Η παράδοση κάθε λαού διατηρεί και διαφυλάσσει μέσα από τους μύθους και τους θρύλους τα σύμβολα και τα αρχέτυπα, απόκρυφα νοήματα που ενώνουν τα ρεύματα του παρελθόντος με το σήμερα.

Ένα από αυτά τα σύμβολα είναι και ο μάρτης. Εκείνο το βραχιόλι από ασπροκόκκινη κλωστή που κατασκευάζεται την τελευταία ημέρα του Φλεβάρη και περιβάλλει τον καρπό μας από την 1^η του Μάρτη έως ότου φανούν τα πρώτα χελιδόνια.

Ο Παυσανίας, αναφέρει πως όταν τέλειωνε ο μήνας έπλεναν την κόκκινη κλωστή στον Ιλισσό και την φύλαγαν για τον επόμενο χρόνο. Έτσι πήγαινε από γενιά σε γενιά και όσο πιο παλιά ήταν τόσο πιο γούρικη θεωρείτο.

Το Έθιμο

Ο μάρτης ή μαρτιά είναι ένα παμπάλαιο έθιμο, που συναντιέται στα βαλκάνια. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι μύστες έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Εκτός από τους μύστες, την φορούσαν και οι αρχαίοι Έλληνες, ενώ οι κοπέλες στόλιζαν με μάρτη το άγαλμα της Θεάς Αθηνάς.

Αποτελείται από δύο κλωστές, μία άσπρη και μία κόκκινη, στριμμένες μεταξύ τους, που συμβολίζουν την αγνότητα και τη χαρά. Το άσπρο χρώμα συμβολίζει επίσης και το δεσμό της οικογένειας, ενώ το κόκκινο την αγάπη. Σύμφωνα με μια παλιά βυζαντινή δοξασία, n άσπρη κλωστή συμβολίζει το πρωινό φως του ήλιου και η κόκκινη τον καυτό μεσημεριάτικο ήλιο και οι δυο μαζί διώχνουν την καυτερή ηλιαχτίδα και έτσι, προστατεύεται το πρόσωπο από το «άρπαγμα» του μαρτιάτικου ήλιου. Σε κάποιες παραδόσεις αναφέρεται και μία τρίτη, χρυσή κλωστή, που συμβολίζει την αφθονία.

Συνηθίζεται να φοριέται μέχρι το τέλος του μήνα. Σε ορισμένες περιοχές το μαρτιάτικο βραχιολάκι, δαχτυλίδι ή περιλαίμιο θεωρείται ιερό από τη λαϊκή παράδοση και δεν πρέπει να πεταχτεί. Ενώ αν περαστεί στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού προστατεύονται από το να σκοντάφτουν όταν περπατούν ή όταν τρέχουν. Συνήθως στο τέλος του μήνα Μάρτη το δένουν σε καρποφόρα δέντρα, για να το πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τις φωλιές τους, ή το αφήνουν στις τριανταφυλλιές ώστε να γίνουν τα μάγουλά τους κόκκινα σαν τριαντάφυλλα. Ενίοτε δε το τοποθετούν στο χερούλι της στάμνας διατηρώντας έτσι δροσερό το νερό της.

Στην Κάρπαθο το φορούν μέχρι το Πάσχα και το δένουν στην Αναστάσιμη λαμπάδα για να καεί με το κερί. Στη Θήβα και τα Μέγαρα το δένουν στο αρνί του Πάσχα και καίγεται καθώς γυρνά η σούβλα. Στην Κύπρο καίνε τον μάρτη στη «λαμπρατζιά», μια μεγάλη εστία φωτιάς που ανάβουν το Μεγάλο Σάββατο έξω από κάθε ναό για να κάψουν τον προδότη Ιούδα.

Σύμφωνα με το έθιμο, την 1η του Μάρτη, οι μητέρες φορούν στον καρπό του χεριού των παιδιών τους το βραχιολάκι, για να τα προστατέψει από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης. Αν το παιδί δεν έχει ακόμα χρονίσει, ο μάρτης περνιέται στον λαιμό του. Για μεγαλύτερη σιγουριά τοποθετούνται εφτά μάρτηδες, οπότε ο «Μάρτης δεν πιάνει το μωρό».

