Η έρημος είναι τοπίο που γίνεται συχνά αντιληπτό ως αδιάβατο όριο για την ανθρώπινη ζωή και κατοίκηση. Είναι ο χώρος στον οποίο διαβαίνει το άτομο αναζητώντας την αποκαλυπτική εμπειρία. Οι κοινωνίες της ερήμου έχουν κεντρικό ρόλο στην ανθρωπολογική φαντασία. Η κλασική εθνογραφία των κυνηγών τροφοσυλλεκτών, όπως οι Κουνγκ, οι Παϊούτε και οι Σοσόνι, οι Αρρέρντε, οι Πιτζαντζατζάρα και οι Πιντούμπι σχετίζεται ουσιαστικά με λαούς της ερήμου. Ωστόσο, είναι λιγοστές οι συγκριτικές μελέτες για την έρημο ως τοπίο και τους ανθρώπους της σε παγκόσμιο επίπεδο, πολύ περισσότερο οι αναφορές στο συμβολικό νόημα της τοπιογραφίας της ερήμου.

Τα σημαντικότερα σημεία στα οποία βρίσκονται έρημοι στον κόσμο είναι η βόρεια Αφρική, η δυτική Βόρεια Αμερική, η Αυστραλία, η Μέση Ανατολή, η κεντρική Ασία και το δυτικό τμήμα της Νότιας Αμερικής. Δεν είναι όλες οι έρημοι καφτές και αμμώδεις. Ορισμένες είναι κρύες και άλλες είναι βραχώδεις. Ορισμένες βρίσκονται σε τεράστια φαράγγια, όπως η έρημος του Κολοράντο στην Αμερική. Άλλες είναι αμμώδεις όπως οι έρημοι της Μέσης Ανατολής και της βόρειας Αφρικής. Οι περισσότερες έρημοι περιλαμβάνουν απότομες, βραχώδεις ορεινές πλαγιές, αχανείς πεδιάδες, λεκάνες απορροής που κυριαρχούνται από αμμώδεις θάλασσες και φαράγγια. Όλες οι έρημοι δεν έχουν υγρασία για το μεγαλύτερο μέρος του έτους. Ο συμβολισμός τους προσφέρει μια αντίθεση στον συμβολισμό των δασών και των τροπικών χώρων που περιέχουν ζούγκλες. Τα δάση και οι ζούγκλες είναι σημεία στα οποία η ζωή και η βλάστηση οργιάζουν. Το κύριο χαρακτηριστικό της ερήμου είναι ότι είναι ένας άνυδρος τόπος δίχως βλάστηση με δύσκολες συνθήκες διαβίωσης.

Οι έρημοι συνδέονται με πολλές από τις πτυχές του συμβολισμού του τοπίου. Οι κυριότερες σχετίζονται με τον συμβολισμό του χώρου και τον συμβολισμό των φαινομένων. Η οριζόντια ανοιχτοσύνη και η έλλειψη σκιάς είναι τέτοια στοιχεία συμβολισμού. Όταν οδοιπορεί κανείς στο δάσος χάνεται ανάμεσα στα δέντρα, δεν βλέπει μακριά και δεν ξέρει τι μπορεί να κρύβεται πίσω από τα φυλλώματα και τις σκιές. Το δάσος τον περιβάλλει, τον πνίγει με σκιές. Ο οδοιπόρος της ερήμου, εκτείνει το βλέμμα του μακριά στον ορίζοντα και η μορφή του είναι κυρίαρχη και μοναδική, σκοτεινή ενάντια στο φως, κάθετη ενάντια στο οριζόντιο, λεπτομέρεια ενάντια στο κενό.

