Ο φόβος ασκεί καθοριστική επίδραση στην ανθρώπινη ζωή. Σε αρκετές περιπτώσεις λειτουργεί θετικά, αποτρέποντας την εξέλιξη δυσάρεστων γεγονότων, κάνοντάς μας ιδιαίτερα προσεκτικούς. Μπορεί όμως και να καταστείλει την ανάπτυξη και την πρόοδο του ατόμου, αναγκάζοντάς το να συμβιβαστεί ή ακόμη και να υπομείνει πράγματα με τα οποία δεν συμφωνεί.

Στην αρνητική του εκδήλωση, είναι δυνατόν να καταστήσει τον άνθρωπο αδύναμο, δειλό και έντρομο μπροστά στο μέγεθος των υπαρξιακών, και όχι μόνο, προβλημάτων του. Εγκλωβισμένος στον φόβο, αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις καταστάσεις της ζωής ώστε να την βαδίσει με θάρρος, αυτοπεποίθηση, εμπιστοσύνη στον εαυτό και ως ελεύθερο πνεύμα να λειτουργήσει με χαρά και δημιουργικότητα.

Γιατί όμως καταβάλλεται κανείς από τους φόβους; Θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε έναν δρόμο απελευθέρωσης, στοχεύοντας στη θεραπεία, στην αρμονία και στην ανακούφιση της ψυχής, προσεγγίζοντας τους φόβους με ψυχραιμία, αισιοδοξία και θετική σκέψη;

Θεμελιώδεις Μορφές Φόβου

Τι ακριβώς είναι ο φόβος; Οι έρευνες αναφέρουν πως πρόκειται για ένα θεμελιώδες συναίσθημα, ιδιαίτερα χρήσιμο στην ανθρώπινη επιβίωση, ένα προστατευτικό σύστημα συναγερμού που μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον κίνδυνο και να αντιδρούμε αυτόματα, χωρίς συνειδητή σκέψη. Ο έμφυτος αυτός μηχανισμός που σχετίζεται με το ένστικτο της επιβίωσης, ενεργοποιείται από την πρώιμη ηλικία και μας βοηθά να αποφεύγουμε τη σωματική βλάβη. Με αυτή τη μορφή ο φόβος είναι θετικός.

Πιστεύεται ότι αυτός ο φόβος βοήθησε τους μακρινούς μας προγόνους, τους ανθρώπους της υπαίθρου και των σπηλαίων, να επιβιώσουν από διάφορους κινδύνους στο περιβάλλον τους.

Ο φόβος, ως μια σύνθετη λειτουργία, εμφανίζεται με πολλούς τρόπους και ποικίλες μορφές. Υπάρχουν οι συνειδητοί φόβοι, τους οποίους αντιλαμβάνεται κανείς, αλλά και εκείνοι που βρίσκονται μέσα μας, στις βαθύτερες εσοχές του νου, που δεν είναι εύκολα κατανοητοί ή αναγνωρίσιμοι.

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud) υποστήριζε ότι ορισμένοι φόβοι υπάρχουν από τη στιγμή της γέννησής μας και είναι ενστικτώδεις, ενώ άλλους τους αποκτούμε σε μεταγενέστερα στάδια της ζωής μας.

Και οι παιδοψυχολόγοι επίσης, υποστηρίζουν πως βιώνουμε για πρώτη φορά έντονο φόβο, όταν γεννιόμαστε, καθώς απομακρυνόμαστε από ένα προστατευμένο περιβάλλον για να βρεθούμε σε έναν καινούργιο και άγνωστο κόσμο.

Λέγεται, ωστόσο, ότι οι φόβοι που κλονίζουν περισσότερο την ανθρωπότητα είναι εκείνοι που σχετίζονται με τον θάνατο, το άγνωστο, το μέλλον, την αποτυχία και τον πόνο. Προφανώς σε αυτούς έρχονται να προστεθούν και πολλοί άλλοι, μικρότεροι ή μεγαλύτεροι, που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τους μεγαλύτερους φόβους και φοβίες μας.

Ο φόβος, υπάρχει ανεξάρτητα από τον πολιτισμό και την εξέλιξη ενός λαού ή ενός ατόμου. Διαφέρει ως προς το αντικείμενο του φόβου και τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπισή του. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν φοβάται πια την έκλειψη του ηλίου και της σελήνης ή τα άγρια θηρία. Φοβάται όμως τα γηρατειά, την μοναξιά, την ανεργία, τα μικρόβια και τις επιδημίες, την καταστροφή του περιβάλλοντος και άλλα.

Είναι γεγονός ότι ο φόβος του θανάτου θεωρείται ως ο πλέον θεμελιώδης, προσδιορίζει το τέλος και συνδέεται με το άγνωστο, το απροσδιόριστο και την αμφιβολία σχετικά με τη συνέχιση της ζωής μετά θάνατον[1]. Η Υπερπροσωπική Ψυχολογία (Transpersonal Psychology) σε σχέση με τον θάνατο αναφέρει ότι, εκείνο που πραγματικά φοβάται ο άνθρωπος είναι η εκμηδένιση, η μη ύπαρξη, και πως ο φόβος του θανάτου, υποκρύπτει αυτόν ακριβώς τον φόβο[2].