Όμως το μαρτάκι, το φορούν και όλα τα ανήλικα κορίτσια αλλά και οι ανύπαντρες κοπέλες που δεν πρέπει να υποστούν τις συνέπειες της έντονης ηλιοφάνειας της άνοιξης. Στη Μυτιλήνη και στην Κάρπαθο, όποια κοπέλα έχει «αρμαστό» (αρραβωνιαστικό), του στέλνει τον μάρτη. Και εάν ο αρμαστός είναι στην ξενιτιά, τοποθετεί στο γράμμα τον μάρτη και του τον στέλνει.

Υπάρχει ένας θρύλος που λέει ότι, η κλωστή του μάρτη ετοιμαζόταν από την παραμονή, όπου n γιαγιά του σπιτιού έστριβε τη διπλή, άσπρη και κόκκινη κλωστή. Τις στριφογύριζε και τις περνούσε σε μια τρύπια δεκάρα. Κλωστές άσπρη και κόκκινη και καμιά φορά και χρυσή αφήνονταν πάνω στα κλαδιά μιας τριανταφυλλιάς για όλη τη νύχτα, κάτω από τα άστρα. Το πρωί, ο μάρτης ήταν έτοιμος. Την φορούσαν για εννιά μέρες και την ένατη μέρα την κρεμούσαν σε κλαδιά δέντρου. Ο σκοπός ήταν να την πάρουν από εκεί τα χελιδόνια που θα την πήγαιναν κατευθείαν στον Θεό μαζί με όλα τους τα αιτήματα.

Άλλοι φορούσαν την κλωστή μέχρι τις 25 Μαρτίου που για τους χριστιανούς, ήταν η ημέρα που ο Αρχάγγελος Γαβριήλ έδωσε στην Παρθένο τον κρίνο ανακοινώνοντάς Της ότι είναι Ευλογημένη ανάμεσα στις γυναίκες.

Ο «Μάρτης» στα Βαλκάνια

Το έθιμο του μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία Μάρτινκα και στην Αλβανία ως Βερόρε. Ο κόσμος εκεί φορά βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Άλλοι πάλι, δένουν τον μάρτη σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα. Αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα στην πέτρα ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.

Στην Βουλγαρία, τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται Μαρτενίτσα. Σε ορισμένες περιοχές οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρταη), η οποία είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. Η Μαρτενίτσα λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.

Όταν έβλεπαν το πρώτο χελιδόνι, στη Σωζόπολη της Βουλγαρίας, στην παραλία του Ευξείνου Πόντου, έβγαζαν τον μάρτη και τον τοποθετούσαν κάτω από μια μεγάλη πέτρα. Μετά από σαράντα ημέρες, σήκωναν την πέτρα. Αν από κάτω υπήρχαν μερμήγκια, σήμαινε πως η παραγωγή θα πήγαινε πολύ καλά. Στην Κύζικο (Προποντίδα), έκοβαν τον μάρτη και τον πετούσαν καταγής, όταν έβλεπαν πελαργό λέγοντας: «Λέλεκα, χατζή μπαμπά / ρίξε γρόσια και φλουριά».

Στη Ρουμανία του προσδίδουν την ονομασία Μαρτιζόρ. Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της χώρας. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Θεός Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια ημέρα ένας νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέρνοντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε στη μάχη τη ζωή του και το αίμα του, έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το Μαρτισόρ, με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.

Eρμηνεία και Συμβολισμός

Οι πρώτες έξι μέρες του Μαρτίου, οι «δρίμες» (αποφράδες μέρες) όπως τις λέει και ο λαός, είναι μια περίοδος που ο ήλιος έχει ευεργετικές αλλά και βλαβερές επιδράσεις για την υγεία.

