Ο πολιτιστικός ήρωας είναι κατεξοχήν μυθολογικός ήρωας, μυθική ύπαρξη που σχετίζεται με κάποιου είδους κοινότητα ή ομάδα, πολιτιστική, εθνική, θρησκευτική ή άλλη. Το έργο του είναι η αλλαγή του κόσμου, με κάποια εφεύρεση ή ανακάλυψη. Είναι τυπικός ήρωας για τον ανθρώπινο πολιτισμό και πιστώνεται συνήθως με την ανακάλυψη της φωτιάς, της γεωργίας, των τραγουδιών, της παράδοσης, του νόμου ή της θρησκείας και είναι συνήθως η σημαντικότερη μορφή ενός λαού που ταυτίζεται ενίοτε με τον ιδρυτικό του μύθο.

Ο Ρόλος του Πολιτιστικού Ήρωα

Το Κογιότ, Πολιτιστικός Ήρωας και Κατεργάρης

Οι πολιτιστικοί ήρωες, σε αντίθεση με το υπέρτατο ον, δεν είναι ούτε παντογνώστες, ούτε παντοδύναμοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η συμπεριφορά τους μοιάζει με εκείνη του κλόουν ή του παλιάτσου. Μάλιστα, στους μύθους πολλών φυλών των γηγενών της Βόρειας Αμερικής εμφανίζονται ως απατεώνες ή κατεργάρηδες. Διάφοροι μελετητές θεωρούν τον πολιτιστικό ήρωα μετασχηματιστή, δημιουργό, που φέρνει τον πολιτισμό, heros civilisateur, και συχνότερα, Heilbringer, (εκείνος που φέρνει τη σωτηρία)[3]. Σε άλλους πολιτισμούς ο κατεργάρης και ο πολιτιστικός ήρωας συνδυάζονται[4]. Σχετικό παράδειγμα είναι ο Προμηθέας, στην ελληνική μυθολογία, που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς για να τη δώσει στους ανθρώπους, όπως και ο Μάουι στην πολυνησιακή μυθολογία.Ο πολιτιστικός ήρωας ως μυθικό ον βρίσκεται στις θρησκευτικές παραδόσεις πολλών αρχαϊκών κοινωνιών. Παρά το γεγονός ότι βοηθά ενίοτε το υπέρτατο ον στη δημιουργία του κόσμου, η σημαντικότερη δραστηριότητά του εμφανίζεται μετά τη δημιουργία: στην αποστολή του να κάνει τον κόσμο κατοικήσιμο και ασφαλή για την ανθρωπότητα. Καθορίζει θεσμούς, φέρνει πολιτιστικά αγαθά, και καθοδηγεί την ανθρωπότητα στις τέχνες του πολιτισμού. Είναι ο ιδιαίτερος ήρωας που εισάγει τον πολιτισμό στον άνθρωπο[1]. Σε ορισμένους πολιτισμούς υπάρχουν δυαδικοί μύθοι και αναφέρονται σε δύο πολιτιστικούς ήρωες που διευθετούν τον κόσμο με συμπληρωματικό τρόπο. Οι δυαδικές κοσμολογίες είναι παρούσες σε όλες σχεδόν τις κατοικημένες ηπείρους και δείχνουν μεγάλη ποικιλομορφία: διαθέτουν πολιτιστικούς ήρωες, αλλά και δημιουργούς ή άλλα όντα. Οι δύο ήρωες άλλοτε εμφανίζονται αντιθετικοί μεταξύ τους ή συνεργάτες. Άλλοτε είναι ουδέτεροι ή αντίθετοι, ή έχουν σχέση ισχυρού και αδύνατου, αθάνατου και θνητού, όπως στη περίπτωση του Κάστορα και του Πολυδεύκη. Άλλοτε είναι αδέλφια (ακόμα και δίδυμα) ή δεν είναι καν συγγενείς[2].

Η ιδέα και ο ρόλος του πολιτισμικού ήρωα ερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως. Οι πρώιμες ερμηνείες τόνισαν τη θέση του στην εξέλιξη της ιδέας του υπέρτατου όντος. Ο Γερμανός ιστορικός και κοινωνιολόγος Kurt Breysig, είδε για παράδειγμα, τον πολιτιστικό ήρωα ως στάδιο της θρησκευτικής ανάπτυξης προγενέστερο της αντίληψης της ανθρωπότητας για ένα προσωπικό υπέρτατο ον. Ο Γερμανός εθνολόγος Paul Ehrenreich, στην ανάπτυξη της θεωρίας του για τη «μυθολογία της φύσης» ερμηνεύει τους μύθους για τους πολιτιστικούς ήρωες ως προσπάθεια των πρωτόγονων ανθρώπων να κατανοήσουν το φυσικό τους περιβάλλον[5].

O Ehrenreich είδε στον πολιτιστικό ήρωα τον πολιτισμό την ενσωμάτωση της δομής και των ρυθμών των φυσικών φαινομένων, για παράδειγμα, την ανατολή και τη δύση του ηλίου, την χάση και την φέξη της σελήνης, καθώς και την κίνηση των άστρων και των αστερισμών. Από την άλλη ο Wilhelm Schmidt, εθνολόγος και ιστορικός των θρησκειών ήταν ο κύριος υπέρμαχος της θεωρίας του πρωτόγονου μονοθεϊσμού (Urmonotheismus)[6]. Υποθέτοντας ότι οι πρώτοι άνθρωποι πίστευαν σε ένα υπέρτατο ον, υποστήριξε ότι ο Heilbringer, αυτός που φέρνει την σωτηρία, δεν ήταν ποτέ πραγματικός δημιουργός και ότι η συγκεκριμένη μορφή εμφανίστηκε σε αρχαϊκές κοινωνίες μετά την ιδέα του Υπέρτατου Όντος.

Οι ερμηνείες των Breysig, Ehrenreich και Schmidt απορρίφθηκαν από μεταγενέστερους μελετητές του πολιτισμού και της ιστορίας των θρησκειών, οι οποίοι έχουν πρόσβαση σε περισσότερα και διαφορετικά εθνολογικά δεδομένα και αναγνωρίζουν την αυτονομία και την πολυπλοκότητα του πολιτιστικού ήρωα. Μελετητές όπως ο Hermann Baumann, ο Adolf E. Jensen, ο Mircea Eliade, ο Otto Zerries, ο Raffaele Pettazzoni, και ο Harry Tegnaeus έχουν συνεισφέρει ιδιαίτερα προς την κατεύθυνση της επανεκτίμησης και της κατανόησης του πολιτιστικού ήρωα. Αντί να επιδιώξουν την εξελικτική προσέγγιση στο θέμα του πολιτιστικού ήρωα, οι νεότεροι ερευνητές εξέτασαν τη σχέση που παρουσιάζουν λεπτομέρειες οι μύθοι, και οι ιστορικές και πολιτιστικές πραγματικότητες των αρχαϊκών κοινωνιών –η οικονομική τους δραστηριότητα, οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί και η στάση τους προς τον χώρο, τον χρόνο και τη θνητότητα.

Δραστηριότητες του Πολιτιστικού 'Ηρωα

Σε πολλά από τους μύθους που μιλούν για κατορθώματα του πολιτιστικού ήρωα, εκείνος παρουσιάζεται να θέτει τα θεμέλια της ανθρώπινης επιβίωσης. Ο μύθος των Τζικαρίλα Απάτσι των ΝΔ Ηνωμένων Πολιτειών λέει πώς ο ήρωας Γιοναγιαιούιν, ο Φονέας των Εχθρών, έσωσε την ανθρωπότητα από την καταστροφή με την οποία την απειλούσαν τεράστια τέρατα που σκότωναν ανθρώπους[7]. Εξαλείφοντας την απειλή του αφανισμού, ο ήρωας κάνει τον κόσμο κατάλληλο για ανθρώπινη κατοίκηση.

