινη ψυχολογική ανάπτυξη, θεώρησε ότι η ατομική εξελικτική πίεση είναι εκδηλωμένη στην ατομική επαφή με τα αρχέτυπα[3].

«Όλοι μοιραζόμαστε ένα μαζικό ασυνείδητο νου, διαμορφωμένο από τις μνήμες και
τα πρότυπα συμπεριφοράς σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας.
Από εδώ πηγάζουν πράγματα όπως οι αρχέγονοι φόβοι και ο μυστικισμός».
                                                                                                                             Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ                                        

Το Ασυνείδητο

Αρχικά η έννοια του ασυνείδητου υποδήλωνε τον χώρο συγκέντρωσης απωθημένων ή ξεχασμένων στοιχείων ή περιεχομένων της μνήμης, που αποκτά τη λειτουργική της σπουδαιότητα μόνο χάρη σε αυτά[4]. Η ψυχική ύπαρξη είναι δυνατό να αναγνωριστεί μόνο με την παρουσία κάποιων στοιχείων που μπορούν να συνειδητοποιηθούν. Σε κάθε ψυχή υπάρχουν ορισμένες ασυνείδητες μορφές που παίζουν ενεργό ρόλο στη λειτουργία της. Πρόκειται για ζωντανές κλίσεις, ιδέες με την πλατωνική έννοια, που χαρακτηρίζουν και επηρεάζουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις[5]. Μια αρχέγονη εικόνα προσδιορίζεται ως προς το περιεχόμενό της μόνο όταν γίνει συνειδητή και επομένως «γεμίσει» με το υλικό της συνειδητής εμπειρίας[6]. Επομένως μπορούμε να μιλάμε για ασυνείδητο μόνο όταν μπορούμε να επιδείξουμε τα στοιχεία που περιέχει. Μπορεί επίσης να περιγραφεί, ως εκείνο το μέρος του μυαλού το οποίο «γεννάει» πολλές νοητικές διαδικασίες, οι οποίες εκδηλώνονται στο μυαλό του ατόμου χωρίς το άτομο να γνωρίζει την ύπαρξή τους. Αυτές οι διαδικασίες περιλαμβάνουν ασυνείδητα συναισθήματα, ασυνείδητες σκέψεις ή και ιδέες, ασυνείδητες αντιλήψεις, ασυνείδητες αντιδράσεις, συμπλέγματα, φοβίες και κρυφούς πόθους και επιθυμίες.

Το Ασυνείδητο στην Αναλυτική Ψυχολογία του Κ. Γκ. Γιουνγκ

Στην αναλυτική ψυχολογία του Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ με τον όρο ασυνείδητο εννοείται η περιοχή του αγνώστου στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Ό,τι συνειδητοποιούμε και το έχουμε ξεχάσει, ό,τι συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις, αλλά δε σημειώνουμε στο συνειδητό νου, όσα νιώθουμε, σκεπτόμαστε, θυμόμαστε, επιθυμούμε και πράττουμε ακούσια ή δίχως ιδιαίτερη προσοχή, όλα τα μελλοντικά πράγματα που παίρνουν σχήμα και αναδύονται κάποτε στη συνείδηση, όλα αυτά αποτελούν περιεχόμενο του ασυνείδητου. Πέραν αυτών στο ασυνείδητο περιλαμβάνονται απωθημένες οδυνηρές σκέψεις και συναισθήματα που έχουν απωθηθεί. Αυτά τα συγκινησιακά φορτισμένα συμπλέγματα, όπως ονομάζονται, αποτελούν την προσωπική-ατομική πλευρά της ψυχικής ζωής. Το σύνολο των περιεχομένων ο Γιουνγκ το ονόμασε ατομικό ασυνείδητο. Ωστόσο, αναγνώρισε ιδιότητες που δε βιώνει ο άνθρωπος ατομικά, αλλά τις κληρονομεί από μια βαθύτερη και ευρύτερη επικράτεια, ένα τμήμα του ασυνείδητου νου, κοινό σε όλους τους ανθρώπους που περιέχει αρχέτυπα, παγκόσμιες νοητικές «προδιαθέσεις» μη βασισμένες στην εμπειρία την οποία ονόμασε, συλλογικό ασυνείδητο.

Κατά τον Γιουνγκ, η ψυχή συγκροτείται από τρία μέρη: τη συνείδηση, το προσωπικό ασυνείδητο και το συλλογικό ασυνείδητο. Το συλλογικό ασυνείδητο είναι μια βάση δεδομένων που χρειάστηκε αιώνες για να συγκροτηθεί, αλλά είναι άρρηκτα συνδεδεμένο πλέον με την ανθρώπινη ψυχή. Πρόκειται για ένα είδος άυλης, άχρονης ενέργειας, ένας κόσμος ιδεών, που έχει συγκεκριμένο και καθορισμένο σχήμα, περιεχόμενο και νόημα. Είναι η επιβίωση της κοινής εμπειρίας της ανθρώπινης ύπαρξης, που περιέχει μνήμες από αρχαίες εμπειρίες των ανθρώπων, τις οποίες κληρονόμησε από το παρελθόν. Η καταχώριση και η διατήρηση μέσα μας αυτής της παρελθούσας εμπειρίας γίνεται στο ατομικό υποσυνείδητο υπό τη μορφή αρχετύπων, συμβόλων και μύθων των διαφόρων εθνών σε κάθε πολιτισμό, που επηρεάζουν τις σκέψεις μας και τα όνειρά μας,

Ο Γιουνγκ στο έργο του Ολοκλήρωση της Προσωπικότητας αναφέρει πως, «Η περιοχή της ψυχής που είναι άπειρα αρχαιότερη από την προσωπική ζωή του ατόμου, φαίνεται… ότι περιέχει ορισμένα σχέδια, τα αρχέτυπα, που είναι κοινά για όλη την ανθρωπότητα και αποτελούν τα περιεχόμενα του συλλογικού ασυνείδητου. Η ίδια η ψυχή, σε σχέση με τη συνείδηση, είναι προϋπάρχουσα και υπερβατική».

Τα αρχέτυπα περιλαμβάνουν την πνευματική κληρονομιά της εξέλιξης της ανθρωπότητας, η οποία γεννιέται μέσα στο κάθε άτομο. Περιέχουν τις συλλογικές πεποιθήσεις, τους μύθους, τα παγκόσμια ασυνείδητα στοιχεία κοινά στο ανθρώπινο είδος και κατάλοιπα του ζωώδους παρελθόντος μας καθώς και τα ένστικτα. Κατά τον Γιουνγκ, τα αρχέτυπα είναι κληρονομημένες δυνατότητες που πραγματώνονται, όταν εισέρχονται στη συνείδηση ως εικόνες ή εκδηλώνονται στη συμπεριφορά κατά την αλληλεπίδραση με τον έξω κόσμο[7]. Είναι αυτόνομες και κρυφές μορφές που μεταμορφώνονται μόλις εισέλθουν στη συνείδηση. Στην ψυχολογία του Γιουνγκ τα αρχέτυπα είναι ανεπτυγμένα στοιχεία του συλλογικού ασυνείδητου. Η ύπαρξη αρχέτυπων εντοπίζεται στα παραμύθια, την τέχνη, τους μύθους, τις θρησκείες ή τα όνειρα[8].

Τα αρχέτυπα συνθέτουν το συλλογικό ασυνείδητο με έναν ιδιαίτερο κώδικα επικοινωνίας και αποτελούν τον ακλόνητο πυρήνα γύρω από τον οποίο στροβιλίζεται η ανθρώπινη ψυχή, καθώς σιγά-σιγά εξελίσσεται, ωριμάζει και εξυγιαίνεται. Οι πληροφορίες αυτές, οδηγούν το άτομο σε μια εξελικτική πορεία και έχουν την ικανότητα να μας απελευθερώνουν από την ψυχική αδράνεια και την απογοήτευση. Μάς δείχνουν ότι υπάρχει κάτι μέσα μας, ασυμβίβαστο, μη αφομοιωμένο και συγκρουόμενο, που όμως έχει λόγο ύπαρξης και μας οδηγεί σε αφύπνιση. Τα αρχέτυπα σχηματίζουν ένα δυναμικό υπόστρωμα κοινό σε όλη την ανθρωπότητα, με βάση το οποίο κάθε άτομο χτίζει τη δική του ατομική εμπειρία ζωής, χρωματίζοντάς τα με την ατομική κουλτούρα του, την προσωπικότητά του και τα ατομικά του βιώματα[9]. Έτσι, ενώ τα ίδια τα αρχέτυπα θεωρούνται έμφυτες νεφελώδεις μορφές, από αυτές μπορεί να προκύψουν αναρίθμητες εικόνες, σύμβολα και πρότυπα συμπεριφοράς. Ενώ οι αναδυόμενες εικόνες και μορφές συλλαμβάνονται συνειδητά, τα αρχέτυπα που προκαλούν είναι στοιχειώδεις δομές που είναι ασυνείδητες και μη αντιληπτές[10].

Όταν το συνειδητό και το ασυνείδητο συνυπάρχουν μέσα στο ίδιο το άτομο και σέβονται το ένα την ύπαρξη του άλλου, υπάρχει αρμονία και ισορροπία. Ο Γιουνγκ πίστευε πως τα αρχέτυπα αναδύονται αυθόρμητα στο νου, ειδικά σε καταστάσεις κρίσεων. Κάθε αρχέτυπο μας προσφέρει κατανόηση και εμπειρία μιας κατάστασης ως δώρο. Με κάθε αρχέτυπο αναπτύσσουμε ικανότητες και χαρίσματα. Μια κρίση ανοίγει την πύλη προς το συλλογικό ασυνείδητο και επιτρέπει σε ένα αρχέτυπο να αποκαλύψει μια βαθιά αλήθεια κρυμμένη από τη συνείδηση.

Τα Αρχέτυπα

Τα Αρχέτυπα, λοιπόν, είναι τα περιεχόμενα του συλλογικού ασυνειδήτου υπό τη μορφή παγκόσμιων αρχέγονων εικόνων που κληρονομούνται από ένα προγονικό παρελθόν, το οποίο δεν περιλαμβάνει μόνο την πρώιμη ανθρωπότητα, αλλά και τους ζωικούς προανθρώπινους προγόνους της. Τα αρχέτυπα δεν αποτελούν μέρος της συνειδητής σκέψης, αλλά είναι προδιαθέσεις και τάσεις προς συγκεκριμένες συμπεριφορές -μοντέλα ψυχολογικής εκδήλωσης που συνδέονται με ένστικτα- όπως ο φόβος του σκοταδιού ή το μητρικό ένστικτο, που καλλιεργούνται και τροποποιούνται μέσα από την προσωπική εμπειρία[11].

Ο όρος «αρχέτυπο» εμφανίζεται ήδη στο Φίλωνα τον Ιουδαίο (De opificio mundi, I 69) σε σχέση με την Imago Dei (Εικόνα του Θεού) που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο. Επίσης στον Ειρηναίο, ο οποίος λέει: «Ο δημιουργός του κόσμου δεν έπλασε αυτά τα πράγματα κατευθείαν από τον εαυτό του, αλλά τα αντέγραψε από αρχέτυπα έξω από τον εαυτό του» (Adversus haereses I, 7, 5). Στο Corpus Hermeticum (Scott Hermetica I, 140) ο Θεός ονομάζεται «το αρχέτυπον φως», που μάλλον χρονολογείται από τον τρίτο αιώνα και εκφράζει την ιδέα πως ο θεός είναι το πρότυπο κάθε μορφής φωτός, δηλ. προϋπάρχει και είναι ανώτερος από το φαινόμενο «φως». Ο όρος εμφανίζεται αρκετές φορές και στον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη ως «άυλα αρχέτυπα ή Αρχέτυπος λίθος» (Migne, P.G), αλλά και στον Ειρηναίο, καθώς και στα γραπτά του Αγίου Αυγουστίνου.

Αρχέτυπες μπορούν να θεωρηθούν οι ιδέες του Πλάτωνα, οι οποίες αποτελούν τα πρότυπα των αισθητικών πραγμάτων. Κατά τον Πλάτωνα, τα Αρχέτυπα ήταν «τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της ανθρωπότητας, που είναι κληροδοτημένα από έναν τέλειο, πρότυπο και άχρονο Κόσμο, όπου οι Μεγάλες Ιδέες είναι σαφείς, σχηματοποιημένες Οντότητες, ανεπηρέαστες από χωροχρονικούς περιορισμούς και από οποιαδήποτε άλλη κατάσταση θα μπορούσε να τις μεταβάλλει». Όπως και οι μορφές του Πλάτωνα (είδη), τα αρχέτυπα δεν έχουν την προέλευση τους στον κόσμο των αισθήσεων, αλλά υπάρχουν από μόνα τους μέσα στην ίδια τη φύση. Στη θεωρία του περί Μορφών, υποστηρίζει ότι η ουσία ενός πράγματος ή μιας έννοιας είναι η υποκείμενη μορφή ή ιδέα του και ότι η αληθινή γνώση αποκτάται, όταν η ψυχή φτάσει στην ανάμνηση των αρχέτυπων ιδεών.

Την έννοια του αρχετύπου εισήγαγε και ο Ηράκλειτος, που αντιμετώπιζε την ψυχή ως την αρχετυπική πρώτη αρχή, όπως και ο Πυθαγόρας, που θεωρούσε τον αριθμό αρχετυπικό στοιχείο του κόσμου. Ο Πλωτίνος αναφέρει την έκφραση «πολύ αρχετυπώτερον και αληθέστερον», ενώ ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς λέει: «αρχέτυπον της αληθείας». Ο Αυγουστίνος αναφέρει τα εξής: «Οι πρωταρχικές ιδέες είναι καθορισμένες μορφές, σταθερές και αμετάβλητες αιτίες πραγμάτων, καθαυτές άμορφες, αιώνιες και ομοιότροπες, οι οποίες εμπεριέχονται στη θεία κατανόηση. Μολονότι οι ίδιες δεν χάνονται, όλα όσα μπορούν να δημιουργηθούν και να χαθούν διαμορφώνονται σύμφωνα με το πρότυπό τους. Η ψυχή δεν μπορεί να τις διακρίνει, εκτός και αν είναι η ορθολογική ψυχή».

Κατά τη σύγχρονη εποχή τα αρχέτυπα, αποτελούν το «θησαυρό στο χώρο των σκοτεινών σκέψεων» για τον οποίο μίλησε ο Ιμάνουελ Καντ[12] (Immanuel Kant), οι κατηγορίες που συνιστούν τις a priori δομές του ανθρώπινου νου. Θεωρητικά το αρχέτυπο μπορεί να προσδιοριστεί και έχει έναν αμετάβλητο νοηματικό πυρήνα, που δεν έχει όμως σχέση με τη συγκεκριμένη του εκδήλωση[13]. Οι αρχέτυπες εικόνες αυτές καθαυτές ανήκουν στις ύψιστες αξίες της ανθρώπινης ψυχής και κατοικούν στον ουρανό όλων των φυλών από αμνημονεύτων χρόνων[14]. Είναι αληθές πως η ιδέα του Γιουνγκ για τα αρχέτυπα βασίστηκε στις κατηγορίες του Καντ, στις ιδέες του Πλάτωνα και στα πρωτότυπα του Άρθουρ Σοπενχάουερ[15] (Arthur Schopenhauer). Για τον Γιουνγκ, «το αρχέτυπο είναι η ενδοσκοπικά αναγνωρίσιμη μορφή μιας a priori ψυχικής τάξης»[16]. «Αυτές οι εικόνες δεν διαθέτουν στερεό περιεχόμενο, ως εκ τούτου είναι ασυνείδητες. Σταθεροποιούνται και ασκούν επιρροή και τελικά διαμορφώνουν τη συνείδηση κατά τη συνάντηση τους με εμπειρικά γεγονότα (βιώματα)»[17].

O γερμανός φιλόσοφος Έντουαρντ Χάρτμαν (Eduard Hartmann) για την αρχή του ασυνείδητου, πίστευε πως εκφάνσεις του είναι η βούληση και η νόηση. Θεωρούσε το ασυνείδητο ως «ενιαία μεταφυσική ουσία, η οποία είναι φορέας των γνωρισμάτων της άπειρης βούλησης και της άπειρης νόησης», που συγκροτούν μία αδιαχώριστη ενότητα. Για τη δημιουργία του κόσμου, όμως, πίστευε πως συντελέστηκε η διάσπαση αυτής της ενότητας, μεταξύ βούλησης και νόησης. Για να υπάρξει η αρμονική διάταξη του κόσμου χρειάζεται να θεραπευτεί το πρωταρχικό σφάλμα του αποσκιρτήματος από την ενότητα του ασυνειδήτου. Ίσως όλο αυτό αποτέλεσε τον πρόδρομο της θεωρίας του Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud) για το υποσυνείδητο, που κατά τον Γιουνγκ εδράζεται στο συλλογικό υποσυνείδητο, στο οποίο συμμετέχουν όλα τα ανθρώπινα όντα. Ένα αρχείο αρχαϊκών και μυθικών μορφών, αρχέτυπα, το οποίο περιήλθε σε εμάς κληρονομικά. Τα αρχέτυπα είναι «πρωτογενείς εικόνες», οι οποίες προηγούνται των εννοιών, που συγκροτούν τη λογική διανόησή μας, πράγμα που σημαίνει ότι ο εαυτός μας δεν είναι μία αυτόνομη και αδέσποτη ύπαρξη, αλλά είναι εντεταγμένος σε ένα υπερπροσωπικό και προϊστορικό υπόβαθρο, από το οποίο δεν υπάρχει τρόπος να αποδράσει οριστικά[18].

Έτσι ο όρος «αρχέτυπο» ισχύει μόνον έμμεσα για τις «συλλογικές απεικονίσεις» του γάλλου μελετητή Λεβί Μπριλ (Levy Bruhl), με την έννοια των συμβολικών εικόνων που εμφανίζονται στην πρωτόγονη θεώρηση του κόσμου. Εδώ υπονοεί εκείνα τα ψυχικά περιεχόμενα που δεν έχουν υποβληθεί ακόμη σε συνειδητή επεξεργασία και επομένως είναι άμεσα στοιχεία της ψυχικής εμπειρίας. Υπό αυτή την έννοια υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στο αρχέτυπο και στην ιστορική μορφή που πήρε μέσα από την εξέλιξή του. Ιδιαίτερα στα ανώτερα επίπεδα της εσωτερικής διδασκαλίας, τα αρχέτυπα εμφανίζονται με μια μορφή που αποκαλύπτει καθαρά την κριτική και αξιολογική επίδραση της συνειδητής επεξεργασίας. Η άμεση εκδήλωση των αρχέτυπων όπως τη συναντάμε σε όνειρα και οράματα είναι πολύ πιο ατομική, λιγότερο κατανοητή και πιο αφελής από ό,τι στους μύθους, για παράδειγμα. Το αρχέτυπο είναι ουσιαστικά ένα στοιχείο του ασυνείδητου που τροποποιήθηκε γιατί έγινε συνειδητό και αντιληπτό και χρωματίστηκε από την ατομική συνειδητότητα μέσα στην οποία εκδηλώθηκε. Το έργο του Λεβί Μπριλ, ειδικά οι έννοιες της συλλογικής αντιπροσώπευσης εκπροσώπησης και μυστικής συμμετοχής, επηρέασαν την ψυχολογική θεωρία του Γιουνγκ, που ανέπτυξε την έννοια των αρχετύπων, χωρίς να είναι ο πρώτος που την εισήγαγε[19]. Το γεγονός ότι ο Γιουνγκ αποδίδει στον Μπριλ την έννοια των συλλογικών αναπαραστάσεων και όχι στον Εμίλ Ντ. Ντιρκέμ (Emile D. Durkheim), που επεξεργάστηκε την έννοια κοινωνιολογικά, σημαίνει ότι η σχέση της κοινωνιολογικής έννοιας του Ντιρκέμ και της ψυχολογικής έννοιας του Γιουνγκ διαμορφώθηκε μέσω του Μπριλ[20]. Στις πρωτόγονες παραδόσεις των φυλών εμφανίζονται αρχέτυπα που έχουν τροποποιηθεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Δεν είναι πλέον περιεχόμενα του ασυνείδητου, αλλά έχουν μετατραπεί σε συνειδητές μορφές που διδάσκονται μέσω της εσωτερικής διδασκαλίας, ενός τρόπου μετάδοσης των συλλογικών στοιχείων που προήλθαν αρχικά από το ασυνείδητο[21].

Μια άλλη πολύ γνωστή εκδήλωσή τους σε παγκόσμιο επίπεδο εδώ και χιλιάδες χρόνια απαντάται στις μυθολογίες και στα μοτίβα των παραμυθιών και λαϊκών μύθων. Όμως και εδώ έχουμε να κάνουμε με μορφές που έχουν δεχτεί μια συγκεκριμένη σφραγίδα και μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Γιουνγκ μελετώντας τη μυθολογία θεμελίωσε μια νέα επιστήμη των συμβόλων και της ερμηνείας τους ως αρχέτυπα στο «συλλογικό ασυνείδητο».

Ως ψυχολόγος και ερευνητής, ύστερα από μακρά παρατήρηση και έρευνα της ανθρώπινης συμπεριφοράς μέσα από την εξελικτική της πορεία στους αιώνες, καθιέρωσε τον όρο «αρχέτυπο» στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, για να κατονομάσει εκείνες τις σπερματικές ιδέες που υπάρχουν στον θείο Νου και οι οποίες στην αρχέτυπη φύση τους δεν είναι άμεσα αισθητές από την ανθρώπινη συνείδηση, παρά μόνο ως πρότυπα σχέσης, που η ανθρωπότητα ντύνει με κατάλληλες εικόνες. Το 1912 έγραψε για τις αρχέγονες εικόνες που είχαν καταγραφεί στο ασυνείδητο των ασθενών του και το 1919 χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο αρχέτυπα, για να μπορέσει να διακρίνει μεταξύ του ίδιου του αρχέτυπου και της αρχετυπικής εικόνας, η οποία γίνεται αντιληπτή στο επίπεδο της συνείδησης. Σύμφωνα με τον Γιουνγκ, τα αρχέτυπα είναι απεριόριστα σε αριθμό. Δημιουργούνται από την επανάληψη των καταστάσεων και των εμπειριών που αποτυπώνονται στην ψυχική σύνθεση. Δεν είναι όμως μορφές εικόνων στις οποίες δίνεται ένα περιεχόμενο, αλλά μορφές χωρίς περιεχόμενο.

Η σημασία των αρχετύπων γίνεται μόνο μερικά αντιληπτή, η βαθύτερη έννοιά τους μένει ένα μυστικό που υπάρχει πολύ πριν από τον ίδιο τον άνθρωπο και το οποίο εκτείνεται πολύ πέρα από αυτόν. Ακόμη και ο κατεξοχήν υλιστής Φρόιντ, αναγνώριζε την αξία τους, κατονομάζοντάς τα «αρχαία κατάλοιπα»[22]. Τις ψυχικές αυτές μορφές δεν μπορεί να τις εξηγήσει καμία εμπειρία της ζωής του ατόμου. Φαίνεται να είναι έμφυτες, αρχέγονες και αποτελούν κληρονομιά του ανθρώπινου πνεύματος. Στην πραγματικότητα, είναι το κατακάθισμα των εμπειριών της ανθρωπότητας που επαναλαμβάνεται διαρκώς επί αιώνες. Καθώς αυτές οι συλλήψεις, που αποτελούν τη βάση των κυριότερων ανθρώπινων πίστεων, είναι αδύνατο να αποκαλυφθούν από τη συνείδηση σε όλο το βάθος, αναδύονται σε αυτήν μόνο με έμμεση ή συμβολική μορφή. Στο σύνολό τους αποτελούν το συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας, το οποίο εκδηλώνεται στο συνειδητό κόσμο με τη μορφή συμβολικών σκέψεων, πράξεων ή εικόνων που παρουσιάζονται σε όλους σχεδόν τους χώρους της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Αυτές οι παγκόσμιες νοητικές «προδιαθέσεις» ή σχήματα, που δεν προέρχονται από την ατομική και προσωπική εμπειρία του καθενός μας στην καθημερινή ζωή, είναι ένας συλλογικός κώδικας επικοινωνίας. Όταν συμβαίνει κάποια κατάσταση που αντιστοιχεί σε κάποιο αρχέτυπο, τότε αυτό ενεργοποιείται και εκδηλώνεται μία ακάθεκτη παρόρμηση. Θεός, γέννηση, θάνατος, αναγέννηση, δύναμη, μαγεία, ο ήλιος, το φεγγάρι, ο άνεμος, τα ζώα και τα στοιχεία, είναι αρχέτυπα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα χαρακτηριστικά που ενσωματώνουν ο Ήρωας, ο Άγιος, ο Δικαστής, το Παιδί, ο Κατεργάρης και η Μητέρα Γη. Συσχετισμοί, σύμβολα, καταστάσεις και διαδικασίες είναι αρχέτυπα. Ο ρόλος τους στην προσωπικότητα μεταβάλλεται, καθώς το άτομο αναπτύσσεται και αντιμετωπίζει νέες καταστάσεις. Τα αρχέτυπα επικοινωνούν με το συνειδητό και μπορεί κανείς να έχει κάποιες ενοράσεις σχετικές με τον εαυτό, προσπαθώντας να αναγνωρίσει και να προσέξει τις αρχετυπικές δυνάμεις στη ζωή του. Τα αρχέτυπα, είπε ο Γιουνγκ, είναι ψυχικές δυνάμεις που απαιτούν να τις παίρνουμε στα σοβαρά, εάν τις αγνοήσουμε μπορούν να προκαλέσουν νευρωτικές ακόμη και ψυχωτικές διαταραχές.

Στο βιβλίο Ο Άνθρωπος και τα Σύμβολά του ο Γιουνγκ αναφέρει πως το αρχέτυπο στην πραγματικότητα είναι μια τάση του ενστίκτου τόσο έκδηλη, όσο και η παρόρμηση που ωθεί το πουλί να χτίζει μια φωλιά και τα μυρμήγκια να οργανώνονται σε αποικίες. Διευκρινίζοντας τις σχέσεις ανάμεσα στα αρχέτυπα και τα ένστικτα θεωρεί πως, αυτό που ονομάζουμε ένστικτο δεν είναι παρά ένας φυσιολογικός παλμός, αντιληπτός από τις αισθήσεις. Όμως τα ένστικτα αυτά, εκδηλώνονται και με φαντασιώσεις, και φανερώνουν την παρουσία τους πολλές φορές αποκλειστικά μέσα από συμβολικές εικόνες. Αυτές ακριβώς τις εκδηλώσεις ονομάζει ο Γιουνγκ αρχέτυπα. Η προέλευσή τους δεν είναι γνωστή. Παρουσιάζονται και ξαναπαρουσιάζονται σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, ακόμη και εκεί που δεν είναι δυνατό να εξηγήσουμε την παρουσία τους καταφεύγοντας στο συλλογισμό των μεταβιβάσεων από γενιά σε γενιά, ή των φυλετικών διασταυρώσεων που προήλθαν από τις μεταναστεύσεις.

Η άποψή του για τα «αρχαϊκά κατάλοιπα», που ονόμασε «αρχέτυπα» ή «αρχαϊκές εικόνες» αντικρούστηκε με πείσμα από ανθρώπους που δεν διέθεταν επαρκή γνώση της ψυχολογίας των ονείρων, ούτε της μυθολογίας. Αναφέρει σχετικά, «νομίζουμε συχνά ότι, ο όρος ''αρχέτυπο'' αναφέρεται σε καθορισμένες εικόνες, ή καθορισμένα μυθολογικά θέματα. Όμως, αυτά δεν είναι τίποτε άλλο από συνειδητές παραστάσεις: θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε ότι, παραστάσεις τόσο ποικίλες, είναι δυνατό να μεταβιβαστούν κληρονομικά».

Κατά τη Μαρί Λ. φον Φραντς (Marie-Louise von Franz), το ασυνείδητο ή τα αρχέτυπα, αυτοί οι δυναμικοί πυρήνες της ψυχής, ασκούν μια σημαντική επίδραση επάνω στο άτομο, καθορίζουν τις συγκινήσεις του, τις ηθικές και πνευματικές του προοπτικές, επηρεάζουν τις σχέσεις του με τους άλλους, επιδρώντας έτσι πάνω σε όλο το φάσμα της ζωής. Ακόμη παρατηρούμε ότι τα αρχετυπικά σύμβολα συνδυάζονται στο άτομο με μια συνθετική διάταξη, κι όταν ερμηνευτούν σωστά τους προσδίδουμε θεραπευτικό αποτέλεσμα, κι ακόμη ότι, τα αρχέτυπα μπορούν να ασκήσουν πάνω στο πνεύμα μας δημιουργική ή καταστροφική επίδραση. Δημιουργικά είναι όταν μας εμφυσούν καινούργιες ιδέες, καταστροφικά όταν οι ίδιες ιδέες καταντούν συνειδητές προλήψεις που αντιστέκονται σε ανακαλύψεις άλλου είδους. Ο Γιουνγκ κατέδειξε τον τρόπο ερμηνείας των αρχετύπων ώστε να μην εξασθενίζουμε τις ατομικές ή ιδιότυπες πνευματικές αξίες των αρχετυπικών συμβόλων μέσα από ισοπέδωση, αποδίδοντας ένα στερεότυπο αφηρημένο νόημα[23].

Στα περισσότερα άτομα τα αρχέτυπα αναδύονται στη συνείδηση όταν αυτή είναι ιδιαίτερα χαλαρωμένη και επιτρέπει στο ασυνείδητο να εμφανίσει τα περιεχόμενά του, για αυτό συχνά τα όνειρα περιέχουν αρκετές αρχετυπικές εικόνες. Το άτομο συνήθως εντυπωσιάζεται από αυτές όταν διατηρούνται στη συνειδητή μνήμη του, αλλά σπάνια μπορεί να δώσει κάποια λογική εξήγηση για την παρουσία τους.

Ορισμένα από τα γνωστότερα αρχέτυπα, όπως η Μεγάλη Μητέρα, ο Πατέρας των Πάντων, ο Γέρο-Σοφός, ο Κοσμικός Άνθρωπος, ο Ιερός Γάμος, απεικονίζονται συχνά σε παραστάσεις ναών σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, καθώς και σε ζωγραφικούς πίνακες, ύστερα από μια παράξενη ονειρική εμπειρία του δημιουργού τους. Το να προσπαθήσει έστω κανείς να ερμηνεύσει τα περιεχόμενα αυτών των συμβόλων θα ήταν πολύ φιλόδοξη και μάταιη απόπειρα. Η κατανόηση μορφών σαν αυτές που αναφέρθηκαν, εκτείνεται πολύ πέρα από την ανθρώπινη λογική αντίληψη και μπορεί να τις προσεγγίσει κανείς μόνο από το επίπεδο της ψυχικής του λειτουργίας. Όσο ο άνθρωπος βαδίζει δυναμικά προς την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του, θα του αποκαλύπτονται ολοένα και υψηλότερες βαθμίδες τούτων των μορφών. Λέγεται πως για να έρθει κανείς σε επαφή με τις ιδέες που κρύβονται πίσω από αυτές, πρέπει να ξεκινήσει την αναζήτηση της εσωτερικής του ύπαρξης, δηλαδή, να επιδιώξει την εξερεύνηση του ασυνείδητού του. Μέσω αυτής θα ανακαλύψει τον αληθινό του εαυτό και θα ολοκληρωθεί σαν άνθρωπος, αφού πρώτα αντιμετωπίσει τα περιεχόμενά του και κατορθώσει να εξοικειωθεί και να συμφιλιωθεί μαζί τους.

Στην εσωτερική φιλοσοφία, τα περιεχόμενα της απόκρυφης ύπαρξης έχουν, μέσα στους αιώνες, εμφανιστεί με τη μορφή ορισμένων αρχέτυπων συμβόλων. Έτσι, το πρώτο που πρόκειται να αντιμετωπίσει ο αναζητητής μόλις βυθιστεί στον εσωτερικό του κόσμο, είναι η ονομαζόμενη Σκιά που απεικονίζει το σύνολο των εμπειριών, ιδιαίτερα των αρνητικών που είχε ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της ζωής του. Συχνά η συνάντηση με τη Σκιά, η οποία δεν είναι παρά ο εαυτός μας, είναι ιδιαίτερα δυσάρεστη, αν το άτομο δεν είναι έτοιμο να δει την εικόνα του όπως πραγματικά είναι στον εσωτερικό καθρέφτη.

«Το να γνωρίσεις την δική σου σκοτεινή πλευρά, είναι ο καλύτερος τρόπος για
να αντιμετωπίσεις τη σκοτεινή πλευρά των άλλων…».

Κατά τον Γιουνγκ, αυτή η διαδικασία «εξατομίκευσης», έχει ως στόχο την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ατόμου. Είναι μια φυσική διαδικασία –μια εσωτερική ένωση που ουσιαστικά είναι απαραίτητη για την πνευματική ευημερία κάθε ατόμου. Θα μπορούσαμε επομένως να μεταφράσουμε την εξατομίκευση ως πραγμάτωση του Εαυτού ή αυτοπραγμάτωση. Είναι μια διαδικασία ωρίμανσης, κατά την οποία η ψυχή ωριμάζει με τον ίδιο σχεδόν τρόπο με το φυσικό σώμα. Για να γίνουν οι άνθρωποι ψυχολογικά υγιείς, έπρεπε να πετύχουν μια ισορροπία ανάμεσα στις απαιτήσεις της κοινωνίας και σε αυτό που πραγματικά είναι.

Τα αρχέτυπα προϋπάρχουν και ενυπάρχουν μέσα στην ψυχή, είτε συλλογική είτε ατομική. Το αρχέτυπο μπορεί να εκδηλωθεί όχι μόνο σε στατική μορφή σαν εικόνα, αλλά και με μία δυναμική διαδικασία για να διαφοροποιήσει κάποια λειτουργία της συνείδησης. Στην πραγματικότητα όλες οι τυπικές ανθρώπινες εκδηλώσεις της ζωής, βιοψυχολογικές ή πνευματικές στηρίζονται σε μία αρχετυπική βάση.

Αρχέτυπες Μορφές

Ο Εαυτός: το αρχέτυπο των αρχετύπων, επειδή τα συγκεντρώνει όλα και τα ενοποιεί κατά τη διαδικασία της αυτοσυνειδητοποίησης. Η Γιολάντε Τζακόμπι (Jolande Jacobi) αναφέρει: «Για τη συνειδητή προσωπικότητα η γέννηση του Εαυτού μια μετατόπιση στο ψυχικό της κέντρο, και συνεπώς μια εξ ολοκλήρου διαφορετική τοποθέτηση ως προς τη ζωή -με άλλα λόγια μια μεταμόρφωση με την πληρέστερη σημασία του όρου»[24].

Η Περσόνα: είναι το δημόσιο πρόσωπο, η εικόνα που βγάζει προς τα έξω ο κάθε άνθρωπος στην καθημερινότητα του, μια δημόσια μάσκα ή έξω πρόσωπο, εκείνη η πλευρά της προσωπικότητας την οποία ο άνθρωπος δείχνει στον κόσμο[25].

Η Σκιά: το αρχέτυπο του σκότους. Η σκιά είναι κάποιες πλευρές του εαυτού που μπορεί να έχουν καταπιεστεί ή απορριφθεί. Είναι το κομμάτι που κρύβουμε από τους άλλους ανθρώπους γιατί θεωρούμε ότι είναι άσχημο. Ο Γιουνγκ λέει, ότι όσο λιγότερο αναγνωρίζει στην ενσυνείδητη ζωή του τη σκιά του κάποιος, τόσο πιο σκοτεινή είναι και όσο πιο σκοτεινή γίνεται αποκτάει περισσότερη δύναμη. Πίστευε πως για να είναι ολοκληρωμένοι οι άνθρωποι πρέπει συνεχώς να αγωνίζονται να μάθουν τη σκιά τους[26].

Anima και Animus: Η άνιμα αντιπροσωπεύει τη θηλυκή όψη των ανδρών, η οποία παραμένει ανθεκτική στη συνείδηση. Ο όρος επινοήθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τον Γιουνγκ για να υποδηλώσει το γυναικείο στοιχείο που κάθε άνδρας φέρει στο ασυνείδητό του με τη μορφή ενός αρχέτυπου. Αυτό το γυναικείο στοιχείο, είναι μια γυναικεία κληρονομημένη ομαδική εικόνα γυναίκας, η anima. Αυτή είναι υπεύθυνη για τα γυναικεία χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του και της συμπεριφοράς του και τον βοηθάει στην κατανόηση και στις σχέσεις του με τις γυναίκες. Όπως ο Φρόιντ, έτσι και ο Γιουνγκ, πίστευε ότι οι άνθρωποι είναι ψυχολογικά αμφιφυλόφιλοι και κατέχουν μια ανδρική και μια γυναικεία πλευρά. O άνιμους αντιπροσωπεύει την προσωποποίηση όλων των αρσενικών ψυχολογικών τάσεων που έχει μια γυναίκα. Είναι ο αρρενωπός αρχετυπικός συμβολισμός μέσα στο ασυνείδητο της γυναίκας. Ο animus, που συμβολίζει τη σκέψη και την αιτιολόγηση, η ασυνείδητη αρσενική διάσταση στη γυναικεία ψυχή[27].

Ο Εσωτερικός Γάμος: αφορά την εξισορρόπηση, του αρσενικού και του θηλυκού μέσα μας, την ισορροπία μεταξύ αυτών των δύο ενεργειών ώστε να επιτευχθεί ολοκλήρωση και πληρότητα. Από αυτή την άποψη, η αναζήτηση της αγάπης, είναι απλώς η εξωτερική εκδήλωση της καθολικής προσπάθειας για ολότητα και ένωση εσωτερικά. Η αναζήτηση της εσωτερικής ολότητας γενικά εκφράζεται στις σχέσεις μας. Μας έλκει η υπερβατική ποιότητα της αγάπης[28].

Η Μεγάλη Μητέρα: αντιπροσωπεύει δύο αντιμαχόμενες δυνάμεις –από τη μία πλευρά, τη γονιμότητα και τη φροντίδα και από την άλλη, τη δύναμη της καταστροφής[29].

Ο Γέρος Σοφός: αρχέτυπο της σοφίας και του νοήματος, το οποίο συμβολίζει την προϋπάρχουσα γνώση των ανθρώπων σχετικά με τα μυστήρια της ζωής[30].

Ο Ήρωας: το αρχέτυπο αυτό αντιπροσωπεύεται στους θρύλους και τη μυθολογία ως ένας ισχυρός άντρας, συνήθως ημίθεος, ο οποίος τα καταφέρνει κόντρα σε όλες τις πιθανότητες. Συμβολίζει την εξέλιξη και την ανάπτυξη, που για να επιτευχθεί χρειάζεται το άτομο να βγει από τη ζώνη ασφάλειας να υπερπηδήσει τα εμπόδια και να ολοκληρώσει επιτεύγματα αλλά και πνευματική κατανόηση της ζωής[31].

Τα αρχέτυπα είναι καθολικά οργανωτικά θέματα ή μοτίβα που εμφανίζονται ανεξάρτητα από τον χώρο, τον χρόνο ή το άτομο. Εμφανίζονται σε όλα τα υπαρξιακά βασίλεια και σε όλα τα επίπεδα, είναι οργανωμένα ως θέματα στον unus mundus, το οποίο ο Jung ... περιέγραψε ως «εν δυνάμει κόσμο πέρα από τον χρόνο» και είναι ανιχνεύσιμα σε κάθε είδους συγχρονικότητα[32]. Τα αρχέτυπα συνθέτουν το συλλογικό υποσυνείδητο με έναν ιδιαίτερο κώδικα επικοινωνίας και αποτελούν τον ακλόνητο πυρήνα γύρω από τον οποίο στροβιλίζεται η ανθρώπινη ψυχή, καθώς σιγά-σιγά εξελίσσεται ωριμάζει και εξυγιαίνεται. Οι πληροφορίες αυτές, μας οδηγούν σε μια εξελικτική πορεία και έχουν την ικανότητα να μας γλιτώνουν από την ψυχική αδράνεια και την απογοήτευση. Μας δείχνουν ότι υπάρχει κάτι μέσα μας, ασυμβίβαστο, μη αφομοιωμένο και συγκρουόμενο που όμως έχει λόγο ύπαρξης και μας οδηγεί σε αφύπνιση. Όταν το συνειδητό και το ασυνείδητο συνυπάρχουν μέσα στο ίδιο το άτομο και σέβονται το ένα την ύπαρξη του άλλου υπάρχει αρμονία και ισορροπία.

Σημειώσεις

[1] Brugue and Llompart 2020, 196.
[2] Ο αρχετυπικός καλλιτέχνης στην ελληνική μυθολογία είναι ο Διόνυσος, εκείνος που οδηγεί την ύπαρξη σε δημιουργική έκφραση μέσω της τέχνης που απελευθερώνει την ψυχή από την τοξική προσωπικότητα. Βλ. Moilanen 2006, 132.
[3] Stevens 1999, 215. 
[4] Jung 1988, 13.
[5] Jung 1988, 22.
[6] Jung 1988, 23.
[7] Stevens 2006, κεφ. 3.
[8] Stevens 2015, 141.
[9] Munro, Schumaker and Carr 2014, 2027.
[10] Packer 2010, 82.
[11] Εγκυκλοπαίδεια Μυστικιστικών και Παραφυσικών Εμπειριών.
[12] Jung 1988, 29.
[13] Jung 1988, 23.
[14] Jung 1988, 29.
[15] Samuels 1986, 52-56.
[16] Jung 1985, 140.
[17] Jung 1928, παρ. 300.
[18] Πελεγρίνης 2009, 107.
[19] Jung 1963, 353.
[20] Shamdasani 2003, 288-93, 295-97.
[21] Segal 2007, 635-658.
[22] Kenaan 2019, 39-42.
[23] Von Franz, M-L. 1964, The Process of Individuation, in C. G. Jung et al. Man and His Symbols, (New York: Doubleday. 158–229.
[24] Jacobi 1967, 50.
[25] Jung 1953, 190.
[26] Young-Eisendrath and Dawson 1997, 319.
[27] Frey-Rohn 1974, 264.
[28] Morrissey 2018,  80-84.
[29] Jung 1969, v. 9i.
[30] Von Franz 1978, 207-208.
[31] Jacobi 1971, 114.
[32] O'Brien 2017, 207-214. 

Βιβλιογραφία

• Brugue, L., Llompart, A. 2020, Contemporary Fairy-Tale Magic: Subverting Gender and Genre, Leiden: BRILL.
• Frey-Rohn, L. 1974, From Freud to Jung: A Comparative Study of the Psychology of the Unconscious, New York: Dell.
• Guiley, R.E. 1994, Εγκυκλοπαίδεια Μυστικιστικών και Παραφυσικών Εμπειριών, σελ. 42-45, Αθήνα: Anubis.
• Jacobi, J. 1967, The Way of Individuation, New York: New American Library.
• Jacobi, J. 1971, Complex, Archetype, Symbol, Princeton: Princeton University Press.
• Jaffe, A. 1991, C. G. Jung: Λόγος και Εικόνα, Αθήνα: Ιάμβλιχος.
• Jung, C.G. 1980, Ο Άνθρωπος και τα Σύμβολά του, Αθήνα: Αρσενίδης.
• Jung, C.G. 1988, Τέσσερα Αρχέτυπα, Αθήνα: Ιάμβλιχος.
• Jung, C. 1953, Two Essays on Analytical Psychology, Collected Works, 7 (2 ed.), London: Routledge. 
• Jung, C.G. 1990, Δύο Δοκίμια στην Αναλυτική Ψυχολογία, Αθήνα: Ιάμβλιχος.
• Jung, C. G. 1963, Memories, Dreams, Reflections, ed. A. Jaffe. New York: Vintage Books.
• Jung, C.G. 1969, Psychological aspects of the Mother Archetype in Archetypes and the Collective Unconscious, Bollingen, CW, v.9i.
• Kenaan, V.L. 2019, The Ancient Unconscious: Psychoanalysis and the Ancient Text, Oxford: Oxford University Press.
• Moilanen, O. 2006, The Truth is in Dreams Stories and Fairy Tales, Kotka: Finland.
• Morrissey, M. P. 2018, Sacred Marriage, Jung Journal, 12(3), 80-84.
• Munro, D., Schumaker, J.F., Carr, S.C. 2014, Motivation and Culture, Oxon: Routledge.
• O'Brien, J.A. 2017, The Healing of Nations, Psychological Perspectives, 60(2), 207-214. 
• Packer, S. 2010, Superheroes and Superegos: Analyzing the Minds Behind the Masks, Santa Barbara, CA: ABC-CLIO.
• Πελεγρίνης, Θ. 2009, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Shamdasani, S. 2003, Jung and the Making of Modern Psychology, Cambridge: Cambridge University Press.
• Samuels, A. 1986, Jung and the Post-Jungians, Oxon: Routledge.
• Segal, R.A. 2007, Jung and Lévy-Bruhl, Journal of Analytical Psychology, 52(5), 635-658.
• Stevens, A. 1999, On Jung: Updated Edition, Princeton, N.J.: Princeton University Press.
• Stevens, A. 2006, The archetypes (Chapter 3.) in Papadopoulos, R. (ed.) The Handbook of Jungian Psychology: Theory, Practice and Applications, Oxon: Routledge.
• Stevens, A. 2015, Living Archetypes: The selected works of Anthony Stevens, Oxon: Routledge.
• Von Franz, M.L. 1964, The Process of Individuation, in C. G. Jung et al. Man and His Symbols, New York: Doubleday.
• Von Franz, M.L. 1978, The Process of Individuation, in Jung, C. G. (ed.). Man and his Symbols. London: Picador.
• Young-Eisendrath, P., Dawson, T. 1997, The Cambridge Companion to Jung, Cambridge: Cambridge University Press.

Ι.Φ.