Μέσα στο πέρασμα των αιώνων και στα πλαίσια του τελετουργικού προστατευτικού ρόλου της, χρησιμοποιήθηκε αυτή η λατρευτική παράδοση για να προστατευτεί η υγεία των παιδιών από ασθένειες που επιδρούσαν στην ψυχοσωματική τους ανάπτυξη.

Ασθένειες των μηνίγγων και του εγκεφάλου, της λέμφου, της ελονοσίας, των λοιμώξεων από ιούς και παρόμοιες επιδημίες. Γνωρίζοντας πως κάποιες ασθένειες δημιουργούσαν χαλκοπράσινα οξείδια, τα οποία απορροφούσε η λευκή κλωστή, ως απόδειξη για την πορεία της υγείας των παιδιών. Ενώ επίσης εξακρίβωναν με συγκεκριμένες ασκήσεις-κινήσεις την ευλυγισία στον αυχένα καθώς και των αντανακλαστικών τους, προλαμβάνοντας σοβαρές ασθένειες όπως η μηνιγγίτιδα.

Με το πέρασμα των χρόνων αυτό το τελετουργικό διατηρήθηκε με πιο απλό συμβολισμό, όπου σύμφωνα με το έθιμο αυτός που φορά τον μάρτη, «δεν τον καίει ο ήλιος» ή «δεν τον πιάνει το μάτι».

Συμβολικά το λευκό και το κόκκινο χρώμα τα συναντάμε συχνά στη δεισιδαιμονία όταν είναι να αποτρέψουμε κάποιο κακό. Αυτό μνημονεύεται και από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Ο Αρτεμίδωρος στα «Ονειροκριτικά» συσχετίζει τα στεφάνια των μαγισσών, ο Βιργίλιος στα «Βουκολικά» αναφέρει πολύχρωμους μίτους περιδεμένους τρεις φορές σε εικόνα ερωμένου για να τον σαγηνέψουν. Ενώ οι Βυζαντινοί αναφέρουν τη χρήση βαμμένης κλωστής κατά της βασκανίας. Όπως αναφέραμε ήδη κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, οι νεαροί μύστες, φορούσαν «Κρόκη» στο δεξί χέρι και αριστερό πόδι από ύφασμα ή μάλλινη κλωστή πορφυρή με λευκή ή χρυσή.

Πρόκειται λοιπόν για έθιμο πανάρχαιο, ή όμοιο με πανάρχαια έθιμα. Έχουμε σχετική αναφορά και από τον Ιωάννη Χρυσόστομο (γύρω στα 400 μ.Χ.) ενώ από τον 5ο αιώνα η Χριστιανική Εκκλησία θεωρεί το έθιμο παγανιστικό.

Υπάρχει ένας μύθος όπου αναφέρει πως, πριν πολλά-πολλά χρόνια, ο πρώτος μήνας του χρόνου ήταν ο Μάρτιος, και όχι ο Ιανουάριος. Άλλωστε ήταν και είναι ο μήνας που ανθίζουν τα πρώτα λουλούδια και η πλάση γεμίζει από ευωδιές και κελαηδίσματα πουλιών. Στη διάρκειά του πραγματοποιείται η εαρινή ισημερία, γύρω στις 21 Μαρτίου, που είναι η επίσημη μέρα υποδοχής της άνοιξης. Γιαυτό και οι υπόλοιποι μήνες δίκαια του είχαν παραχωρήσει αυτό το προνόμιο.

Τότε τα παλιά χρόνια, λοιπόν, αποφάσισαν οι μήνες να φτιάξουν κρασί σε ένα μεγάλο βαρέλι, για να πίνουν όποτε θελήσουν. Πετάγεται λοιπόν ο Μάρτης και λέει:

– Ως αρχηγός, εγώ θα πρέπει να ρίξω τον πρώτο μούστο στο βαρέλι.

Τα αδέλφια του δεν είχαν αντίρρηση. Έτσι, τον πρώτο μούστο τον έριξε ο Μάρτης και ακολούθησαν και οι υπόλοιποι έντεκα μήνες. Ο καιρός πέρασε και ο μούστος έγινε κρασί. Έτσι τα 12 αδέλφια αποφάσισαν να πιουν το περιεχόμενο του βαρελιού.