Η ανοιχτοσύνη της τοπιογραφίας της ερήμου συμβολίζει επίσης την άπειρη πρόσβαση. Δεν υπάρχει τίποτα να σταματήσει τον οδοιπόρο σε όλη την έκταση που απλώνεται μπροστά του. Η απόσταση, φανερή μέσα από την έκθεση στο φως και παρατεταμένη από την απουσία εμποδίων, προσφέρει απεριόριστο περιθώριο κινήσεων. Μπορεί να κινηθεί κανείς προς οποιαδήποτε κατεύθυνση και οι δυνατότητες είναι άπειρες.

Η έρημος είναι αρχαίος τόπων μύθων και παραμυθιών όπως το λυχνάρι του Αλαντίν. Ο ανθρώπινος χαρακτήρας παλεύει στην έρημο με τις δυνάμεις της φύσης. Σε έναν άγονο τόπο υπάρχει η πρόκληση της επιβίωσης και της χάραξης του προσωπικού δρόμου. Τα σημάδια και οι οδοδείκτες είναι λιγοστοί και συχνά καλύπτονται γοργά από τις αμμοθύελλες. Η έρημος, όπως και ο ωκεανός, για τους ανθρώπους του δυτικού πολιτισμού, είναι συχνά τόπος διάβασης και όχι τόπος επιβίωσης. Με αυτή την έννοια είναι τόπος ταξιδιού και μετάβασης προς τον στόχο και την εκπλήρωση του σκοπού.

Συμβολικά, η έρημος σχετίζεται με τον εξαγνισμό και την κάθαρση. Είναι ο τόπος της θεία αποκάλυψης. Είναι το βασίλειο της αφαίρεσης που βρίσκεται έξω από τη σφαίρα της ύπαρξης και είναι δεκτικό σε καθετί υπερβατικό. Επιπλέον, είναι φορέας του ήλιου, όχι ως δημιουργός της ενέργειας πάνω στη γη, αλλά ως καθαρή, ουράνια ακτινοβολία που τυφλώνει στην εκδήλωσή της. Ο καύσωνας της ξηρασίας είναι το κλίμα της καθαρότητας των αγνών, η ασκητική πνευματικότητα, η ανάλωση του σώματος για τη σωτηρία της ψυχής.

Τα άγονα τοπία με μικρή ή καθόλου βλάστηση, οι έρημοι, είναι δύσκολοι τόποι για την ανθρώπινη επιβίωση. Παρόλο που το στερεότυπο είναι μια κυλιόμενη θάλασσα άμμου, οι έρημοι μπορεί να είναι κρύες και καφτές συνάμα, βράχια ή γυμνή γη, καθώς και άμμος. Τόσο οπτικά όσο και συμβολικά, η έρημος είναι αναμφίβολα απαλλαγμένη από τη σύγχυση. Επειδή είναι ανοιχτό τοπίο, δίχως βλάστηση, αντιπροσωπεύει τη βίαιη ειλικρίνεια, τον απρόσωπο αγώνα και τη σκληρή πραγματικότητα της επιβίωσης. Ο άνθρωπος δεν είναι ευπρόσδεκτος στην έρημο, είναι ένας περιστασιακός επισκέπτης, ταξιδευτής ιδιαίτερα ευδιάκριτος.

Ωστόσο, στην έρημο δεν υπάρχει περισπασμός, παρά μόνον ατμόσφαιρα σαφήνειας, αποκάλυψης και καθαρότητας. Επειδή είναι τόσο δύσκολος και απειλητικός τόπος, αντιπροσωπεύει φράγματα, εμπόδια και προκλήσεις. Εδώ υπάρχουν ισχυρά ρεύματα πνευματικότητας και θρησκευτικότητας. Εδώ καλούνται τα βαθύτερα αποθέματα της ψυχικής θέλησης του ταξιδιώτη. Εδώ δεν υπάρχουν εμπόδια στους ουρανούς, ούτε περισπασμοί ή ανέσεις που αποσπούν την ψυχή από τη μυστική κοινωνία της.

