Στο μάτι του ερευνητή, το ζήτημα της μετά θάνατον ζωής στη Μεσοποταμία είναι ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα ζητήματα, συγκρινόμενο ιδιαίτερα με τις απόψεις των Αιγυπτίων. Θεωρείται ότι οι Αιγύπτιοι είχαν μια πολύ πιο αισιόδοξη άποψη της μετά θάνατον ζωής μετά από το ζύγισμα των ψυχών που πραγματοποιείτο από τη Μάατ, σε σύγκριση με τους Μεσοποτάμιους.

Για αυτούς η μεταθανάτια ζωή ήταν μια φοβερή εμπειρία, σύμφωνα με την οποία οι νεκροί έτρωγαν σκόνη και φορούσαν φτερά ως ενδύματα, θρηνώντας στις σφαίρες του Κάτω Κόσμου και της Ερεσκιγκάλ. Ωστόσο, τούτη η εικόνα δεν αντιπροσωπεύει τη μοναδική αλήθεια, παρόλο που ο μύθος της Καθόδου της Ινάνα και το Έπος του Γκιλγκαμές δείχνουν προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση.

Θα μπορούσαμε πιθανώς να θεωρήσουμε ότι οι Μεσοποτάμιοι πίστευαν στην αιώνια επιστροφή, μια έννοια που ίσως θα μπορούσε να παρομοιαστεί γενικά με τη γνωστή μας ιδέα για τη μετενσάρκωση. Απ' ό,τι φαίνεται, πίστευαν στην επιστροφή της ψυχής από τον κάτω κόσμο μετά από το φυσικό θάνατο, ότι η κάθοδος στη Γη Δίχως Επιστροφή ήταν ένα απαραίτητο στάδιο εξαγνισμού για τις ανεκπλήρωτες πράξεις και τις αδικίες. Έτσι το πνεύμα, η ψυχή, εξασφάλιζε την επιστροφή του και αυτό οφειλόταν στη σύνδεση που υπήρξε μεταξύ του ουρανού και της γης, ή του Ντουράνκι. Στην πραγματικότητα η ιδέα της καθόδου και της επιστροφής είναι ένα μοτίβο που απαντάται σχεδόν σε όλες τις μυθολογίες. Πρόκειται για την κεντρική σωτηριολογική άποψη της παγκόσμιας μυθολογίας, σύμφωνα με την οποία το πέρασμα από τον ένα κόσμο στον άλλο απαιτεί μια συγκεκριμένη θυσία, είτε από μέρους των θεών είτε από μέρους των ανθρώπων, χάριν της σωτηρίας του ατόμου ή του κόσμου.

Η ιδέα της μετενσάρκωσης για τους Σουμέριους είναι τόσο προφανής, ώστε δε χρειαζόταν καν να την αναφέρουν. Οι Μεσοποτάμιοι κρατούσαν προσεκτικές σημειώσεις για την ανατολή και τη δύση του Ήλιου καθημερινά. Παρατηρούσαν, επίσης, την κυκλική επιστροφή των εποχών, τους πλανήτες και τα αστέρια που περιστρέφονται διαρκώς στον ουράνιο θόλο και επιστρέφουν σε προκαθορισμένα σημεία στον ουρανό. Θεώρησαν ότι όλα ήταν κυκλικά, και συνεπώς ήταν φυσικό να εξετάσουν τη ζωή και το θάνατο με την ίδια προοπτική. Αυτή την άποψη υιοθετεί και ο διαπρεπής Ασυριολόγος Ζαν Μποτερό στο έργο του Μεσοποταμία: Γραφή, Συλλογισμός και Θεοί, όπου παρουσιάζει αμέτρητα παραδείγματα της προσπάθειας που κατέβαλαν οι Μεσοποτάμιοι για να καταγράψουν και να συγκρίνουν τα στοιχεία, που καταδεικνύουν σαφώς τις αρχές του επαγωγικού συλλογισμού.