Οι Μαλεκίτ Ινδιάνοι του Βόρειου Μέιν αφηγούνται ότι πολύ παλιά το τέρας, Αγκλαμπέμ, παρακρατούσε όλο το νερό στον κόσμο, αναγκάζοντας τους ανθρώπους να πεθαίνουν από τη δίψα. Ο πολιτιστικός τους ήρωας που αναφέρεται ως «σπουδαίος άνθρωπος», σκότωσε τον Αγκλαμπέμ και απελευθέρωσε τα ύδατα, ρίχνοντας ένα τεράστιο δέντρο. Αυτό το δέντρο έγινε ο ποταμός άγιος Ιωάννης. Τα κλαδιά του έγιναν οι παραπόταμοι του ποταμού και τα φύλλα του ρυάκια και λίμνες. Για τους αφηγητές αυτού του μύθου, το σχήμα του τοπίου αποτελεί μαρτυρία ότι ο ήρωας του πολιτισμού κάνει τον κόσμο κατάλληλο για την ανθρώπινη ζωή[8].

Σε πολλές αμερικανικές μυθολογίες το Κογιότ πνεύμα έκλεψε την φωτιά από τους θεούς (τα αστέρια ή τον ήλιο) και είναι περισσότερο κατεργάρης παρά ήρωας. Γηγενείς από την ΝΑ Ηνωμένες Πολιτείες αφηγούνται μύθους για τον πολιτιστικό ήρωα/κατεργάρη Κουνέλι, ενώ οι αφηγήσεις γηγενών του ΒΔ Ειρηνικού συχνά αναθέτουν σε ένα κοράκι αυτόν τον ρόλο. Σε κάποιους μύθους το Κοράκι κλέβει την φωτιά από τον θείο του Κάστορα και τελικά την δίνει στους ανθρώπους. Επίσης είναι ευρέως διαδεδομένη η δυτικοαφρικανική αράχνη/κατεργάρης Ανάνσι.

Μία άλλη δραστηριότητα του πολιτιστικού ήρωα είναι η δημιουργία ορίων με διαφορετικούς τρόπους ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ζώα ή γενικότερα τη φύση. Οι Τούπι του Αμαζονίου στην ανατολική Βραζιλία πιστεύουν ότι ο Κορουπίρα, το πνεύμα του δάσους που αποκαλείται και «κύριος των θηρίων», προστατεύει τα άγρια θηράματα ενάντια στους ανθρώπους κυνηγούς, καθώς έχει την δύναμη να κλείνει το δάσος για τους κυνηγούς και να τιμωρεί εκείνους που σκοτώνουν χωρίς να υπάρχει ανάγκη. Η προσφορά των κυνηγών για να εξευμενίσουν τον ήρωα προστάτη της φύσης είναι ο καπνός, στις διαφορετικές μορφές αρσενικές ή θηλυκές με τις οποίες εμφανίζεται ο Κορουπίρα[9].

Οι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες Μπούτι που κατοικούν στο βροχοδάσος της κεντρικής Αφρικής, είναι μια από τις πολλές ομάδες που θεωρούν ότι ο πολιτισμικός τους ήρωας τους έφερε την φωτιά[10]. Ο ήρωας Τόρε έκλεψε τη φωτιά, προς μεγάλη λύπη των γειτονικών χιμπατζήδων και το έδωσε στην ανθρωπότητα. Από εκείνη τη στιγμή, οι άνθρωποι απολαμβάνουν την χρήση της φωτιάς, ενώ οι χιμπαντζήδες ζουν στο δάσος χωρίς αυτήν. Στις ιστορίες πολλών κοινωνιών ο πολιτιστικός ήρωας εισήγαγε στους ανθρώπους τον λόγο και τα ήθη, καθόρισε τις κοινωνικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών και καθιέρωσε τους κοινωνικούς νόμους.

Σε πολυάριθμους μύθους ο πολιτισμικός ήρωας συνδέεται με την προέλευση του θανάτου. Σε ένα μύθο των Κχόι (Οτεντότοι) της Νοτίου Αφρικής, η Σελήνη στέλνει ένα έντομο για να πει στον άνθρωπο ότι μετά το θάνατό του θα έρθει πίσω στη ζωή, όπως και η ίδια η Σελήνη. Ο πολιτιστικός ήρωας Λαγός, ξεπερνά σε ταχύτητα το έντομο και μεταφέρει το μήνυμα. Ωστόσο, ο Λαγός παραδίδει το αντίθετο μήνυμα για τον άνθρωπο, λέγοντας ότι θα χαθεί για πάντα[11].