Κατά συνέπεια, η έρημος μπορεί να είναι πηγή σοφίας και φώτισης, δοκιμασίας αλλά και ανταμοιβής. Είναι τόσο μακριά από την κανονική ύπαρξη, που μόνο το πνευματικό και θεϊκό μπορεί να την αγγίξει και να την επηρεάσει. Εδώ δεν υφίσταται ο θεμελιώδης ανταγωνισμός μεταξύ της ύλης και του πνεύματος και η έρημος, η έσχατη πηγή της φυσικής δοκιμασίας γίνεται ο ιερότερος τόπος αναζήτησης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι προφήτες, οι οραματιστές, οι συγγραφείς και οι ερημίτες σε όλη την ιστορία συνδέθηκαν στενά με την άγονη γη της ερήμου.

Η έρημος, με τις σκληρές συνθήκες της συμβολίζει τις σοβαρές δυσκολίες που περιμένουν οποιονδήποτε επιδιώκει το προσωπικό εσωτερικό ταξίδι, αλλά χρησιμεύει επίσης ως σπουδαίος δάσκαλος. Οι δοκιμασίες αποτελούν εγγενές τμήμα όλων των προσωπικών μύθων της επίτευξης, επειδή είναι απαραίτητες για τη δημιουργία της πνευματικής ανάπτυξης. Περισσότερο από τη ζέστη της ερήμου, εκείνο που δοκιμάζει την ψυχή είναι η σιωπή, το αχανές κενό. Τότε κατανοεί η ψυχή ότι ακόμη και αν φαίνεται άγονη, η έρημος περιέχει τη ζωή και την ψυχή του κόσμου. Η συνείδηση κατανοεί το περιβάλλον της και βλέπει τα σημάδια της ζωής στο φαινομενικά νεκρό. Εν τέλει μαθαίνει να αναγνωρίζει όλη τη δημιουργία σε έναν ενιαίο κόκκο άμμου και στη μεγαλύτερη δοκιμασία της διαπιστώνει ότι είναι σε θέση να στρατολογήσει την έρημο στην προσπάθειά της να γίνει άνεμος.

Οι έρημοι είναι τοπία που ξεχειλίζουν με κενό. Υπάρχουν από αρχαιοτάτων χρόνων και συνδέονται με αρχαίους πολιτισμούς, όντας ιδανικοί τόποι για πνευματικές εμπειρίες και φώτιση. Το κενό τους οδηγεί πάντα σε εσωτερική αναζήτηση. Ίσως οι έρημοι οφείλουν την υπερβατική τους καρποφορία στο γεγονός ότι η υλοποίησή τους συνδιαλέγεται με το τίποτα, με απεριόριστη επανάληψη μέχρι να διαλυθεί η φυσική, σωματική αίσθηση. Αν η σιωπή μπορούσε να επιλέξει ένα σώμα, ίσως το έντυνε με το άπειρο των κόκκων της άμμου.

Στις ερήμους εκτείνεται ένας άθικτος, παρθένος χαρακτήρας, που σπάνια διαταράσσεται από την ανθρωπότητα. Ως εκ τούτου είναι δύο, παρθένο και άγριο, πρωτόγονο έδαφος. Τα χρώματά τους μεταβάλλονται με το ταξίδι του ήλιου και οι μορφές και τα συστατικά τους προσφέρουν μια φυσική πρόκληση, ψυχική και συγκινησιακή πρόκληση.