Αν εξετάσουμε τη σουμεριακή μυθολογία, θα δούμε πολλές ιστορίες καθόδου και ανάβασης. Όλες αυτές οι ιστορίες επιβεβαιώνουν τη στενή σχέση μεταξύ του Μεγάλου Βάθους και του Μεγάλου Ύψους, ένα κυκλικό σχέδιο, μια αιώνια επιστροφή και μια ροή μεταξύ όλων των σφαιρών της ύπαρξης. Εδώ φαίνεται καθαρά το γεγονός ότι αρχαίοι οι Σουμέριοι είχαν δει τη σχέση μεταξύ του ουρανού και της γης ως αιώνια ροή, που απεικονίζει το δεσμό ή το Ντουράνκι μεταξύ του Μεγάλου Πάνω και του Μεγάλου Κάτω ως κεντρικό πυρήνα για τη θρησκεία τους. Ο θάνατος, λοιπόν, δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός σε μια κοσμοθεωρία, σύμφωνα με την οποία τα βάθη βρίσκονται σε διαρκή επαφή με τα ύψη.

Κάθοδος και Εξύψωση

Αρχικά, η κάθοδος στον κάτω κόσμο είναι ένα σταθερό μοτίβο στη Μεσοποταμία και αφορά στο θρίαμβο του πνεύματος πάνω στην επιθυμία, την αδικία ή την ενοχή. Οι ιστορίες της καθόδου περιέχουν πάντα την προειδοποίηση ότι δεν πρέπει κανείς να αποτολμήσει το πέρασμα στον κάτω κόσμο, πιστεύοντας πως θα επιστρέψει. Οι νόμοι του κάτω κόσμου δεν μπορούν να αλλάξουν. Παρόλα αυτά η Ινάνα κατέβηκε για να συναντήσει τον άλλο της εαυτό, τη βασίλισσα του κάτω κόσμου Ερεσκιγκάλ. Όντας ταυτόχρονα ο εραστής και η αγαπημένη, έρχεται και πάλι στην επιφάνεια ως όραμα της θριαμβευτικής ανθρωπότητας που ξεπερνά όλους τους θανάτους. Ο Ενλίλ κατέβηκε στον κάτω κόσμο μετά το βιασμό της Νινλίλ, η οποία μετατρέπεται από παρθένος-κόρη σε σύζυγο Κυρίου του Αέρα και κατόπιν τρέχει ξοπίσω του για να τον βοηθήσει να επανέλθει στον Επάνω Κόσμο. Βλέπετε, ακόμη και Ενλίλ, ο σημαντικότερος των νέων Θεών Ανουνάκι, έπρεπε να υποβληθεί στην τιμωρία για μια φοβερή πράξη στην πιο παθιασμένη από όλες τις ιστορίες της καθόδου. Εντούτοις η Νινλίλ, ως αγαπημένη, παρόλο που θα μπορούσε να είναι η σκληρότερη κριτής του Ενλίλ, πέταξε ξοπίσω του για να τον σώσει, να τον φέρει πίσω στα ύψη και να γίνει σύντροφός του σε όλα τα επίπεδα. Όλοι τους αντιμετώπισαν τις τρομερότερες δοκιμασίες και επέστρεψαν πίσω στους ουρανούς επιτυγχάνοντας τον εξαγνισμό, τη θεραπεία και τη δυνατότητα για μεγαλύτερη εξέλιξη. Είναι επομένως σαφές ότι οι επιστροφή από τον κάτω κόσμο, παρά τις ενάντιες προειδοποιήσεις μπορεί να επιτευχθεί, αλλά μόνο με το θρίαμβο του πνεύματος, με την κατάκτηση της αδυναμίας, με την απαραίτητη απώλεια, προκειμένου να επιτευχθεί η μετουσίωση.