Μέσα από τις περιπέτειες με τις οποίες διασφαλίζουν ή προσπαθούν να διασφαλίσουν την επιβίωση του ανθρώπου, οι πολιτιστικοί ήρωες οριοθετούν τις διαφορές μεταξύ ανθρώπων και ζώων, εισάγουν την ανθρωπότητα στην κοινωνική και την οικονομική δραστηριότητα, αγγίζουν το ζήτημα της ανθρώπινης θνησιμότητας και σώζουν την ανθρώπινη φυλή από το χάος. Οργανώνουν και διευθετούν τον κόσμο, εισάγοντας το ανθρώπινο είδος στις δυνατότητες της ανθρώπινης δημιουργικότητας.

Η Εξαφάνιση και η Μετουσίωση

Θέτοντας τάξη στον κόσμο, ο πολιτιστικός ήρωας συνήθως εξαφανίζεται. Μερικές φορές σκοτώνεται στη μάχη του με τα τέρατα και συχνά επιστρέφει στον τόπο από τον οποίο προήλθε -στον ουρανό ή την γη. Στους μύθους πολλών λαών, ο πολιτιστικό ήρωας μετατρέπεται σε φεγγάρι, σε αστέρια ή αστερισμούς. Σε άλλες περιστάσεις, ιδιαίτερα μεταξύ των αβορίγινων της Αυστραλίας, ο πολιτιστικός ήρωας εξαφανίζεται μέσα στη γη σε ένα συγκεκριμένο σημείο, το οποίο χαρακτηρίζεται από μια πέτρα, ένα φυτό ή ένα σώμα νερού. Ένα τέτοιο σημείο, διαποτισμένο όπως είναι με τη δύναμη, γίνεται ο μυητικός χώρος της φυλής για διαφορετικά τελετουργικά δρώμενα.

Ένας από τους δραματικούς μύθους της εξαφάνισης και μετασχηματισμού πολιτισμικού ήρωα του πολιτισμού έρχεται από το νησί Κέραμ στην Ινδονησία, και τον αναφέρει ο Γερμανός εθνολόγος Adolf E. Jensen. Ο κύριος πολιτισμικός ήρωας εδώ είναι η Χαϊνουβέλε, παρθένος που δολοφονήθηκε από άλλα όντα σε μυθικούς χρόνους. Η τιμωρία που τους επέβαλε η αδελφή της Χαϊνουβέλε ήταν ότι, αναγκάστηκαν να καταναλώσουν το σώμα του θύματός τους. Στη συνέχεια, το σώμα της Χαϊνουβέλε μετατράπηκε σε χρήσιμες ρίζες για καλλιέργεια που δεν υπήρχαν ακόμη, πριν από εκείνη την εποχή. Η αδελφή της έγινε κυρία του κάτω κόσμου. Αυτός το αρχέγονος φόνος σήμανε το τέλος του μυθικού χρόνου και την αρχή του ιστορικού κόσμου[12].

Μεταμορφώσεις και Εκδηλώσεις και Επιστροφή

Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Paul Radin (1956) ερμηνεύει τη μορφή του κατεργάρη και τις περιπέτειές του ως συμβολική της ανάπτυξης της ανθρωπότητας από την κατάσταση της αδιαφοροποίητης ψυχής σε μια διαφοροποιημένη και ατομική. Ισχυρίζεται ότι οι περιπέτειες του κατεργάρη, συμβολίζουν την εξέλιξη από την μη κοινωνικότητα στην κοινωνικότητα, από την απομόνωση στη συλλογικότητα της κοινότητας[13].

Ο κατεργάρης όχι μόνο δημιουργεί ή τροποποιεί το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον της ανθρωπότητας, αλλά παραβιάζοντας τους κοινωνικούς κανόνες και περιφρονώντας επιδεικτικά τα ιερά αντικείμενα, δημιουργεί ένα είδος εσωτερικού χώρου για την ανθρωπότητα. Ο κατεργάρης νομιμοποιεί την εξέγερση και την ανυπακοή, αμφισβητώντας διαρκώς το status quo του σύμπαντος[14].

Το φαινόμενο του πολιτιστικού ήρωα του πολιτισμού είναι ιδιαίτερα περίπλοκο. Παρά το γεγονός ότι ο ήρωας συνήθως εμφανίζεται ως αρσενικό, σε ορισμένους πολιτισμούς απαντάται ως θηλυκή πολιτιστική μορφή. Σε ορισμένες κοινωνίες ο ήρωας είναι αντικείμενο της λατρείας, σε άλλες δεν είναι. Ενίοτε εμφανίζεται ως απόγονος του υπέρτατου όντος και βοηθά στη δημιουργία, άλλοτε είναι αντίπαλος του Ανώτατου όντος. Η ορατή μορφή του ποικίλλει από εκείνη του εντόμου, του ζώου του ανθρώπου έως τη μορφή του ουράνιου σώματος.

Έχοντας ολοκληρώσει το έργο του στη γη, ο πολιτιστικός ήρωας εξαφανίζεται. Άλλοτε ανεβαίνει προς τον ουρανό, άλλοτε κατεβαίνει στον κάτω κόσμο. Ενίοτε ο ήρωας του πολιτισμού μετατρέπεται σε φυσικό φαινόμενο, όπως τα αστέρια ή το φεγγάρι, ενώ σε ορισμένες θρησκευτικές παραδόσεις η αναχώρηση του ήρωα αντιπροσωπεύει σχήματα στο τοπίο της γης. Σε κάθε περίσταση είναι ζωοποιός δύναμη που ωθεί προς την κατεύθυνση της εξέλιξης, αμφισβητώντας σε κάθε στιγμή το κατεστημένο.

Παραπομπές - Σημειώσεις

[1]. Long, Jerome H. (2005). «Culture Heroes». In Lindsay Jones et al. Encyclopedia of Religion, 3, Macmillan Reference, USA: Thomas Gale, σσ. 2090-2093.
[2]. Zolotarjov, A.M. (1980). «Társadalomszervezet és dualisztikus teremtésmítoszok Szibériában». In Hoppál, Mihály. A Tejút fiai. Tanulmányok a finnugor népek hitvilágáról (in Hungarian). Budapest: Európa Könyvkiadó. σσ. 29–58. ISBN 963-07-2187-2.
[3]. Ο Γερμανός ιστορικός Kurt Breysig εισήγαγε τον όρο Heilbringer το 1905.
[4]. Long, Jerome H. (2005), σσ. 2090-2093.
[5]. Waardenburg, Jacques (1999), Classical Approaches to the Study of Religion: Aims, Methods and Theories of Research. Introduction and Anthology, Berlin: Walter de Gruyter, σ. 24.
[6]. Dhavamony, Mariasusai (1973). Phenomenology of religión. Editrice Pontificia Università Gregoriana. σσ. 60–64. ISBN 88-7652-474-6.
[7]. Opler, Morris Edward (1938) Myths and tales of the Jicarilla Apache Indians. NY: American Folklore Society, σσ. 47-54.
[8]. Thompson, Stith (2012) Tales of the North American Indians, Massachusetts: Courier Corporation, σ. 51.
[9]. Record of American Folk-Lore, The Journal of American Folklore, Vol. 19, No. 74 (Jul. - Sep., 1906), σσ. 245-260.
[10]. Dhavamony, Mariasusai (1973). σ. 119.
[11]. Bascom, William Russell (1976) African Folktales in the New World, Bloomington: Indiana University Press σ. 150.
[12]. Jensen, Adolf E. (1963) Myth and Cult among Primitive Peoples, Chicago: University of Chicago Press, σσ. 88-111, ιδιαίτερα σ. 107 κ.ε.
[13]. Moreno, Alfonso, Rosalind, Thomas, (2014) Patterns of the Past: Epitēdeumata in the Greek Tradition, Oxford: Oxford University Press, σ. 77.
[14]. Rollins, Peter (2015) The Divine Magician: The Disappearance of Religion and the Discovery of Fait, Simon and Schuster, σ. 132.

K.K.