Στην καθομιλούμενη γλώσσα ο μύθος είναι φαντασία, κάτι που δεν θεωρείται αληθινό. Οι μελετητές της μυθολογίας, ωστόσο, δίνουν μια διαφορετική εξήγηση. Ο μύθος είναι ένα ιδιαίτερο είδος ιστορίας, που προσπαθεί να ερμηνεύσει κάποιες όψεις του κόσμου που μας περιβάλλει.

«Ο εραστής του μύθου είναι κατά μία έννοια φιλόσοφος, γιατί ο μύθος συντίθεται από θαύματα».
                                                                                                                                                    Αριστοτέλης

Κάποιοι άλλοι, όπως ο Φράι, προβάλλουν την άποψη πως οι μύθοι είναι ιστορίες για θεούς και άλλες υπερφυσικές υπάρξεις. Με τη σειρά του ο Μιρτσέα Ελιάντε (Mircea Eliade) θεωρεί πως ο μύθος είναι συχνά αφήγηση της ανθρώπινης προέλευσης ή της δημιουργίας του κόσμου και την ίδια στιγμή μια ιερή εξιστόρηση. Ο Λεβί Στρος (Lévi-Strauss), από την άλλη, ισχυρίζεται πως χρειάζεται γλωσσολογική ανάλυση του μύθου. Είναι εκείνη που μπορεί να αποδώσει ή να αποκαλύψει το κεντρικό του νόημα. Για τον Σ. Φρόιντ (S. Freud), ο μύθος είναι όνειρα που πηγάζουν από τον ασυνείδητο νου. Στην πραγματικότητα είναι δυνατόν, όπως έδειξε ο Καρλ Γιουνγκ (Carl Jung), να αποκαλύπτουν και αρχέτυπα του συλλογικού ασυνείδητου. Για τον Τζότζεφ Κάμπελ (Joseph Campbell), ο μύθος προσανατολίζει τον άνθρωπο προς τις μεταφυσικές διαστάσεις της ύπαρξης, ερμηνεύει την προέλευση του σύμπαντος, ζωντανεύει τις κοινωνικές αξίες και ταυτόχρονα απευθύνεται στα έσχατα βάθη της ψυχής. Ο Φρέιζερ (Frazer) με τη σειρά του αντιμετωπίζει το μύθο ως προεπιστημονική προσπάθεια από μέρους του ανθρώπου να ερμηνεύσει το φυσικό του περιβάλλον. Ο Μαλινόβσκι (Malinowski) μάλλον συμφωνεί με τούτη την άποψη και θεωρεί μάλιστα ότι είναι η επιστήμη των πρωτόγονων κοινωνιών. Για τον Ντιρκέμ (Durkheim) ο μύθος είναι το κλειδί για τη διάκριση ανάμεσα στο ιερό και το βέβηλο, το ανίερο αν θέλετε.

Βλέπετε πολλοί ασχολήθηκαν με το μύθο και ο καθένας από τη σκοπιά του προσπάθησε να δώσει τη δική του ερμηνεία. Δεν διαφωνούμε με καμία από αυτές τις έννοιες. Ο μύθος είναι τόσο μεγάλη υπόθεση, που χωρά πολύ περισσότερες ερμηνείες ή προσπάθειες αποκωδικοποίησης. Ωστόσο, σε όλα αυτά θα προσθέσουμε κάτι που κατά την άποψή μας είναι ουσιαστικό. Εκτός από όλα τα άλλα, ο μύθος είναι μια ζωντανή διδασκαλία για την ανθρωπότητα από την αυγή της ύπαρξής της και εμπεριέχει όλη την βιωμένη της εμπειρία. Η συσσώρευση της γνώσης από τη στιγμή που αφηγήθηκε κάποιος πανάρχαιος πρόγονός μας τον πρώτο μύθο ως τη σύγχρονη μυθοπλασία της επιστημονικής φαντασίας, είναι τεράστια. Εκεί, μέσα στον μύθο εμπεριέχονται όλα τα αρχέτυπα που καθορίζουν τις ατομικές ή συλλογικές μας μεταμορφώσεις μέσα στους αιώνες. 'Ασχετα, λοιπόν, αν ο μύθος εμφανίζεται με τη μορφή της ιερής εξιστόρησης, του παραμυθιού ή του θρύλου, πάντα ο κεντρικός πυρήνας του συνίσταται από τρεις βασικές αλήθειες. Καταρχήν είναι μια προσπάθεια ερμηνείας του μακρόκοσμου, των δυνάμεων που ελέγχουν τον κόσμο και της σχέσης που έχουν τα ανθρώπινα πλάσματα με αυτές τις δυνάμεις. Έπειτα, είναι ένας συμβολικός τρόπος διδασκαλίας αυτών των πλασμάτων, για το πώς μπορούν να τα βγάζουν πέρα με τις δυνάμεις της εξέλιξης, μέσα από καθορισμένα ανοδικά μονοπάτια που καλείται να βαδίσει η συνείδηση. Τέλος, ακόμη και αν δεν αναγνωρίζεται από τους επιστήμονες ιστορικούς, σε πολλές περιπτώσεις είναι καταγραφή -στη μορφή του θρύλου- ιστορικών γεγονότων με συγκεκριμένες χωροχρονικές αναφορές.