Από την άλλη, οι ιστορίες της ανόδου είναι λιγότερες, αλλά συνδέονται με εξίσου επικίνδυνα ταξίδια, των οποίων η επιστροφή δεν είναι ποτέ εγγυημένη για τους αδύναμους και τους άπιστους. Στο μύθο ο Αντάπα ανέρχεται στους ουρανούς για να συναντήσει τον Ανού, έτσι ώστε να μπορεί να δικαιολογηθεί μπροστά στον Πατέρα Ουρανό για την ασέβειά του προς τον Νότιο Αέρα. Ο Αντάπα είναι ένας πρώιμος Σολομών, ο σοφός και ιερέας-βασιλιάς της Εριντού. Αρνείται την αθανασία για να επιστρέψει στον Μέσο Κόσμο, αντί να μείνει με τους Μεγάλους Θεούς στα Ύψη, δεδομένου ότι ο Ανού του είχε δώσει την ευκαιρία να μείνει εκεί, τρώγοντας και πίνοντας από το τραπέζι των Θεών. Ο Αντάπα αρνείται την προσφορά, επειδή ο Ένκι, ο προσωπικός θεός του, τον είχε προειδοποιήσει να μην το κάνει, αν δεν ήθελε να πεθάνει. Ο Αντάπα καταλαβαίνει πως θα έχει την αιώνια ζωή, μόνο αν ζήσει την ολοκληρωτική εμπειρία της ζωής στο φυσικό κόσμο, και συνεπώς δε χρειάζεται το δώρο του Ανού. Δε χρειάζεται την αιώνια ζωή που του προσφέρει ο Ανού, επειδή χρειάζεται η παρουσία του στη γη. Είναι ο ιερέας-βασιλιάς, το θεμέλιο του κράτους που χτιζόταν στην Εριντού, τον τόπο στον οποίο η βασιλεία κατήλθε από τους ουρανούς. Πρόκειται για μια μεσοποτάμια ιστορία ανάβασης και επιστροφής, το μυστήριο της οποίας παρουσιάζει τον κύκλο και τη σύνδεση μεταξύ του ουρανού και της γης, του μεγάλου Πάνω και του μεγάλου Κάτω όχι ως αντίθετους κόσμους, αλλά συμπληρωματικούς σε έναν ατέρμονο κύκλο.

Η πτήση του Ετάνα στους ουρανούς για να συναντήσει την Ιστάρ και να αρπάξει το Φυτό της Ζωής, δείχνει επίσης μια επιτυχημένη περίπτωση της ανάβασης και την υπόσχεση μιας σημαντικής εκπλήρωσης με την επιστροφή στη φυσική πραγματικότητα. Ο Ετάνα είναι μυθική και ιστορική μορφή συνάμα, καθώς το όνομά του βρίσκεται στο σουμεριακό κατάλογο των βασιλέων. Στο μύθο που φέρει το όνομά του, παρουσιάζεται να επιθυμεί έναν κληρονόμο. Έτσι, πετάει στη ράχη ενός αετού για να συναντήσει την Ιστάρ και να τη ρωτήσει για το Φυτό της Ζωής, έτσι ώστε να αποκτήσει ένα διάδοχο. Το κείμενο είναι τεμαχισμένο, αλλά ξέρουμε από τον κατάλογο των βασιλέων πως είχε ένα γιο, και ότι πέτυχε το στόχο του στη ζωή. Λαμβάνοντας τούτα τα παραδείγματα υπ' όψιν, βλέπουμε πως η άνοδος και η κάθοδος είναι μια σταθερά στους μεσοποτάμιους μύθους και τη θρησκεία. Από τα Μεγάλα Ύψη στο Μεγάλο Κάτω όλοι επιστρέφουμε σε όλους τους κόσμους με τα δώρα του μυαλού, του σώματος, της καρδιάς και της ψυχής. Όλοι κάποτε μπορούμε να τολμήσουμε την υπέρβαση, με στόχο πάντα την εξύψωση του κόσμου που μας περιβάλλει. Φυσικά η όλη διαδικασία που περιγράφεται δεν είναι δυνατόν να μη φέρνει στο νου μας την πορεία και τις περιπέτειες του ήρωα, έτσι όπως παρουσιάζεται από τον Τζ. Κάμπελ (Joseph Campbell). Ο ήρωας ταξιδεύει είτε στον κάτω κόσμο ή στον πάνω κόσμο, περνώντας πάντα μέσα από δοκιμασίες. Αυτές οι δοκιμασίες είναι το καμίνι της ψυχής. Εκεί σφυρηλατείται η πρόθεση και η εμμονή στο στόχο. Εκεί η ψυχή αντιλαμβάνεται το ζητούμενο και το περιεχόμενο της ολοκλήρωσής της. Αν τολμήσει ανταμείβεται, αλλά θυσιάζοντας πάντα τον παλιό της εαυτό. Αν διστάσει, θα γκρεμιστεί από ύψη δυσθεώρητα στο θάνατο και τον αφανισμό –εξ ου και οι απειλές για το δρόμο δίχως επιστροφή.