– Εγώ θα πρέπει να πιω πρώτος, γιατί εγώ έβαλα τον πρώτο μούστο στο βαρέλι, φώναξε αποφασιστικά ο Μάρτης.

Οι άλλοι μήνες τον κοίταξαν καχύποπτα, αλλά δεν τόλμησαν να του φέρουν αντίρρηση. Έτσι, ο αλαζόνας Μάρτης έκανε μια πονηριά. Αντί να μοιραστεί το κρασί με τους υπόλοιπους, έκανε μια τρύπα κοντά στον πάτο του βαρελιού κι έπινε έως ότου άδειασε το βαρέλι. Μόλις πήγαν κι οι υπόλοιποι μήνες να πιουν λίγο κρασί, κατάλαβαν τι είχε συμβεί.

Ο Γενάρης, ο μεγαλύτερος αδερφός, θύμωσε πάρα πολύ κι έκανε τον Μάρτη τουλούμι στο ξύλο. Μετά από αυτό, αποφασίστηκε ο Ιανουάριος να είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου. Γι΄ αυτό ο Μάρτης, πότε είναι ηλιόλουστος και πότε βροχερός. Όταν θυμάται τη φάρσα που έκανε στα αδέλφια του γελάει και το πρόσωπό του λάμπει. Όταν όμως θυμάται το ξύλο που έφαγε, κλαίει γοερά.

Η θέση του Μάρτη ως του πρώτου μήνα του έτους συνετέλεσε, ώστε η πρώτη ημέρα του να έχει την μαγεία της Πρωτοχρονιάς. Έτσι, την 1η Μαρτίου συνήθιζαν να δίνουν σημασία στο ποδαρικό, να ραντίζουν το σπίτι με νερό, να σπάνε πήλινα αντικείμενα ή να τα ρίχνουν έξω από το σπίτι. Σε ορισμένα μέρη της Κρήτης μαστίγωναν συμβολικά με χλωρά κλαδιά ανθρώπους και ζώα, πιστεύοντας ότι τους μετέδιδαν την θαλερότητα και την καρποφορία τους.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά πρωτομαρτιάτικα έθιμα είναι τα χελιδονίσματα, έθιμο που κατάγεται από την αρχαιότητα, το «Χελιδόνισμα», το τραγούδι της χελιδόνας, που μας παρέδωσε ο Αθήναιος γύρω στα 200 μ.Χ. Ένα μελωδικό καλωσόρισμα της άνοιξης με ειδικά τραγούδια που λένε τα παιδιά, κρατώντας στεφάνι λουλουδιών, ή ένα κλαδί από κισσό μαζί με το ομοίωμα χελιδονιού που έχει «μαγικό χαρακτήρα». Πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και εύχονταν υγεία και ευημερία στην οικογένεια και σαν αντάλλαγμα των ευχών τους έδιναν από ένα αυγό.

Στην Αρχαία Ελλάδα, τα παιδιά, μεταμφιέζονταν σε γέρους κρατώντας ξύλινα χελιδόνια που είχαν φτιάξει μόνα τους στολίζοντάς τα με άνθη και γυρνούσαν τις γειτονιές χτυπώντας τις πόρτες των σπιτιών τραγουδώντας «τα Χελιδονίσματα». Το τραγούδι της άνοιξης ήταν ένα από τα κάλαντα, τους «αγερμούς» όπως τα ονόμαζαν και με αυτό καλωσόριζαν την αναγέννηση της φύσης.

Η πρώτη του Μάρτη έχει μαγική δύναμη, επειδή η νεκρανάσταση της βλάστησης δεν επαφιόταν μόνο στις πομπές του Διονύσου στο παρελθόν, και του Καρνάβαλου μετέπειτα. Λέγεται πως «την Πρωτομαρτιά, πέφτει απ΄ τον ουρανό το κάρβουνο, να ζεσταθεί η γης κι από τότες αρχινούν οι ζέστες». Είναι η «μεγάλη ώρα του έτους». Γι΄ αυτό, ο ήλιος του Μάρτη καίει σαν κάρβουνο. Και μαυρίζει τα πρόσωπα των παιδιών, που δεν προστατεύονται από τον μαγικό κύκλο μάρτη, που είναι το πιο αποτελεσματικό φυλαχτό.

Στην κεντρική Ελλάδα αυτό το βραχιόλι-φυλαχτό, όταν έφευγε ο Μάρτιος, το έβγαζαν και το κρεμούσαν στο πιο ψηλό κλαδί των δένδρων που ήταν κοντά στα σπίτια με τις χελιδονοφωλιές, διότι ο Μάρτιος είναι ο μήνας της εαρινής μετανάστευσης πτηνών από την Αφρικανική ήπειρο στην Ελλάδα, και στα Βαλκάνια κατ' επέκταση.

Τα πτηνά αυτά μεταφέρουν συχνά ασθένειες των θερμότερων κλιμάτων που με την αυξημένη υγρασία της άνοιξης επωάζονται. Στη λαογραφία αναφέρεται πως τα παιδιά πρέπει να σέβονται, να αγαπούν και να μην πειράζουν τα χελιδόνια, επειδή λειτουργούσαν ως «οικόσιτα» πτηνά που έκτιζαν τις φωλιές τους στους τοίχους των σπιτιών, και ήταν χρήσιμα αφού εξολόθρευαν τα βλαβερά έντομα, που τα ίδια μετέφεραν στο πτίλωμά τους ερχόμενα από την Αφρική. Ο ένας λόγος ήταν αυτός, ο άλλος ήταν ότι οι παλαιότεροι γνώριζαν για αυτές τις ασθένειες και προστάτευαν τα παιδιά.

Μαζί με τα υγιή χελιδόνια μεταναστεύουν και τα ασθενή και ειδικά αυτά αποφεύγουν το κόκκινο χρώμα και δεν πλησιάζουν. Αντιθέτως το υγιές χελιδόνι μαζεύει την ασπροκόκκινη κλωστίτσα και τη μεταφέρει στη φωλιά του ώστε να αποτρέψει τον ασθενή εισβολέα.

Υπάρχει, επίσης, και ο κόκκινος συμβολισμός της θυσίας. Στους πολιτισμούς που ίσχυαν οι «τελετουργικές ανθρωποθυσίες» ο νεαρός βασιλικός σύζυγος, σύμβολο της γονιμότητας, θυσιαζόταν τον Μάρτιο, όταν πρασίνιζαν οι πρώτοι βλαστοί και το αίμα από το διαμελισμένο σώμα του σκορπιζόταν στους αγρούς και τα χωράφια για να ευλογηθεί η καρποφορία.

Η Μαίρη Ρενώ (Mary Renault) περιγράφει σε διηγήματά της τέτοια έθιμα, και υπαινίσσεται πως ο διαμελισμός του Ορφέα από τις Μαινάδες, αλλά και αργότερα οι συμβολικοί θάνατοι νεαρών αρσενικών θεοτήτων, όπως ο Διόνυσος Ζαγρέας, ο Άδωνις κ.λπ. έως τα χρόνια του Χριστού, συνέβαιναν γύρω από την μαρτιάτικη εαρινή ισημερία.

Το Μάρτακι ως Σύμβολο Υπενθύμισης

Το πέρασμα αυτής της γνώσης των μαγικών ιδιοτήτων του μάρτη από την αρχαιότητα ως σήμερα, μέσα από μύθους, παραδόσεις, έθιμα και παραμύθια μας φέρνει και έναν εσωτερικό συμβολισμό αυτόν της λειτουργίας του ως εργαλείο προστασίας αλλά και ως υπενθύμιση της εσωτερικής αναζήτησης και πορείας.