Αξίζει να αναφέρουμε ότι σύμφωνα με τις διδασκαλίες της Εσωτερικής Φιλοσοφίας, υπάρχει μια προσέγγιση για το ζήτημα του θανάτου που θεωρεί ότι δεν υφίσταται θάνατος, αλλά μια συνέχιση της διαδικασίας της ζωής μετά την απελευθέρωση από τον περιορισμό του υλικού φορέα[3].

Κατά τον συγγραφέα και ερευνητή Χάρβεϊ Σπένσερ Λιούις (Harvey Spencer Lewis), η εξάλειψη από την ανθρώπινη συνείδηση του φόβου για τον θάνατο είναι ένα από τα πιο όμορφα και ευχάριστα αποτελέσματα του δόγματος της μετενσάρκωσης[4]. Η κατανόηση του εν λόγω δόγματος μπορεί να αλλάξει ριζικά την αντίληψη του ανθρώπου για τη ζωή: «Μπορούμε να προσμένουμε τη στιγμή της αναπόφευκτης μετάβασης χωρίς φόβο, ακόμη και με ελπίδα, εάν ξέρουμε ότι δεν είναι το τέλος όλων των εμπειριών μας, αλλά απλώς το τέλος ενός ταξιδιού και η αρχή ενός άλλου»[5].

Ένας αυξανόμενος φόβος της εποχής μας, οφείλεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τι του επιφυλάσσει το μέλλον και αυτό του προκαλεί αγωνία για όσα πρόκειται να συμβούν. Έρευνες έχουν δείξει ότι o φόβος αυτός πηγάζει από τη βαθύτερη πρωτόγονη φύση μας και συνδέεται με το αρχέγονο ένστικτο της αυτοσυντήρησης, αλλά και την τάση της ανθρώπινης ψυχής να προβλέπει το μέλλον.

Ο Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ (Howard P. Lovecraft), συγγραφέας φανταστικής λογοτεχνίας, περιγράφει τον φόβο ως «το παλαιότερο και ισχυρότερο συναίσθημα της ανθρωπότητας». Θεωρεί πως ο φόβος του αγνώστου είναι το ισχυρότερο είδος φόβου.

Λέγεται πως ο φόβος και η κατάθλιψη που αναπτύσσονται στο περιβάλλον μας μπορούν να μας μεταβιβάσουν έναν φόβο για το μέλλον που δεν απορρέει από εμάς. Συντονιζόμαστε με τον φόβο των άλλων ανθρώπων, χωρίς οι ίδιοι να έχουμε λόγο να φοβόμαστε. Ταυτιζόμαστε με τα προαισθήματά τους για μελλοντική καταστροφή, τα οποία ερμηνεύουμε με δικούς μας όρους. Έτσι διάφοροι φόβοι μπορούν να εξαπλώνονται και να διαιωνίζονται συμπαρασύροντάς μας.

Είναι επίσης γνωστό πως σε όλες τις εποχές ο φόβος αποτέλεσε και αποτελεί το πιο βασικό μέσο χειραγώγησης των ανθρώπινων συνειδήσεων. Είναι γεγονός ότι ο φόβος διασπείρεται και καλλιεργείται στον κόσμο μέσα από διάφορες μορφές εξουσίας, προπαγάνδας και μαζικής επικοινωνίας, προκειμένου να ελέγχεται η ανθρωπότητα. Η δεισιδαιμονία, η παθητικότητα, η δειλία και οι φοβίες, υπήρξαν οι στυλοβάτες για καταπίεση και εκμετάλλευση από άτομα και ομάδες που ασκούσαν και ασκούν οποιασδήποτε μορφής έλεγχο και εξουσία, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να παραμένει ένας παθητικός αποδέκτης πραγμάτων που έντεχνα και πειθήνια του επιβάλλονται.

Η πίεση που υποβάλλουν οι διάφοροι φόβοι στον συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου μεταφέρονται στο νευρικό του σύστημα και ίσως αναπτύξουν αισθήματα ευπάθειας και μια γενικότερη φοβία απέναντι στον φυσικό πόνο. Με άλλα λόγια, η ένταση που αναπτύσσεται στα νεύρα, εξαιτίας της αγωνίας και του φόβου, είναι δυνατόν να προκαλέσει ανεπιθύμητα ψυχοσωματικά συμπτώματα, πόνους και παθήσεις, που επιδεινώνονται όταν η αγωνία και ο φόβος αυξάνονται.