Εδώ μπορούμε να παραθέσουμε κάποιες αναφορές που τεκμηριώνουν τούτη την υπόθεση από τις «Φοινικικές Επιστολές» του Γουίφρεντ Ντέιβις (Wilfred Davies) και του Τζ. Ζουρ (G Zur). Σε ό,τι αφορά στην Ιστάρ αναφέρουν : «Η Ιστάρ είναι όλα αυτά και περισσότερα. Είναι αναγεννημένη... Γνώριζε, ω πρίγκηπα, ότι ο θάνατος είναι πηγή ζωής, πως η ζωή είναι η αιτία του θανάτου... Ο Ντουμούζι, ο εραστής της, πρέπει να πεθάνει προκειμένου να ζήσει. Εκείνη είναι ο ρυθμός, και όλοι οι ρυθμοί έχουν ένα τέλος, το θάνατο, όλοι έχουν μιαν αρχή». Για τον Νεργκάλ αναφέρεται: «Υπάρχουν πολλές μορφές ηρωισμού. Υπάρχει εκείνη η μορφή που αντιπροσωπεύει μια θαυμαστή ανοησία, αφού ο ήρωας δεν επιτυγχάνει τίποτα, δε σώζει τους ανθρώπους του μήτε τη ζωή του, αλλά παίρνει στο θάνατο μαζί του όσο το δυνατόν περισσότερους από τους εχθρούς του. Θα δώσει στον κάτω κόσμο μάχες που δεν κέρδισε, γιατί είναι λυπηρό να πεθαίνει κανείς άδοξα. Όλα όσα έπραξε του παρουσιάζονται κι έχει την ευκαιρία να δει αν λυπάται για τις ενέργειές του ή όχι. Αν λυπάται για αυτά που απέτυχε να κάνει ή τα λάθη του, τότε θα φέρει το βάρος στην επόμενη ζωή του, ώσπου να βγει νικητής. Εδώ βρίσκεται ο μύθος της δικαιοσύνης: οι κριτές του κάτω κόσμου στέλνουν σε κάθε άτομο τα εγκλήματά του. Ανάλογα με το αν τα αγαπά ή τα μισεί, θα ελκυστεί από τα ίδια γεγονότα, τον ίδιο χρόνο, δίχως τέλος, μέχρι να κατανοήσει». Ο Νεγκράλ είναι «η πυρά, ο καταστροφέας, αντιπροσωπεύει τον τελευταίο περιορισμό. Όταν πεθαίνει κανείς, αν φοβηθεί, καίγεται στις φλόγες του δικού του τρόμου. Ξεσκίζεται από τα σκυλιά των ανεκπλήρωτων επιθυμιών του, κόβεται σε κομμάτια από την ενοχή του, μέχρις ότου εξαγνιστούν όλα όσα τον δένουν και να μείνει από την πυρά μόνο ένα μικρό κομμάτι μέταλλο –που μπορεί να είναι χρυσός, ασήμι, χαλκός, κασσίτερος, μολύβι κ.λπ. Αυτή η δοκιμασία ωστόσο είναι καθημερινή, πραγματώνεται από ανάσα σε ανάσα. Κάθε μέρα ο άνθρωπος πεθαίνει στον ύπνο και ξαναγεννιέται στο φως της μέρας. Τα όνειρά του τον στοιχειώνουν στον ύπνο-θάνατο με τις πράξεις της ημέρας. Εδώ ακριβώς πρέπει να είναι ήρωας ο άνθρωπος, να περπατά άφοβα στη γη του δικού του κάτω κόσμου, να χλευάζεται από τους νόμους που ο ίδιος αψήφησε. Πρέπει να συναντήσει τους δαίμονες που ο ίδιος έχει δημιουργήσει, να δώσει τις καθημερινές του μάχες. Αυτή είναι η δικαιοσύνη και η ιδέα της κρίσης. Ανάμεσα στην μιαν ανάσα και την επόμενη μπορεί να δει τις δοκιμασίες που περνά, τη μια μετά την άλλη, και να τις αναγνωρίσει βαθειά μέσα του. Μόνον το θάρρος, η επιμονή στην αλήθεια και η διορατικότητα είναι τα όπλα του εδώ».