Με το τέλος του Φλεβάρη έχουμε ταυτόχρονα το τέλος του Χειμώνα, του κρύου, της μεγάλης νύχτας, το τέλος του αγώνα της ψυχής ενάντια στη σκοτεινιά. Η ψυχή περνά την πνευματική της δοκιμασία, καθώς μετά τον πνευματικό χειμώνα έρχεται η πνευματική Άνοιξη και ο άνθρωπος έρχεται κοντά στο Φως, για να οδηγηθεί σταδιακά στην πνευματική ανάσταση. Τότε ξεκινά η πορεία προς το Φως, η πορεία προς την τελειότητα και την πνευματική ολοκλήρωση.

Σε αυτό το ταξίδι σε αυτό τον πνευματικό αγώνα κάθε πρώτη Μαρτίου φοράμε την κόκκινη κλωστή, που συμβολίζει ταυτόχρονα το ισχυρό Φως, τη Φωτιά της αναγέννησης -όπως ο Φοίνικας- και τον αγώνα της ψυχής. Ταυτόχρονα, θα φορέσουμε και τη Λευκή Κλωστή, που συμβολίζει αγνότητα, τη θετική διάθεση, την καθαρή θέληση. Αυτές οι δύο κλωστές θα μπλεχτούν η μία με την άλλη και θα αποτελέσουν ενότητα, θα γίνουν μία.

Στην πραγματικότητα αυτό είναι μια μνημονική τεχνική. Στη διάρκεια του Χειμώνα, η ψυχή έχει «ξεχάσει», λόγω της μεγάλης και κοπιαστικής μάχης, τις ηθικές της αξίες και τον στόχο της. Έρχεται ο μάρτης για να την οδηγήσει ξανά στο Φως. Πώς όμως θα γίνει αυτό μετά από την όλη ταλαιπωρία της ψυχής; Δεν είναι έτοιμος ο Άνθρωπος να υποδεχθεί την καθαρότητα, γιατί θα τον «κάψει», όπως ακριβώς και ο ήλιος του Μάρτη. Έτσι λοιπόν, φορά στο χέρι του Κόκκινη Κλωστή δεμένη, μαζί με την Λευκή, ώστε να μην ξεχνά πως πρέπει να δείξει δύναμη και πνευματική αγωνιστικότητα, ώστε, με καθαρή ψυχή, να αναστηθεί, για να κατευθυνθεί προς το Φως!

Βιβλιογραφία

• Παύλος Διομήδης, επιμ. (20 Μαρτίου 1883). Εστία - αριθ. 377. Αθήνισι: Τύποις «Κορίννης». Ανακτήθηκε
  στις 21 Ιανουαρίου 2019.
• Πολίτης Γ. Νικόλαος, Παραδόσεις, Γράμματα, 1994.
• Λάζος Χρήστος, Παγανιστικά Έθιμα στο Χριστιανισμό, Ιάμβλιχος, 2007.
• Ρενώ Μαίρη, Ο Βασιλιάς πρέπει να Πεθάνει & Ο Ταύρος από τη Θάλασσα, Κάκτος, 1992-1991.

Σύνδεσμοι

Μάρτης - Μια παράδοση που κρέμεται από μια... κλωστή! Πηγή: TVXS, Ανακτήθηκε 18 Αυγούστου 2019.
Η θυσία των Aγοριών-Λουλουδιών. Πηγή: xromata.com, Ανακτήθηκε 18 Αυγούστου 2019.
Η κλωστή του Μάρτη και οι Δρίμνες. Πηγή: Protagon.gr, Ανακτήθηκε 18 Αυγούστου 2019.
Μάρτης (έθιμο). Πηγή: Βικιπαίδεια, Ανακτήθηκε 18 Αυγούστου 2019.
Γιατί φοράμε τον «Μάρτη», το βραχιολάκι με την στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή. Πήρε το όνομα του από το λατινικό όνομα του θεού Άρη, Mars. Πηγή: Μηχανή του Χρόνου, Ανακτήθηκε 18 Αυγούστου 2019.
Μάρτης ή Μαρτιά. Πηγή: Λαογραφικά της Αιτωλοακαρνανίας, Ανακτήθηκε 18 Αυγούστου 2019.

Ι.Φ.