Σε όλο τον κόσμο, σε όλες τις εποχές, και κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις οι μύθοι των ανθρώπων υπήρξαν η ζωντανή έμπνευση για όλες τις δραστηριότητες του νου, των συγκινήσεων και του σώματος. Δε θα ήταν υπερβολή να λέγαμε εδώ πως ο μύθος είναι ένα μυστικό άνοιγμα, μέσα από το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να ρίξει μια φευγαλέα ματιά στις ανεξάντλητες ενέργειες του σύμπαντος και στον τρόπο με τον οποίο αυτές οι ενέργειες μεταβάλλονται, μετουσιώνονται σε πολιτισμό. Οι θρησκείες, οι τέχνες, οι κοινωνικές δομές των πρωτόγονων και των σύγχρονων κοινωνιών, οι πρώτες ανακαλύψεις στην επιστήμη και την τεχνολογία, τα ζωντανά όνειρα που ευλογούν τον ύπνο μας, όλα αυτά ξεχύνονται από το βασικό, μαγικό δακτυλίδι του μύθου. Σε όλο τον κόσμο, σε όλες τις εποχές, και κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις οι μύθοι των ανθρώπων υπήρξαν η ζωντανή έμπνευση για όλες τις δραστηριότητες του νου, των συγκινήσεων και του σώματος. Δε θα ήταν υπερβολή να λέγαμε εδώ πως ο μύθος είναι ένα μυστικό άνοιγμα, μέσα από το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να ρίξει μια φευγαλέα ματιά στις ανεξάντλητες ενέργειες του σύμπαντος και στον τρόπο με τον οποίο αυτές οι ενέργειες μεταβάλλονται, μετουσιώνονται σε πολιτισμό. Οι θρησκείες, οι τέχνες, οι κοινωνικές δομές των πρωτόγονων και των σύγχρονων κοινωνιών, οι πρώτες ανακαλύψεις στην επιστήμη και την τεχνολογία, τα ζωντανά όνειρα που ευλογούν τον ύπνο μας, όλα αυτά ξεχύνονται από το βασικό, μαγικό δακτυλίδι του μύθου.

Τα μυθικά περιεχόμενα προσδίδουν στη ζωή μας κάποιο νόημα, ή μάλλον το κεντρικό νόημα. Και τούτο γιατί έχουν τη δυνατότητα να μας προσανατολίζουν προς τον κεντρικό πυρήνα, στη ουσία των πραγμάτων. Η ουσία των πραγμάτων με τη σειρά της είναι ζήτημα προσδιορισμού του εαυτού και της σχέσης του με το περιβάλλον. Δίχως τον μυθολογικό πλούτο, δίχως το κεντρικό νοήμα, η ζωή μας γίνεται ανούσια και πληκτική. Χρειαζόμαστε τον μύθο, για να την κάνουμε ενδιαφέρουσα, να της προσδώσουμε μια λάμψη που δεν είναι δική της πιθανώς, αλλά της δίνει τη δυνατότητα να αποκαλύψει την κρυμμένη της ακτινοβολία. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, ο μύθος είναι μια πραγματική δυνατότητα για να φτάσει κανείς στην κρυμμένη λάμψη της ψυχής του και από εκεί να αντλήσει τα περιεχόμενα του προσωπικού του μύθου. Τούτος ο μύθος της προσωπικής αναζήτησης θα του ρίξει αναμφίβολα το γάντι, θα τον προκαλέσει σε μια άλλη ευρύτερη, μεγαλύτερη και πιθανώς πιο μακρινή αναζήτηση. Σε αυτή τη νέα και μακρινή αναζήτηση, ο άνθρωπος που έχει ήδη ρίξει μια ματιά στα περιεχόμενα του προσωπικού του μύθου και της ψυχής του, αποδέχεται το κάλεσμα να γίνει ο ίδιος μυθοπλάστης, να παράγει έναν μύθο που δεν αφορά πλέον τον ίδιο αλλά την ανθρωπότητα ολάκερη. Αγκαλιάζει, λοιπόν, μια εικόνα του κόσμου, την ενσωματώνει στην προσωπική του πορεία και σε κάθε βήμα του συμπαρασύρει τις κοινωνικές δομές του παγκόσμιου πολιτισμού που τον γέννησε προς την ιεροποίηση, προς τον εξαγνισμό. Αυτό δεν έκαναν άλλωστε με το παράδειγμά τους όλοι οι μυθικοί ήρωες ή οι ιδρυτές των θρησκειών, εκείνοι που τόλμησαν να εγκαταλείψουν την ασφάλεια του εαυτού, να διαβούν τα επικίνδυνα μονοπάτια και εν τέλει να θυσιαστούν για χάρη της ανθρωπότητας;

Ο μύθος είναι αφεαυτού αναζήτηση. Η ίδια η γνώση είναι διαδικασία αναζήτησης. Η βιωμένη εμπειρία είναι αναζήτηση, οι μικρές και συχνά άχαρες ζωές μας είναι αναζήτηση. Μια αναζήτηση στην οποία δε γνωρίζουμε συχνά το γιατί, το πώς ή τι αναζητάμε. Ωστόσο αναζητάμε, ψάχνουμε και όσο προχωράμε στο αναπόφευκτο τέλος του βιολογικού μας κύκλου, τόσο περισσότερο αντιμετωπίζουμε τα ιστορικά γεγονότα της ζωής μας ή της συλλογικής ζωής του περιβάλλοντός μας ως μύθο. Τα περιβάλλουμε με την αχλύ του φανταστικού, τους αποδίδουμε νόημα, δύναμη και τα μετουσιώνουμε σε αναπόσπαστο κομμάτι του συλλογικού μύθου. Τούτο γιατί κάθε ατομική επίτευξη είναι αναπόσπαστο κομμάτι της παγκόσμιας μυθολογίας. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί ο μύθος. Μας γοητεύει, μας συναρπάζει, μας μετουσιώνει, αναπλάθει τη ζωή μας σύμφωνα με υψηλά κοσμολογικά αρχέτυπα και της δίνει τη λάμψη που πραγματικά της ανήκει.

Η Ανθρώπινη Φαντασία

Ο μύθος είναι συνάμα και η παγκόσμια γλώσσα της ανθρώπινης φαντασίας. Είναι μια διαφορετική όραση, μια ενόραση των πολυδιάσταστων κόσμων που μας περιβάλλουν. Είναι ο τρόπος με τον οποίο θα μιλήσουμε για κάτι που φαντάζει ορθολογικά αδύνατο. Είναι μια επαναστατική διαδικασία και ταυτόχρονα θεώρηση ενός κόσμου με άπειρες δυνατότητες. Αυτά που χθες αναγνωρίζαμε ως μύθο της επιστημονικής φαντασίας, σήμερα είναι τεχνολογικά κατακτημένη και μάλιστα βιωμένη πραγματικότητα. Όσο περισσότερο προχωρά η μυθοπλασία στις αχανείς κοσμικές εκτάσεις, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να επιστρέψει η ανθρωπότητα στους φυσικούς της γεννήτορες, στα άστρα. Η κοσμική μυθοπλασία είναι εκείνη που γεννιέται από τις ανάγκες της ανθρωπότητας και συνάμα σπρώχνει την ανθρωπότητα προς τα άστρα. