Η πολύ καλά τεκμηριωμένη πνευματική παράδοση της αρχαίας Μεσοποταμίας αποδίδει θεϊκή καταγωγή σε όλες τις ιερατικές επιστήμες της προκατακλυσμιαίας εποχής. Η περίοδος πριν από τον κατακλυσμό επέχει θέση αποκάλυψης στη μυθολογία της Μεσοποταμίας και είναι στην πραγματικότητα η βάση για τον καθορισμό όλης της μεταγενέστερης γνώσης.

Οι πανάρχαιοι σοφοί ήταν πολιτισμικοί-ήρωες, που έφεραν τις τέχνες του πολιτισμού στη γη. Μετά από αυτή την περίοδο τίποτα νέο δεν εφευρίσκεται, εκτυλίσσεται απλώς και διαβιβάζεται η αρχική αποκάλυψη[1]. Ο Όαννες και οι άλλοι σοφοί που ακολουθούν, γνωστοί και ως Παρατηρητές, διδάσκουν τα θεμέλια του πολιτισμού στην προκατακλυσμιαία ανθρωπότητα, όπως αφηγείται ο Βηρωσσός.

Bηρωσσός, Απ. 1: «Κατά το πρώτο έτος ένα πλάσμα που ονομάζεται Όαννες, εμφανίστηκε από τη Θάλασσα της Ερυθραίας σε ένα τόπο δίπλα στην Βαβυλωνία. Ολόκληρο το σώμα του ήταν ιχθυόμορφο, αλλά ένα ανθρώπινο κεφάλι είχε σχηματιστεί κάτω από την κεφαλή του ψαριού, όπως και ανθρώπινα πόδια, που ξεπηδούσαν από την ουρά του ψαριού. Είχε επίσης ανθρώπινη φωνή. Η εικόνα του σώζεται μέχρι σήμερα. Η οντότητα περνούσε τις ημέρες της με τους ανθρώπους, αλλά δεν έτρωγε τροφή. Δίδαξε στους ανθρώπους τη γνώση των γραμμάτων και των επιστημών και όλων των τεχνών. Τους δίδαξε πώς να χτίζουν πόλεις, πώς να δημιουργούν ναούς, πώς να θεσπίζουν νόμους και να μετρούν τη γη. Αποκάλυψε, επίσης, τους σπόρους και τη συλλογή των καρπών, και γενικά έδωσε στους ανθρώπους κάθε τι που συνδέεται με την πολιτισμένη ζωή. Από εκείνη τη στιγμή που η οντότητα αποκάλυψε τη γνώση, τίποτα περισσότερο δεν έχει ανακαλυφθεί. Όταν έδυε ο ήλιος η οντότητα Όαννες βουτούσε στη θάλασσα και περνούσε τις νύχτες του στα βαθιά, γιατί ήταν αμφίβιος. Αργότερα, εμφανίστηκαν και άλλα πλάσματα. Όλοι μαζί εξηγούσαν με λεπτομέρειες αυτά τα πράγματα, για τα οποία μίλησε συνοπτικά ο Όαννες»[2].

Απκάλλου οι Επτά Σουμέριοι Σοφοί

Ο Τύμβος της Εριντού από όπου προήλθαν οι Απκάλλου.

Oι Απκάλλου (Ακκαδικά), ή Αμπγκάλ (Σουμεριακά), είναι επτά Σουμέριοι σοφοί, ημίθεοι, που λέγεται ότι δημιουργήθηκαν από τον θεό Ένκι, τον ακκαδικό Έα, για τη μετάδοση του πολιτισμού στους ανθρώπους. Αναφέρονται ως ιερείς του Ένκι και ως σύμβουλοι ή σοφοί των πρώτων βασιλέων της Σουμερίας πριν από τον Κατακλυσμό. Θεωρείται ότι έδωσαν στην προκατακλυσμιαία ανθρωπότητα το Με (ηθικό κώδικα), τις τέχνες και την τέχνη. Ήταν ιχθυόμορφοι άνδρες που πρόβαλαν από το γλυκό νερό αμπζού. Απεικονίζονται συνήθως με τον κατώτερο κορμό ιχθύος, ή ενδεδυμένοι ως ιχθύες. Ένα σημαντικό ζήτημα που αντανακλάται στις αρχαίες πηγές σε σχέση με την προκατακλυσμιαία γνώση ήταν η επιβίωση της μετά τον κατακλυσμό. Aν μόνο μία οικογένεια επιβίωσε από τον κατακλυσμό, σύμφωνα με τις Μεσοποταμιακές και τις Ιουδαϊκές αφηγήσεις, οι επιζήσαντες του κατακλυσμού και οι απόγονοί τους είναι οι μεταδότες της πανάρχαιας γνώσης στην μετακατακλυσμιαία εποχή. Ορισμένες πηγές θεωρούν τον επιζώντα από τον Κατακλυσμό, απόγονο της γραμμής των θεϊκών Απκάλλου, χωρίς να ταυτίζεται ρητά μαζί τους. Ένας από τους επιζώντες από τον Κατακλυσμό που κατονομάζονται στη μεσοποταμιακή λογοτεχνία ήταν ο Ατρά-χασις, που σημαίνει «εξαιρετικά σοφός», επίθετο που αποδίδεται στον σοφό Αντάπα στον ακκαδικό μύθο[3]. Στο Έπος του Γκιλγκαμές (XI 197) ο Ουτα-ναπιστί έγινε αποδεκτός στη συντροφιά των θεών, αφού άκουσε πρώτα τη μυστική γνώση τους, και στο πλαίσιο αυτό φέρει επίσης το επίθετο ατρά-χασις[4]. Στο Έπος του Γκιλγκαμές η περιγραφή «εκείνος που είδε το Βάθος», παρουσιάζει τον ήρωα ως μεταδότη της προκατακλυσμιαίας σοφίας στον σύγχρονό του κόσμο. Υπήρχαν και άλλα νοητά μέσα για τη διατήρηση της πανάρχαιας γνώσης, εκτός από τη μυθοποίηση του επιζώντος του Κατακλυσμού ως θεία πηγή.

Ένα από αυτά τα νοητά μέσα ήταν η σύλληψη των απκάλλου ως αμφίβια πλάσματα, ικανά να επιβιώνουν στα βάθη των υδάτων, και να προβάλλουν ξανά, μετά την απόσυρση των υδάτων του Κατακλυσμού. Ένας άλλο νοητός τρόπος μετάδοσης της προκατακλυσμιαίας γνώσης ήταν η καταγραφή της σε πινακίδες, που θάβονταν ή τοποθετούνταν σε υψηλούς τόπους για να μη χαθούν. Στη μεσοποταμιακή παράδοση τέτοια θεία πηγή πληροφοριών ήταν η Πινακίδα των Πεπρωμένων, που αντιστοιχεί στις ουράνιες πινακίδες και το πέπλο Παργκόντ (Ενώχ Γ΄), αντίστοιχο του Παροκέτ, στο οποίο είναι γραμμένα όλα τα θεία μυστικά[5].

Σύμφωνα με τον μύθο, τα ανθρώπινα πλάσματα αρχικά δεν γνώριζαν τον πολιτισμό και τα αγαθά του. Ο θεός Ένκι έστειλε από το Ντιλμούν, τον τόπο «όπου ο ήλιος ανατέλλει», τη «Χώρα των Ζώντων», τον τόπο όπου ο θεοποιημένος ήρωα των Σουμερίων Ουτναπιστίμ αναλήφθηκε για να ζήσει για πάντα, από αυτόν τον μακρινό ημιμυθικό τόπο[6], αμφίβια πλάσματα, κατά το ήμισυ ιχθυόμορφα ή πτηνόμορφα, κατά το ήμισυ ανθρωπόμορφα. Προέβαλαν από τους ωκεανούς για να ζήσουν με τα ανθρώπινα πλάσματα και να τα διδάξουν τις τέχνες και άλλες όψεις του πολιτισμού, όπως η γραφή, ο νόμος, το χτίσιμο των ναών και των πόλεων και η γεωργία[7]. Αυτά τα πλάσματα έμειναν γνωστά ως Απκάλλου ή Παρατηρητές, καθώς παρέμειναν κοντά στα ανθρώπινα πλάσματα μετά τη διδασκαλία που τούς παρείχαν, παρατηρώντας την εξέλιξή τους, διδάσκοντάς τα μονοπάτια του πολιτισμού και υπηρετώντας ως σύμβουλοι των βασιλέων των ανθρώπων[8].

Επιτοίχιο ανάγλυφο Απκάλλου με κεφαλή αητού.

Οι Απκάλλου αναφέρονται σε διαφόρoυς μύθους στη σουμεριακή λογοτεχνία της σφηνοειδούς γραφής. Απαντώνται για πρώτη φορά στο έπος του θεού Έρρα[9] από τον Μαρντούκ που ρωτά: «Πού είναι οι Επτά Σοφοί της Απσού, το καθαρό ψάρι πουράντου, που όπως και ο κύριός του Έα, είναι προικισμένο με πανέμορφη σοφία;»[10]. Σύμφωνα με τον ναϊκό ύμνο της Κου'αρά και οι επτά σοφοί ζούσαν στην πόλη Εριντού. Ωστόσο, τα ονόματα και η σειρά εμφάνισης αυτών των επτά σοφών διαφέρει ανάλογα με τις πηγές. Αναφέρονται, επίσης, στην μαγική επωδό της τρίτης πινακίδας του Μπιτ μεσέρι[11]. Οι πηγές που δεν προέρχονται από τη σφηνοειδή γραφή, προέρχονται από τα κείμενα του Βηρωσσού, του Βαβυλωνίου ιερέα του Μπελ Μαρντούκ του 3ου ΠΚΕ αι. Ο Βηρωσσός περιγράφοντας την εμφάνιση του πρώτου από αυτούς τους σοφούς, του Όαννες τον περιγράφει ως πλάσμα με δύο κεφάλια ιχθυόμορφο και ανθρωπόμορφο, σώμα ιχθύος και ανθρώπινα πόδια. Στη συνέχεια αναφέρει ότι ακολούθησαν περισσότερα παρόμοια όντα. Οι επτά σοφοί αναφέρονται, επίσης, σε κείμενο εξορκισμού, όπου περιγράφεται ότι μοιάζουν με κυπρίνους[21].

Η Σειρά Εμφάνισης των Επτά Σοφών

Υπάρχουν αρκετοί κατάλογοι της σφηνοειδούς γραφής που διατηρούν τα ονόματα των προκατακλυσμιαίων σοφών[13]. Οι κατάλογοι αυτοί δεν είναι συνεπείς, «όπως ακριβώς και στην περίπτωση των προκατακλυσμιαίων βασιλέων, τα ονόματα και η σειρά των προκατακλυσμιαίων σοφών είναι προφανώς αρκετά μεταβλητή»[14]. Η μορφή του Όαννες του πρώτου προκατακλυσμιαίου σοφού στην αφήγηση του Βηρωσσού αντιστοιχεί στον πρώτο σοφό, που ονομάζεται Ουαναντάπα σε καταλόγους σφηνοειδούς γραφής. Το Ου-Αν και το Αντάπα είναι τα δύο συνθετικά του ονόματος. Το όνομα αντάπα ήταν πιθανώς αρχικά επίθετο που σήμαινε σοφός, το οποίο εξελίχθηκε αργότερα σε κύριο όνομα[15]. Η τρίτη πινακίδα της σειράς των δίγλωσσων επωδών Μπιτ μεσέρι μαρτυρεί την ύπαρξη των ονομάτων που εμφανίζονται σε διάφορα χειρόγραφα για τον έβδομο κατά σειρά σοφό —Αντάπα, Ουτουαμπζού και Ουτουαάμπα— που λέγεται ότι αναλήφθηκε στον ουρανό. Αν και δεν υπάρχει γενική συμφωνία για τη σειρά εμφάνισης των επτά σοφών, οι Conrad and Newing δίνουν τη δική τους εκδοχή για τη σειρά εμφάνισης τους: Ο πρώτος είναι ο Όαννες ή Ουάννα, «που ολοκλήρωσε τα σχέδια για τον ουρανό και τη γη». Ο δεύτερος είναι ο Ουαννεντούγκα, «ο οποίος ήταν προικισμένος με αντιληπτική διάνοια». Τρίτος ήρθε ο Εμμεντούγκα «προικισμένος με καλή μοίρα». Επόμενος ήταν ο Ενμεγκαλάμα «που γεννήθηκε σε σπίτι». Πέμπτος ήταν ο Ενμεμπουλούγκα «που μεγάλωσε σε λιβάδι». Έκτος ακολούθησε ο Αν-Ενλίλντα, «ο μάγος της Εριντού». Τελευταίος έφτασε ο Ουτουαμπζού, που «αναλήφθηκε στους ουρανούς». Οι Conrad και Newing ταυτίζουν τον Ουτουαμπζού με τον μυθικό Βαβυλώνιο Αντάπα[16], ενώ άλλοι ταυτίζουν τον Όαννες με τον Αντάπα[17].

Επωδός: Ου-Άννα, ο οποίος πραγματοποιεί τα σχέδια του ουρανού και της γης, Ο Ου-Άννε-ντούγκα, που είναι προικισμένος με αντιληπτική κατανόηση, ο Εν-Με-ντούγκα, που τον περιμένει μοίρα καλή, ο Εν-Με-γκαλάμμα που γεννήθηκε σε σπίτι, ο Εν-Με-μπουλούγκα που μεγάλωσε σε λιβάδι μέσα, ο Αν-Ενλίλντα, ο εξορκιστής της πόλης Εριντού, ο Ουτου-αμπζού που αναλήφθηκε στον ουρανό, οι πουράντου-ιχθύες της θάλασσας, οι επτά, οι επτά σοφοί που ήλθαν από το ποτάμι, εκείνοι που ελέγχουν τα σχέδια του ουρανού και της γης[18].

Αυτοί οι επτά ήταν σύμβουλοι επτά διαφορετικών βασιλέων και για αυτό μπορεί να τους αναζητήσει κανείς σε δύο διαφορετικούς καταλόγους, στον κατάλογο των βασιλέων και στον κατάλογο των Απκάλλου. Ούτε οι σοφοί, ούτε οι βασιλείς συνδέονταν γενεαλογικά. Οι Απκάλλου φέρονται ότι σε κάποια δεδομένη στιγμή απέκτησαν σχέσεις με τους ανθρώπους, καθώς ο μετακατακλυσμιαίος μύθος αναφέρει ότι εμφανίστηκαν άλλοι τέσσερεις. Ήταν εν μέρει ανθρώπινοι εν μέρει Απκάλλου και ονομάζονταν Νουνγκαλπιρριγκαλντίμ, Πιρριγκαλνουνγκάλ, Πιρριγκαλαμπσού και Λου-νάνα, ο οποίος ήταν κατά τα 2/3 Απκάλλου. Μετά από αυτούς τους μετακατακλυσμιαίους Απκάλλου εμφανίστηκαν οι εντελώς ανθρώπινοι σύμβουλοι, που ονομάζονταν ουνμανού. Ο Γκιλγκαμές, ο μυθικός βασιλέας της Ουρούκ, λέγεται ότι ήταν ο πρώτος βασιλιάς με εντελώς ανθρώπινο σύμβουλο[19]. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι οι Απκάλλου ήταν το μοντέλο για τον Ενώχ, πρόγονο του Νώε[20].

Η Διαδικασία της Δαιμονοποίησης

Πτηνόμορφος απκάλλου.

Στα πλαίσια της διαμόρφωσης ενός νέου πολιτισμού με νεαρή θρησκεία, που όφειλε να ενώσει τις φυλές του Ισραήλ γύρω από έναν ιδρυτικό-θρησκευτικό μύθο, οι αρχαίοι θεοί της Μεσοποταμίας έπρεπε να υποβιβαστούν, να δαιμονοποιηθούν, κάτι που συνέβη και με τους Παρατηρητές. Αναφέρονται δύο διαφορετικές προσαρμογές της μεσοποτάμιας παράδοσης σε σχέση με την προκατακλυσμιαία ιστορία. Η μία αφορά στη σειρά των δέκα προκατακλυσμιαίων πατριαρχών που αντιστοιχούνται με τους δέκα προκατακλυσμιαίους βασιλείς της μεσοποτάμιας μυθολογίας. Η δεύτερη είναι αρνητική και κινείται στη λογική της δαιμονοποίησης. Οι αρχαίοι σοφοί, οι μεσοποτάμιοι απκάλλου δαιμονοποιήθηκαν ως «υιοί του Θεού», όπως και οι γιοι τους Νεφιλίμ (Γεν. 6.3-4), που απαντώνται αργότερα στην Ενωχική λογοτεχνία ως Παρατηρητές και γίγαντες, παράνομοι δάσκαλοι της ανθρωπότητας πριν από τον Κατακλυσμό (Α΄ Ενώχ 6–8). Το Βιβλίο των Παρατηρητών συμφιλιώνει αυτές τις δύο διαφορετικές προσαρμογές, παρουσιάζοντας τον Ενώχ από κάθε άποψη ανώτερο από τους Παρατηρητές.

Η A.D. Kilmer (1987) έχει ήδη αναφέρει τους μεσοποτάμιους απκάλλου ως πρότυπο για τους Νεφιλίμ, υποδεικνύοντας, προκειμένου να στηρίξει τη θέση της, πως οι πηγές αποδίδουν στον Μεσοποτάμιο πανάρχαιο σοφό Αντάπα την πράξη της ύβρεως και ότι οι ασεβείς πράξεις αποδόθηκαν και σε ορισμένους μετακατακλυσμιαίους σοφούς, γεγονός που εξόργισε τους θεούς. Στο Βιβλίο της Γένεσης 6, οι Νεφιλίμ αναφέρονται ως παράδειγμα του αδύναμου προκατακλυσμιαίου γένους των ανθρώπων[21]. Η Kilmer δεν φαίνεται να παρατηρεί τη σκόπιμη εκτροπή της μεσοποτάμιας παράδοσης των Απκάλλου στο Α΄ Ενώχ. Με τη σειρά του ο J.T. Milik σημειώνει τον παραλληλισμό με τη μεσοποτάμια μυθολογία, αναφέροντας για το Α΄ Ενώχ, 6: «ο συγγραφέας παρουσιάζει δύο αρχηγούς των πεπτωκότων αγγέλων, τον βασιλέα (Σεμ-χαζάχ) και τον σοφό (Αζα-ηλ), που προΐσταντο δέκα παρατηρητών ... χρησιμοποιώντας το βαβυλωνιακό πρότυπο προκατακλυσμιαίων βασιλέων και σοφών[22]. Καθώς οι επιστήμες και τεχνολογίες της Μεσοποταμίας θεωρούνται ότι κατάγονται από τους προκατακλυσμιαίους Απκάλλου, τόσο ο Ενώχ όσο και οι Παρατηρητές αποτυπώθηκαν ως δυνάμεις μιας προκατακλυσμιαίας διδασκαλίας. Προφανώς, οι Ιουδαίοι συγγραφείς ήθελαν να απεικονίσουν τον εθνικό τους ήρωα ως υπέρτερο της ξένης και ανταγωνιστικής πολιτισμικά σοφίας.

Η διδασκαλία της ανθρωπότητας ήταν ο ρόλος των προκατακλυσμιαίων απκάλλου στη μεσοποτάμια παράδοση. Ορισμένες ιστορίες από την ιουδαϊκή λογοτεχνία για τους Παρατηρητές περιέχουν άλλα στοιχεία, υπολείμματα του βαβυλωνιακού μύθου, τμήματα μιας συλλογικής μνήμης που δείχνει προς την κατεύθυνση της πηγής της πληροφορίας. Στο μεσαιωνικό ιουδαϊκό κείμενο Μιντράς του Σεμχαζάι και του Αζαήλ, τμήμα του μη σωζόμενου Μιντράς Αμπκίρ, το επεισόδιο της καθόδου των αγγέλων αναφέρεται στην Ισταχάρ, ανθρώπινη μορφή, που διατηρείται αγνή, χάρη στην απαγορευμένη διδασκαλία των αγγέλων. Το όνομα Ισταχάρ, με την παραλλαγή Εστ-ράχ από χειρόγραφο της Μπόντλειας Βιβλιοθήκης[23], είναι σχεδόν βέβαιο ότι προέρχεται από το όνομα της μεσοποτάμιας θεότητας Ιστάρ και η ανάληψή της στα άστρα είναι υπενθύμιση του μύθου της ανόδου και της καθόδου της στη μεσοποτάμια μυθολογία.

Η διαδικασία δαιμονοποίησης της προγενέστερης θρησκείας ή σοφίας από μεταγενέστερους πολιτισμούς είναι καλά τεκμηριωμένη στην ανθρώπινη ιστορία και στην περίπτωση των πανάρχαιων καθοδηγητών και παρατηρητών της ανθρώπινης εξέλιξης, η δαιμονοποίηση είναι δεδομένη στον νεότερο και ανταγωνιστικό ιουδαϊκό πολιτισμό, που εκτός των προκατακλυσμιαίων σοφών δαιμονοποίησε μια σειρά προγενέστερων θεοτήτων, όπως η Λίλιθ και η Ασερά, διαμορφώνοντας τον δικό του ιδρυτικό μύθο.

Παραπομπές - Σημειώσεις

[1]. Kvanvig, H.S. (1988). Roots of Apocalyptic: The Mesopotamian Background of the Enoch Figure and of the Son of Man, Neukirchen–Vluyn: Neukirchener Verlag, σ. 201.
[2]. Burstein, S.M. (1978). The Babyloniaca of Berossus, Malibu: Undena Publications, σσ. 13-14, 19
[3]. Izre’el, Sh. (2001). Adapa and the South Wind, Mesopotamian Civilizations 10. Winona Lake, IN: Eisenbrauns, σ. 9, ISBN: 1-57506-048-5
[4]. George, A.R. (2003). The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, Oxford: Oxford University Press. σ. 716.
[5]. Arbel, D. (2006). Divine Secrets and Divination, στο DeConick April D. (ed.) (2006) Paradise Now: Essays on Early Jewish and Christian Mysticism, Atlanta: Society of Biblical Literature, σσ. 355-79 (σ. 372)
[6]. Jacobsenm Thorkild (1997). The Harps that once--: Sumerian poetry in translation. Yale University Press. σ. 150. ISBN: 978-0-300-07278-5
[7]. "Iconography of Deities and Demons in the Ancient Near East". (PDF). University of Zurich. Ανάκτηση 20 Μαρτίου 2016
[8]. Lindsay, Jones, ed. (2005). Encyclopedia of religion vol. 9 (2nd ed.). Detroit: Thomson Gale. σ. 5964. ISBN: 0-02-865742-X
[9]. "The Melammu Project: The Intellectual Heritage of Assyria and Babylonia in East and West". . Ανάκτηση 20 Μαρτίου 2016.
[10]. Gwendolyn, Leick, (1998). A dictionary of ancient Near Eastern mythology London: Routledge. σ. 151. ISBN: 978-0-415-19811-0
[11]. Mettinger, Tryggve N.D. (2007). The Eden narrative: a literary and religio-historical study of Genesis 2-3. Winona Lake, Ind.: Eisenbrauns. σ. 103. ISBN: 978-1-57506-141-2
[12]. Bottéro, Jean (1995). Writing, reasoning, and the Gods. Chicago: Univ. of Chicago Press. σ. 247. ISBN: 978-0-226-06727-8
[13]. Kvanvig, H.S. (1988). Roots of Apocalyptic: The Mesopotamian Background of the Enoch Figure and of the Son of Man, Neukirchen–Vluyn: Neukirchener, Verlag σσ. 159-213.
[14]. Borger, R. (1994). The Incantation Series B_t M_seri and Enoch’s Ascension to Heaven, στο Richard S. Hess and David T. Tsumura (eds.), I Studied Inscriptions from before the Flood: Ancient Near Eastern, Literary, and Linguistic, Approaches to Genesis 1–11, (Sources for Biblical and Theological Study, 4) Winona Lake, IN: Eisenbrauns, σ. 232.
[15]. Lambert, W.G. (1962). A Catalogue of Texts and Authors, JCS 16, σσ. 59-77. (σ. 74)
[16]. Conrad, Edgar W.; Newing, Edward G., eds. (1987). Perspectives on language and text: essays and poems in honor of Francis I. Andersen's sixtieth birthday, July 28, 1985. Winona Lake, Ind.: Eisenbrauns. σ. 39. ISBN: 978-0-931464-26-3.
[17]. Clifford, edited by Richard J. (2007). Wisdom literature in Mesopotamia and Israelμ Atlanta: Society of Biblical Literature. σ. 25. ISBN: 978-1-58983-219-0.
[18]. Borger, R. (1994) ό.π, σ. 230.
[19]. Lindsay, Jones, (ed.) (2005). ό.π, σ. 5964.
[20]. Lindsay Jones, (ed.) (2005). ό.π., σ. 2803. 
[21]. Kilmer, A.D. (1987). The Mesopotamian Counterparts of the Biblical Nepilim, στο E.W. Conrad and E.G. Newing (eds.). Perspectives on Language and Text: Essays and Poems in Honor of Francis I. Andersen’s Sixtieth Birthday July 28, 1985, Winona Lake, IN: Eisenbrauns, σσ. 39-44. (σ. 40).
[22]. Milik, J.T. (1976). The Books of Enoch: Aramaic Fragments of Qumran Cave 4, Oxford: Clarendon Press, σ. 29.
[23]. Milik, J.T. (1976). ό.π, σ. 327.

Κ.Κ.