Τίθεται, ωστόσο, ένα θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με τον φόβο, η απάντηση του οποίου δεν είναι συνήθως ευδιάκριτη ή απλή υπόθεση. Ποιά είναι η πηγή προέλευσής του;

Η Απαρχή του Φόβου

Ο Δρ Μπράιαν Ντιάς (Brian Dias), επίκουρος καθηγητής ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Έμορυ της Αμερικής, διερευνά την επίδραση που οι εμπειρίες των προγόνων μας ασκούν στη συμπεριφορά μας ως ενήλικες. Κατά τον Δρ Ντιάς «οι εμπειρίες των γονέων μπορούν να επηρεάσουν τη δομή και τη λειτουργία του νευρικού συστήματος των παιδιών τους πριν ακόμη γεννηθούν. Αυτό, μας διευκολύνει να εντοπίσουμε την αιτιολογία και το βαθμό επικινδυνότητας της διαγενεακής μετάδοσης νευροψυχιατρικών διαταραχών όπως οι φοβίες, το άγχος και οι μετατραυματικές διαταραχές».

Στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου, ο γενετιστής παιδίατρος Μάρκους Πέμπρι (Marcus Pembrey), υποστηρίζει πως η έρευνα του Δρ Ντιάς αποτελεί απόδειξη της βιολογικής μεταφοράς της μνήμης και συμπληρώνει ότι: «η εν λόγω έρευνα αφορά στη σωματική έκφραση του φόβου, που συνδέεται σαφώς με τις φοβίες, το άγχος και τις μετατραυματικές διαταραχές, αλλά και πώς αυτά σχετίζονται με τη μετάδοση βιωμάτων και εμπειριών από γενιά σε γενιά. Χρειάζεται να εστιάσουν οι ερευνητές στις διαγενεακές επιδράσεις, καθώς αυτές μπορεί να αποτελούν το «κλειδί» για την κατανόηση της αύξησης των νευροψυχιατρικών και μεταβολικών διαταραχών ή της παχυσαρκίας και του διαβήτη».

Είναι κοινά διαπιστωμένο ότι πολλοί φόβοι προέρχονται από την παιδική ηλικία και κυρίως την πρώιμη. Κατά την περίοδο αυτή το άτομο είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στις εντυπώσεις του περιβάλλοντος κόσμου. Η αποκοπή, εξάλλου, από τον ομφάλιο λώρο εγείρει ένα ισχυρό πρωταρχικό αίσθημα φόβου που συνδέεται με τον θάνατο και το άγνωστο, έναν φόβο που πιθανά κάποιοι άνθρωποι να έρθουν αντιμέτωποι μετέπειτα, σε κάθε νέο βήμα, σε κάθε νέο στάδιο «γένεσης» ή αλλαγής στην πορεία της ζωής τους.

Επιπλέον, ο φόβος μπορεί να αναπτυχθεί εξαιτίας τραυματικών γεγονότων, τα οποία αφήνουν συναισθηματικά τραύματα και γίνονται φοβίες. Άλλοι φόβοι προέρχονται από την έκθεση του ατόμου σε ακατάλληλο κοινωνικό περιβάλλον ή και από κάποια καθοριστική αλλαγή στη ζωή του. Υπάρχουν και περιπτώσεις που ο άνθρωπος απασχολεί τη σκέψη του με φανταστικές μελλοντικές συμφορές. Δημιουργεί φόβο στην προσπάθεια του νου να ελέγξει το μέλλον, που ακόμη δεν υπάρχει, αφού το παρελθόν μόνο υπήρξε, και το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμη, και ο μοναδικός χρόνος στον οποίο ζούμε την ζωή μας είναι το παρόν. Πράγματι, πολλοί από τους φόβους που βιώνουμε αναφέρονται σε αυτά που «πιθανό να μας συμβούν» και όχι σε πράγματα που «μας συμβαίνουν» τούτη τη στιγμή. Πρόκειται, δηλαδή, για αρνητικές νοητικές προβολές, που οδηγούν το άτομο να χάνει το εδώ και το τώρα, καθώς η ανησυχία για το αύριο τείνει να το απορροφά. Και έτσι ο φόβος εξελίσσεται σε μία δύναμη αρνητική[6].

Οι έρευνες, ωστόσο, έχουν δείξει ότι ο φόβος μπορεί να έχει τις ρίζες του πολύ βαθειά στο παρελθόν, και οι διάφορες εκδηλώσεις του να είναι το αποτέλεσμα μιας βαθύτερης προδιάθεσης. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος είναι δυνατόν να φέρει διάφορες μορφές φόβου από τη γέννησή του, προτού καν δεχθεί τις επιδράσεις του περιβάλλοντός του. Σύμφωνα με τον Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl G. Jung), κύριο εκφραστή της Αναλυτικής Ψυχολογίας του Βάθους, η πρωταρχική εκδήλωση του φόβου φαίνεται πως ενυπάρχει αποτυπωμένη στο ανθρώπινο ασυνείδητο, στα ασυνείδητα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, από καταβολής χρόνων και συνδέεται με τον κόσμο των ενστίκτων.

Όπως αναφέρει στο βιβλίο του Ο Ανεξερεύνητος Εαυτός: «Εκεί βρίσκονται κρυμμένα τα αρχαία κατάλοιπα, ή αρχετυπικές μορφές, που συνδέονται με τα ένστικτα, ενέχοντας μια σκοτεινή ποιότητα που μερικές φορές προκαλεί φόβο. Δεν μπορούν, ωστόσο, να ξεριζωθούν, γιατί αντιπροσωπεύουν τα ύστατα θεμέλια της ίδιας της ψυχής. Δεν είναι δυνατό να συλληφθούν νοητικά, και αν τα απωθήσει κανείς, επανεμφανίζονται με διαφορετική όψη».

Στο έργο του ψυχίατρου και ψυχολόγου Ρομπέρτο Ασσατζιόλι (Roberto Assagioli) υπάρχουν πληροφορίες για τη σχέση ενστίκτου και φόβου. Επικεντρώνεται σε πέντε βασικά ανθρώπινα ένστικτα και επισημαίνει τις θεμελιώδεις μορφές φόβου που υποκρύπτουν:

Στο Ένστικτο της Αυτοσυντήρησης, που σχετίζεται με τον φόβο του θανάτου. Στο Σεξουαλικό Ένστικτο, που υποκρύπτει τον φόβο της μοναξιάς, την αίσθηση της ατέλειας και την έλλειψη πληρότητας. Στο Ένστικτο της Αγέλης, που συνδέεται με τον φόβο του αποχωρισμού, της αβεβαιότητας και της αδυναμίας. Αυτός ο φόβος μας ωθεί να συνδεόμαστε με άλλα άτομα, να ανήκουμε κάπου, για υποστήριξη και ασφάλεια. Στο Ένστικτο της Αυτοεπιβεβαίωσης, πίσω από το οποίο βρίσκεται ο φόβος μήπως δεν λάβουμε την εκτίμηση, την αναγνώριση και τον σεβασμό που μας αξίζει (ή πιστεύουμε ότι μας αξίζει!), χάνοντας τη δύναμη που αποζητάμε. Τέλος, στο Ένστικτο της Περιέργειας ή της Δίψας για Γνώση, που υποκρύπτει τον φόβο του άγνωστου ή του μυστηρίου.

Η μετουσίωση των ενστίκτων σε ένα ανώτερο ποιοτικά επίπεδο, είναι δυνατόν να προβάλει το τέλειο άνθος της ψυχικής έκφρασης. Έτσι, λοιπόν, οι φόβοι που πολιορκούν την ανθρωπότητα, και έχουν τις ρίζες τους στα ένστικτα, εάν κατανοηθούν ορθά και μετουσιωθούν από την ψυχή, μπορούν να γίνουν πηγή ανάπτυξης, δίνοντας στην ύπαρξη την αναγκαία ώθηση, ορμή και παρότρυνση για πρόοδο[7].

Πέρα, όμως, από τον χώρο της Ψυχολογίας, αξιοσημείωτες αναφορές για την προέλευση του φόβου υπάρχουν και στην Εσωτερική Παράδοση. Μεταξύ αυτών ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη ότι, η βασική αιτία του φόβου βρίσκεται πολύ πίσω, στα θεμέλια της δημιουργίας του ηλιακού μας συστήματος, «όταν η πρωταρχική Ύλη αρχίζει να διαμορφώνεται μέσω της επενέργειας κάποιου ανώτερου Νου». Εκεί αναφέρεται ότι «ο φόβος έχει τις ρίζες του στη βασική δομή της Ύλης, στα θεμέλιά της, αποτελώντας ένα κατ' εξοχήν δημιούργημα του Νου, ένα αποτέλεσμα της δραστηριότητάς του». Λέγεται, επίσης, ότι ο φόβος εκδηλώνεται μέσα από «τη λειτουργία των θετικών και αρνητικών δυνάμεων της ζωής», το Ζεύγος των Αντιθέτων, όπου ο μικροκοσμικός άνθρωπος βιώνει «στην αλληλεπίδραση της ψυχής του με την ύλη». Τέλος, ο φόβος αναφέρεται και ως «μια όψη του Κακού, που χρωματίζει και χαρακτηρίζει το αστρικό, ή αισθαντικό σώμα, του πλανητικού μας Λόγου»[8].

Κάποιοι πιστεύουν ότι το αντίθετο συναίσθημα της Αγάπης είναι το μίσος.
Αυτό δεν είναι αλήθεια: Ο αντίποδας της Αγάπης είναι ο φόβος!

Οι Συνέπειες του Φόβου – οι Φοβίες

Ο άνθρωπος που διακατέχεται από φόβο, υπαρκτό ή μη, κατακλύζεται από έντονα συναισθήματα και χάνει συχνά τον έλεγχο της ύπαρξής του. Οδηγείται σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις με ακραία αποτελέσματα που καταλήγουν σε ανισορροπία. Κάποιοι ισχυρίζονται πως συνδέεται με τη σύγκρουση των αντίθετων δυνάμεων, καλό-κακό και την απώλεια της μεταξύ τους ισορροπίας.

Μόλις ο φόβος εμφανιστεί καταγράφεται από τον εγκέφαλο και γίνεται αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης συναισθηματικής εμπειρίας. Είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα, που πολλές φορές προκαλεί και σωματικά συμπτώματα, όπως ένταση μυών, χλομάδα, πάγωμα, εφίδρωση ή τρέμουλο, ταχυπαλμία και γενικά μια έντονη αναταραχή και μια κινητοποίηση του οργανισμού, με σκοπό «τη φυγή ή τη μάχη», όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι ψυχολόγοι.

Ο φόβος είναι δυνατόν να δημιουργήσει ψυχικές διαταραχές και ψυχολογικά προβλήματα, ακόμη και νοητική βλάβη, όταν είναι έντονος και μόνιμος. Σημαντικές θεωρούνται οι συνέπειές του στις βιοχημικές λειτουργίες του οργανισμού, που καταλήγουν στη διατάραξη της φυσικής ισορροπίας, με αποτέλεσμα την εκδήλωση ασθένειας. Όπως άλλωστε υποστήριζε ο μεγάλος ιατρός της Αναγέννησης Θεόφραστος Παράκελσος (Theophrastus Paracelsus), «ο φόβος είναι πατέρας κάθε αρρώστιας».

Παρόλη την εξελικτική πορεία του ανθρώπινου είδους στο πέρασμα των αιώνων, ο φόβος εξακολουθεί να καραδοκεί. Όσο λειτουργεί ως προειδοποιητικό σημάδι και ως μέσο ώθησης για υπέρβαση δυσκολιών, διατηρεί τη θετική του λειτουργία. Στις περιπτώσεις όμως που συνεχίζει να εκδηλώνεται ακόμη και σε μη απειλητικά ερεθίσματα, οι συνέπειες είναι σοβαρές.

Πρόκειται τότε για έναν δυσπροσαρμοστικό φόβο, που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρή ψυχολογική δυσφορία, με στρεσογόνες καταστάσεις συναισθηματικής ταλαιπωρίας όπως συναισθήματα άγχους, απειλής, θλίψης, απομόνωσης, ενοχής, απελπισίας, κατάθλιψης, και συνοδεύεται αρκετές φορές από σωματικά συμπτώματα. Σε αυτήν την αρνητική μορφή του, ο φόβος γίνεται φοβία.

Ο όρος «φοβία» αναφέρεται ήδη από τον Ιπποκράτη. Με αυτό τον όρο δηλώνεται ο φόβος ενός ατόμου, ο οποίος συνεχίζει να υφίσταται, παρόλο που στην πραγματικότητα δεν υπάρχει αληθινός κίνδυνος.

Το άτομο βιώνει έντονο άγχος όταν αντιμετωπίζει την πηγή του φόβου του και κλονίζεται η ισορροπία του. Μια φοβία είναι ένας τύπος διαταραχής άγχους που προκαλεί υπερβολικό και παράλογο φόβο για μια κατάσταση, ένα μέρος ή ένα αντικείμενο. Όταν ένα άτομο έχει μια φοβία, συχνά σχεδιάζει έτσι τη ζωή του ώστε να αποφεύγει ό,τι θεωρεί επικίνδυνο. Η φανταστική απειλή είναι μεγαλύτερη από οποιαδήποτε πραγματική απειλή και λαμβάνει την διάσταση του τρόμου.

Όταν λαμβάνει χώρα η «επαφή» του ανθρώπου με την αιτία που προκαλεί την φοβία και την αγχώδη αντίδραση μπορεί να οδηγήσει σε κρίσεις πανικού με σωματοποιημένα συμπτώματα. Τα πιο συνηθισμένα είναι: εφίδρωση, ταχυκαρδία, τρέμουλο, ζαλάδα, δύσπνοια, αύξηση της αρτηριακής πιέσεως, τάσεις λιποθυμίας, πόνο στο στήθος, φόβο απώλειας ελέγχου, φόβος επικείμενου θανάτου, σύγχυση, κ.ο.κ. Τα συμπτώματα αυτά μπορούν να εκδηλωθούν ακόμη και με τη σκέψη της κατάστασης που προκαλεί φοβία και η οποία είναι βασανιστική για τον άνθρωπο.

Υπάρχουν φοβίες απλές ή σύνθετες, τόσο γνώριμες σε όλους μας και τόσο καθημερινές, που έχουν την δύναμη να μας δυναστεύουν. Χωρίς να αποτελούν «νόσο» κλινικά, αποτελούν αξιοσημείωτο εμπόδιο στην ζωή και την δραστηριότητά μας. Αρκετές οδηγούν σε αγχώδεις συμπεριφορές, με πιο γνωστές την κλειστοφοβία, την υποχονδρία, την αγοραφοβία, την υψοφοβία, την ζωοφοβία, την φοβία για τα καιρικά φαινόμενα, την φοβία για το αίμα και τις ενέσεις, την φοβία του σκοταδιού, της σκόνης, της κοινωνικής επαφής, της δημόσιας ομιλίας ή μιας συνέντευξης, της επιβίωσης και τόσες άλλες. Και καθώς η κοινωνία μας αλλάζει, η λίστα των πιθανών φοβιών μεταβάλλεται, εμπλουτίζεται, διαφοροποιείται βάσει νέων αναγκών πλαστών ή μη.

Ο ερευνητής παθολόγος Έντουαρντ Μπαχ (Edward Bach), θεωρούσε πως ο μόνιμος φόβος ή ανησυχία αφαιρεί τη ζωτικότητα του ατόμου και το σώμα χάνει τη φυσική του άμυνα κατά της ασθένειας. Πίστευε πως οι σκέψεις και τα αρνητικά συναισθήματα όπως ζήλια, υπερηφάνεια, θυμός, απελπισία, φόβοι κ.ά. είναι ικανά να επηρεάσουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος κάνοντάς μας έτσι ευάλωτους στη μόλυνση και τη νόσο τόσο φυσικά-σωματικά όσο και ψυχικά.

Η επιρροή του φόβου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Ιδιαίτερα καθοριστική θεωρείται η κατάσταση της νόησης και της υγείας του ανθρώπου, αλλά και οι προσωπικές έλξεις και απωθήσεις. Το περιβάλλον στο οποίο ζει και αναπτύσσεται το οποίο μπορεί είτε να πυροδοτήσει, να οξύνει, είτε να εξισορροπήσει, να απαλύνει, επενεργώντας θεραπευτικά στην ψυχή του. Όταν στο άμεσο ή έμμεσο περιβάλλον της οικογένειας, της κοινωνίας και ευρύτερα επικρατούν συνθήκες που προκαλούν ένταση και φόβο, ο άνθρωπος υποφέρει και μειώνεται η δυνατότητά του να δει τα πράγματα καθαρά και ισορροπημένα.

Και ο φόβος καταλήγει να γίνει τρόπος λειτουργίας, μαθαίνει να φοβάται ότι επιθυμεί. Μαθαίνει να φοβάται να επιθυμεί, μαθαίνει να ζει περιορισμένος, χωρίς επιθυμίες γιατί έχει επίσης μάθει ότι «αυτό δεν είναι για σένα» ή «αυτό δεν είσαι εσύ».

Είναι κατανοητό, ότι η συνειδητή ή υποσυνείδητη ένταση του συνεχή φόβου, σε συνδυασμό με μια νοσηρή φαντασία που τον επαυξάνει και τον μεγαλοποιεί προκαλεί σοβαρές νευρικές διαταραχές και ασθένειες. Και αυτό γιατί ο φόβος καταστέλλει την ομαλή λειτουργία του ανοσοποιητικού και του νευρικού συστήματος του ανθρώπινου οργανισμού. Ο τομέας της ψυχο-νευρο-ανοσολογίας διερευνά τον τρόπο που οι ψυχολογικοί παράγοντες επενεργούν στο ανοσοποιητικό σύστημα. Σε περιόδους έντασης το ανοσοποιητικό σύστημα εξασθενεί, αυξάνοντας τις πιθανότητες να προσβληθεί το άτομο από κάποια ασθένεια, σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει όταν είναι συναισθηματικά ισορροπημένο[9].

Σύμφωνα με την Εσωτερική Φιλοσοφία, καθώς ο φόβος αυξάνεται τείνει να δημιουργεί στην ανθρώπινη αύρα έναν αρνητικό μαγνητισμό, που τον ωθεί προς το εμφυτευμένο αντικείμενο του φόβου του. Αυτό σημαίνει ότι εάν κάποιος φοβάται κάτι, θα εξαναγκαστεί αναπόφευκτα να το αντιμετωπίσει, μέχρις ότου εξαντλήσει και υπερβεί τον φόβο του. Επομένως, είναι χρήσιμο για τον άνθρωπο να επιμείνει στην υπερνίκηση κάθε μορφής φόβου[10].

Μπορεί ο Φόβος να Εξαλειφθεί;

Η συνήθεια του φόβου αποκτάται εύκολα, και όταν καθιερωθεί είναι δύσκολο να ξεπεραστεί. Σε πολλές περιπτώσεις η δυσκολία απελευθέρωσης έγκειται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος ταυτίζεται με τους φόβους του και συνηθίζει να ζει με αυτούς ως αναπόσπαστο τμήμα της ύπαρξής του. Φοβάται να φέρει αλλαγές στις υπάρχουσες συνθήκες της ζωής του, παραμένοντας στο παλιό. Το άγνωστο τον φοβίζει, προτιμά να προσκολλάται στο παρελθόν, ακόμα και όταν αυτό το παρελθόν τον εγκλωβίζει.

Ψυχολογικές έρευνες έδειξαν ότι ο άνθρωπος που προσπαθεί να κρύψει, να συγκαλύψει την εύθραυστη φύση και τους φόβους του, προκειμένου να νιώσει ασφαλής, έχει το αντίθετο αποτέλεσμα: ενισχύει τον φόβο και την αδυναμία του. Θεωρείται καλύτερο να αποκαλύψει το πρόβλημά του, να το παραδεχθεί και να το αντιμετωπίσει, παρά να το κλείσει μέσα του διογκώνοντάς το.

Έχει επίσης αποδειχθεί ότι ο φόβος που καλλιεργείται μέσα στον άνθρωπο τον αποτρέπει από κάθε προσπάθεια αυτογνωσίας. Η γνώση του εαυτού θα τον οδηγούσε σε συνειδησιακές αλλαγές και απαλλαγή από τον φόβο. Όμως ο άνθρωπος εμμένει στους φόβους του, αντί να επιδιώξει μία έρευνα των περιεχομένων του, είτε από μόνος του, είτε με βοήθεια. Υποσυνείδητα, αντιμετωπίζει την έξοδο από τον φόβο και τις επερχόμενες αλλαγές σαν «απειλή», που θα κλόνιζαν τη σταθερότητα της ζωής και τις συνήθειές του.

Λειτουργώντας, λοιπόν, παθητικά, αρνείται να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, συνεχίζει να υποφέρει επειδή φοβάται μήπως κάτι συμβεί. Συχνά, η τακτική της αποφυγής γίνεται συνήθεια, αυξάνοντας όλο και περισσότερο τον φόβο, που αρνείται να αντιμετωπίσει. Και όσο χρονοτριβεί τόσο παρατείνει την παθητικότητά του και εκθέτει τον εαυτό του σε υπέρμετρο φόβο με όλες τις παρενέργειες.

Παρόλα αυτά ο φόβος και οι φοβίες δεν θεωρείται μονόδρομος. Διάφορες μέθοδοι και τρόποι έχουν προταθεί για την εξισορρόπηση και αντιμετώπισή τους. Μία γενικότερη, φωτεινή άποψη θεωρεί ότι, συνήθως διαλύονται με την παρουσία θετικής δράσης. Ο γρηγορότερος και σίγουρος τρόπος για να ξεπεραστεί μια εμμονή φόβου είναι να αντιμετωπιστεί.

Ο Έντουαρντ Μπαχ, ακολουθώντας την γραμμή του Ιπποκράτη και του ιδρυτή της ομοιοπαθητικής Σάμουελ Χάνεμαν (Samuel Hahnemann), μελέτησε το Φόβο και τα παράγωγά του ως μια αρνητική κατάσταση του νου και κατέληξε σε πέντε Ιάματα που αντιστοιχούν στη θεραπεία του φόβου. Αυτά τα Ανθοϊάματα προέρχονται από φυτά που ανακάλυψε πως τα άνθη τους είχαν την ικανότητα να διατηρήσουν την ισορροπία και την καλή υγεία. Η λειτουργία τους συνίσταται στο να ανυψώνει τους κραδασμούς μας, να ανοίγει τα κανάλια μας για την υποδοχή του Πνευματικού μας Εαυτού, να πλημμυρίζει τη φύση μας με τη συγκεκριμένη αρετή που έχουμε ανάγκη και να ξεπλένει από πάνω μας το σφάλμα εκείνο που είναι η αιτία της δυσαρμονίας.

Ένας άλλος δρόμος είναι να χρησιμοποιήσει κανείς τον φόβο του με θετικό τρόπο, σαν μια πρόκληση για να φτάσει στο σκοπό του. Τότε ο φόβος λειτουργεί ως ώθηση, ως κινητήριος δύναμη και η επιπλέον ενέργεια που αναπτύσσεται διοχετεύεται με θετικό τρόπο για την απομάκρυνση τελικά του φόβου[11].

Η σύγχρονη ψυχοθεραπεία αλλά και αρκετά προγράμματα αυτο-βοήθειας και πολλές άλλες εναλλακτικές μέθοδοι μπορούν να βοηθήσουν, προσφέροντας τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει και να ξεπεράσει κανείς τους φόβους του. Κάποιες, για παράδειγμα είναι εκείνες της χαλάρωσης, της βαθμιαίας απευαισθητοποίησης, καθώς και της νοερής απεικόνισης[12].

Ως απευαισθητοποίηση, οι ψυχολόγοι ορίζουν τη μειωμένη συναισθηματική αντίδραση απέναντι σε ένα αρνητικό ερέθισμα η οποία επέρχεται μετά από έκθεση σε αυτό. Η συστηματική απευαισθητοποίηση αποτελεί θεραπευτικό εργαλείο για την αντιμετώπιση των φοβιών και των καταστάσεων που προκαλούν έντονο άγχος. Εδώ το άτομο καλείται να εκτεθεί στο αγχογόνο ερέθισμα, αρχικά μέσω της φαντασίας και εν συνεχεία σταδιακά και βιωματικά.

Η μέθοδος της νοερής απεικόνισης είναι η συνειδητή χρησιμοποίηση της φαντασίας για τη δημιουργία ελκυστικών και θετικών εικόνων, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να θεραπεύσουν ή να αλλάξουν τις διάφορες όψεις της ζωής του ατόμου. Η νοητική απεικόνιση προϋποθέτει την επίτευξη πλήρους χαλάρωσης.

Οι μέθοδοι αυτοί έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές όταν εφαρμόζονται τακτικά, για αρκετό διάστημα. Όταν όμως πρόκειται για παράλογους ή πολύ έντονους φόβους, το πρόβλημα είναι καλύτερα να προσεγγιστεί μέσω ψυχαναλυτικής διαδικασίας, με τη βοήθεια ψυχοθεραπευτή.

Όσο κι αν ποικίλλουν όμως οι τεχνικές, όλες έχουν κάτι κοινό: μεταβάλλουν το υποσυνείδητο μήνυμα που καταγράφεται στο μυαλό, όταν εμφανιστεί η κατάσταση που εμπνέει τον φόβο, από αρνητικό σε θετικό[13].

Σε κάθε περίπτωση ο άνθρωπος έχει τελικά τη δυνατότητα να ανακαλύψει τους φόβους του και να τους υπερνικήσει, εγκαθιδρύοντας έναν νέο ρυθμό στη ζωή του, περισσότερο εποικοδομητικό. Όταν ο άνθρωπος αρνείται να υπερτιμά τους φόβους του, αποκτά την ικανότητα να μετασχηματίζει την καθημερινή του ζωή.

Η απελευθέρωση από τα δεσμά του φόβου επιτρέπει στον άνθρωπο να γεύεται τη ζωή με πληρότητα και να ενεργεί δημιουργικά με ελευθερία και αποτελεσματικότητα. Ισχυροποιεί τον αμυντικό μηχανισμό του οργανισμού του, που του επιτρέπει να εξουδετερώνει οποιαδήποτε διαταραχή υπάρχει και στα τρία επίπεδα της ύπαρξής του, πνευματικό-ψυχικό-σωματικό.

Όπως εξάλλου είναι γνωστό, το φως νικάει πάντα το σκοτάδι. Άρα, με το να προσεγγίζει κανείς με έναν πιο φωτεινό και δημιουργικό τρόπο τις δυσάρεστες καταστάσεις της ζωής, αφενός διατηρεί τον εαυτό του θωρακισμένο και ισορροπημένο, αφετέρου οδηγεί τις δυσάρεστες καταστάσεις του φόβου στην πλήρη απομάκρυνσή τους ή ακόμη και στη μετουσίωσή τους.

«Ας μην επιτρέπει, λοιπόν, ο άνθρωπος να παρασύρεται από κάθε ψύχωση φόβου
και να πανικοβάλλεται από οποιαδήποτε αγωνία,
αναταραχή ή δυστυχία που θα μπορούσε να τον καταβάλλει.
Ας μοχθεί να στέκεται ψηλά, ως πνευματική ύπαρξη».

Η Εξωτερίκευση της Ιεραρχίας - Αλίκη Μπέιλι

Σημειώσεις

[1]. Μπέιλι, Πραγματεία επί της Λευκής Μαγείας, σ. 289.
[2]. Gila & Firman, A Psychotherapy of Love: Psychosynthesis in Practice, p. 66.
[3]. Μπέιλι, ό.π., σ. 290.
[4]. Lewis, Τα Κάστρα της Ψυχής, σ. 174.
[5]. Lewis, ό.π., σ. 177.
[6]. Peiffer, Φόβοι και Φοβίες, σ. 25.
[7]. Μπέιλι, ό.π., σ. 605-606.
[8]. Μπέιλι, ό.π., σ. 288.
[9]. Peiffer, ό.π., σ. 27.
[10]. Μορύα, Καρδιά, παρ. 222.
[11]. Peiffer, ό.π., σ. 26.
[12]. Peiffer, ό.π., σ. 19.
[13]. Peiffer, ό.π., σ. 46.

Βιβλιογραφία

• Assagioli, R., Transpersonal Development: The Dimension Beyond Psychosynthesis, Inner Way Productions/Smiling Wisdom,
  Scotland 2007.
• Gila, A., & Firman, J., A Psychotherapy of Love: Psychosynthesis in Practice, State University of New York Press, 2010.
• Hall, M. P., Healing: The Divine Art, Philosophical Research Society, Inc., Los Angeles 1972.
• Harvey Spencer Lewis, Τα Κάστρα της Ψυχής, Η Κοσμική Αντίληψη της Μετενσάρκωσης, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 2004.
• Jung, C. G., Ο Ανεξερεύνητος Εαυτός, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 1988.
• Milosevic, Irena & McCabe, Randi, E. Phobias: The Psychology of Irrational Fear, Greenwood, ABC-CLIO, LLC, Santa Barbara, 
   California, 2015.
• Peiffer, Vera, Φόβοι και Φοβίες, Εκδόσεις Διόπτρα, Αθήνα 1997.
• Riemann, Fritz, Τετραλογία του Φόβου, Αθήνα 1994.
• Μορύα, Καρδιά, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2012.
• Μπέιλι Α., Πραγματεία επί της Λευκής Μαγείας, Λονδίνο: Lucis Press Ltd., 1974.

Α.Μ.