Οι Φοινικικές Επιστολές, στις οποίες αναφερθήκαμε, είναι ένα τμήμα των μυστηριακών διδασκαλιών -σε γραπτή μορφή- ενός διδάσκαλου προς ένα αφιερωμένο βοηθό του στη μεσοποτάμια παράδοση, ένα είδος σουμεριακής Καββάλα. Περιλαμβάνει 10 επιστολές, κάθε μία από τις οποίες περιλαμβάνει ένα θεό ή θεά, (Ριμόν-Αντάντ, Ναμπού, Ιστάρ, Νεργκάλ, Σαμάς, Μαρντούκ, Ανού, Ενλίλ, Έα- Ένκι, Σιν-Ινάνα) από το δάσκαλο στο βοηθό, που ανταλλάσσονται κατά τη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου δύο ετών. Οι επιστολές καλύπτουν τη θεματολογία της κατάρτισης ενός μελλοντικού ιερέα-βασιλιά από ένα δάσκαλο ο οποίος κρατά την ανωνυμία του ως την τελευταία επιστολή. Οι αναφορές στον Νεργκάλ που επιλέξαμε στοχεύουν σαφώς στη μετενσάρκωση, έναν όρο που συναντάμε διαρκώς ως αιώνια επιστροφή. Το κομμάτι του μετάλλου που απομένει μετά το κάψιμο των αρνητικών στοιχείων είναι μια ευθεία αναφορά στο σπόρο της μεγάλης μητέρας Νινχουρσάγκ που όλοι φέρνουμε μέσα μας, και αντιπροσωπεύεται από τις αποδόσεις των μετάλλων στις μεσοποτάμιες θεότητες, ή τον άφθαρτο πυρήνα μέσα μας, τον προσωπικό μας θεό. Θα μπορούσαμε να δούμε επίσης σε αυτήν την αναφορά τη γέννηση μιας πρωτο-αλχημείας, καθώς ένας μεγάλο τμήμα της αλχημικής διαδικασίας, όπως τη γνωρίζουμε, μέσω της μεταστοιχείωσης των μετάλλων, είναι στην πραγματικότητα διαδικασία μεταστοιχείωσης της συνείδησης και των περιεχομένων της ψυχής.

Εδώ ο Αντάπα των Δίδυμων Ποταμών αναφέρει ένα σκοτεινό μύθο, ο οποίος καταγράφεται πλήρως: «Όταν ο Παρατηρητής κι ο Δεσμοφύλακας χαιρετήσουν τον άνθρωπο, οι Ανουνάκι, οι μεγάλοι θεοί, συγκεντρώνονται. Ο Μάμι, εκείνος που καθορίζει τη μοίρα, αποφασίζει τις μοίρες μαζί τους. Καθορίζουν το θάνατο και τη ζωή, αλλά τις ημέρες του θανάτου δεν τις καθορίζουν». (Ε. Schrader, «Keilinschriftliche Bibliothek», VI, Ι, 228). Είναι μια σαφής δήλωση του γεγονότος ότι οι ημέρες του θανάτου μπορούν να μην είναι αιώνιες τελικά. Θα προσθέταμε ότι ίσως αυτό είναι επίσης το μυστήριο που ενσωματώνεται στην κάθοδο της Ινάνα, η αναγέννηση που υπόσχεται όχι μόνο στον αγαπημένο, τον Ντουμούζι, αλλά στον θνητό άνδρα και τη θνητή γυναίκα, (Ντουμούζι και Γκεστινάνα), που γίνονται επίσης αθάνατοι.

Ο Μύθος της Δημιουργίας του Άνδρα και της Γυναίκας

Το τελευταίο παράδειγμα που σταθεροποιεί το μοτίβο της αιώνιας επιστροφής ως θεμελιώδες και αναγνωρισμένο ζήτημα για τους αρχαίους Μεσοποτάμιους, προέρχεται από το σουμεριακό μύθο της δημιουργίας του άνδρα και της γυναίκας. Ο Ένκι ο μάγος και η Νινχουρσάγκ, η γήινη μητέρα, δημιουργούν την ανθρωπότητα από τα εύφορα ύδατα του Αμπζού (Απσού) και μια χούφτα άργιλο. Φυσάνε στο μίγμα το πνεύμα ενός σκοτωμένου θεού. Στον ίδιο μύθο αναφέρεται πως το πνεύμα του σκοτωμένου θεού αντηχεί σε κάθε ύπαρξη ως ρυθμός τυμπάνου (δύναμη ζωής, ενέργεια;), για να υπενθυμίζει αυτή τη θυσία. Πρόκειται για μια θαυμάσια μεταφορά που παρουσιάζει την ενσάρκωση ως δώρο από τη θεία συνείδηση που παραχωρείται σε όλη την ανθρωπότητα.

Ο δεσμός που καθιερώθηκε έτσι μεταξύ του ουρανού και της γης, από την αρχή της σουμεριακής θρησκείας, καλεί την ανθρωπότητα να συνεχίσει για τους θεούς τα έργα της ύπαρξης. Αυτή η μεταφορά παρουσιάζει την αλήθεια που δοκίμασαν όλοι οι μυημένοι από αμνημονεύτων χρόνων. Το πνεύμα μπορεί να ενσαρκωθεί μόνο μέσω της αγάπης. Με τον ίδιο τρόπο είναι δυνατόν να ανέλθουμε στα ύψη της θρησκευτικής και εκστατικής εμπειρίας, αποδίδοντας το πνεύμα στα σχέδια της ψυχής μας. Ο θάνατος σε αυτό το πλαίσιο μπορεί πολύ καλά να σημαίνει την απαραίτητη απώλεια, προκειμένου να επιτευχθεί η υψηλότερη συνείδηση, έτσι ώστε να επιτευχθεί η επιστροφή, αλλά μόνο από εκείνον που είναι αντάξιος της καρδιάς, του μυαλού, του σώματος και της ψυχής. Θα μπορούσαμε πολύ καλά, επομένως, να ερμηνεύσουμε το μύθο της δημιουργίας του άνδρα και της γυναίκας σύμφωνα με τους Σουμέριους ως ατέρμονο θαύμα του πνεύματος. Μιας εξαρχής στη σουμεριακή θρησκεία, από τη δημιουργία του άνδρα και της γυναίκας είναι παρών ο αιώνιος δεσμός μεταξύ της ύλης και του πνεύματος. Με βάση αυτή τη θρησκεία το κομμάτι της ύπαρξής μας που ανήκει στο αιώνιο πνεύμα κρίνεται από τους Ανουνάκι του κάτω κόσμου. Αυτές οι θεότητες είναι οι κριτές των ψυχών μας και θα αποφασίσουν πότε είμαστε έτοιμοι να επιστρέψουμε από τη Γη Δίχως Επιστροφή.

Βιβλιογραφία

    • Sylvia Brinton Perrera, Η Κάθοδος στη Θεά, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 1990.
    • E. Schrader, «Keilinschriftliche Bibliothek», Vol. VI, I, 228.
    • Jean Bottéro, Mesopotamia: Writing, Reasoning, and The Gods, University of Chicago Press, Chicago,
      London 1991.
    • Davies, Wilfred and Zur G., The Phoenician Letters. Mowat Publishing, Manchester, UK 1979.
    • Stephanie Dalley, Myths From Mesopotamia, Oxford University Press, Oxford, New York 1989.

K.K.