Η έρημος στεγάζει ένα γαλαξία συμβόλων. Είναι μια μεταφορά για το κενό, για τη στειρότητα, για τον θάνατο, ένα πρωτόγονο παρελθόν ή ένα άγονο μέλλον. Αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί ως απεριόριστος καθρέφτης. Η ανοιχτοσύνη και η ατελείωτη σαφήνειά της δημιουργεί μια ανάγκη στους ανθρώπους, και μάλιστα μια υποχρέωση, να κοιτάξουν προς τα μέσα. Ίσως για αυτόν τον λόγο εξυψώνουν το ιερό και, ιδιαίτερα, την ασκητική παρόρμηση της ζωής. Εδώ χρειάζεται πιθανώς να θυμηθούμε ότι σε πολλές εσωτερικές παραδόσεις η φυσική εξάντληση του σώματος, ένα σύμπτωμα που σχεδόν ενσωματώνεται στο οικοσύστημα της ερήμου, είναι ένας τρόπος εξαγνισμού της ψυχής.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στην έρημο ο διάβολος προσπάθησε να δελεάσει τον Ιησού και ότι εκεί πέρασε ο Ιησούς 40 ημέρες και 40 νύχτες νηστείας. Επιπλέον, υπάρχουν πολυάριθμες περιπτώσεις οραματιστών, προσκυνητών, πνευματικών οδηγών, προφητών, φωτισμένων ανθρώπων, ακόμα και πολεμιστών, που αργά ή γρήγορα πέρασαν από μια θάλασσα άμμου. Και εδώ αξίζει να υπενθυμίσουμε τους «πατέρες της ερήμου», μια ομάδα μοναχών ή αναχωρητών, οι οποίοι, τον 3ο αιώνα μ.Χ., βρήκαν τους έρημους τόπους το ιδανικό μέρος για να βρουν ησυχία ή εσωτερική ειρήνη.

Η έρημος αποκαλύπτει το παράδοξο της απλότητας και της πολυπλοκότητας. Τόσο οπτικά όσο και συμβολικά, αναδεικνύει τη σαφήνεια, την ειλικρίνεια και την καθαρότητα σε όλες τις εκδηλώσεις. Είναι η μέγιστη ελευθερία και ταυτόχρονα ο αδιάβατος λαβύρινθος. Το κενό που προβάλλει, λειτουργεί ως πλήρης καθρέφτης που μας δείχνει, που αντανακλά αυτό που πραγματικά είμαστε. Στην έρημο, το εξωτερικό κενό μας υποχρεώνει να κοιτάξουμε προς τα μέσα, καθιστώντας σαφές αυτό που λένε οι ποιητές, οι φιλόσοφοι και οι λόγιοι εδώ και αιώνες: είμαστε αντανάκλαση του περιβάλλοντός μας.

Σε όλη την ιστορία εκείνοι που αναζήτησαν τη φώτιση ταξίδεψαν στην έρημο και βίωσαν τη σκληρή πραγματικότητά της. Οι πρώτοι χριστιανοί μυστικιστές, οι Πατέρες της Ερήμου, ζούσαν σε μικρές, απομονωμένες κοινότητες στην έρημο στη Βόρεια Αφρική κατά τη διάρκεια του δεύτερου και τρίτου αιώνα ασκώντας τη μυστικιστική ένωση με τον Θεό. Η έρημος ήταν το κατάλληλο πεδίο για τη δημιουργία ασυνήθιστων καταστάσεων συνείδησης, εξαιτίας της απομόνωσης και της σκληρότητας του περιβάλλοντος. Οι μεταγενέστερες γενιές μυστικιστών χρησιμοποιούσαν πρακτικές όπως η στέρηση του ύπνου, η νηστεία, μιμούμενοι το περιβάλλον της ερήμου.

Είναι πολλοί εκείνοι που ταξίδεψαν και ταξιδεύουν στην έρημο σε αναζήτηση του εσωτερικού οράματος. Η αναζήτηση του οράματος είναι μια ιεροτελεστία ενηλικίωσης για τους γηγενείς Ινδιάνους του πολιτισμού των ανοιχτών πεδιάδων και συχνά περιλαμβάνουν σημαντικές περιόδους χωρίς ύπνο. Η μεταμορφωτική εμπειρία που προκύπτει από τις μεταβαλλόμενες καταστάσεις συνείδησης οδηγεί σε μεταβολές της συνείδησης με οράματα πνευμάτων και άλλων τόπων.

Στη φιλοσοφία της θρησκείας, η μυστικιστική εμπειρία συχνά θεωρείται βαθιά βιωματική πραγμάτωση της ένωσης με το απόλυτο ή τον Θεό. Πρόκειται για μια έννοια που απαντάται σε πολλές θρησκευτικές και φιλοσοφικές παραδόσεις και επιβιώνει μέχρι σήμερα σε πολλά συστήματα εσωτερικής εξάσκησης. Ορισμένα παραδείγματα είναι η Καββάλα στον Ιουδαϊσμό, ο Σουφισμός στο Ισλάμ και η Τάντρα στον Βουδισμό και τον Ινδουισμό. Η μυστικιστική κατάσταση είναι μια βαθιά εμπειρία και η εμφάνισή της μπορεί να διευκολυνθεί από μια σειρά πρακτικών όπως ο διαλογισμός, η αισθητηριακή στέρηση, ο χορός και ο οραματισμός.

Έρευνες έχουν δείξει ότι τα τυπικά αποτελέσματα της οξείας απώλειας ύπνου περιλαμβάνουν μειωμένη εγρήγορση, μειωμένη απόδοση, δυσκολίες μνήμης και γνωστική εξασθένηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η απώλεια ύπνου μπορεί ακόμη και να προκαλέσει ψευδαισθήσεις. Η απώλεια ύπνου επηρεάζει σαφώς τη διανοητική λειτουργία και μειώνει την ανώτερη κριτική σκέψη. Αυτό είναι σημαντικό, επειδή η ανώτερη κριτική σκέψη μπορεί να περιορίσει την ικανότητά μας να βιώνουμε ασυνήθιστες καταστάσεις συνείδησης. Οτιδήποτε μειώνει την κανονική ψυχική λειτουργία μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα μιας ασυνήθιστης κατάστασης συνείδησης, που μπορεί να ερμηνευθεί ως μυστικιστική εμπειρία.

Οι μεταβαλλόμενες καταστάσεις συνείδησης, που σχετίζονται με την απώλεια ύπνου, οδηγούν συχνά σε ονειρικές ψευδαισθήσεις -παρόμοιες με όνειρα ή ψυχεδελικές εμπειρίες, όπως επίσης και σε μία αίσθηση αποπροσανατολισμού. Το κενό περιβάλλον της ερήμου, οι σκληρές συνθήκες και η έντονη κόπωση οδηγούν συχνά τον ταξιδιώτη στη συνειδητοποίηση ότι είναι πεπερασμένος και προσωρινός. Αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές όταν ατενίσει κανείς τον νυχτερινό ουρανό τη νύχτα στην έρημο, ένα εντυπωσιακό θέαμα που δεν θα βιώσει ποτέ στα φωτισμένα αστικά κέντρα.

Το περιβάλλον της ερήμου και οι συνακόλουθες ψυχικές καταστάσεις προκαλούν τη συνειδητοποίηση της διασύνδεσης των πάντων, κάτι σαν την πραγμάτωση της ένωσης που περιγράφουν οι μυστικιστές. Κοιτάζοντας τον γεμάτο, λαμπρό νυχτερινό ουρανό της ερήμου γνωρίζει ο αναζητητής ή ο απλός ταξιδιώτης ότι ο εύθραυστος άνθρωπος είναι πραγματικά ένα με το σύμπαν.

Βιβλιογραφία

    • Sacks, O. 2012. Hallucinations. New York: Vintage Books.
    • Veth, Peter, Smith, Mike, Hiscock, Peter, 2005, Desert peoples: archaeological perspectives, Blackwell
      Publishing Ltd.
    • McGinn, Bernard, Ocean and Desert as Symbols of Mystical Absorption in the Christian Tradition, The Journal
      of Religion, Vol. 74, No. 2 (Apr., 1994), pp. 155-181.

Κ.Κ.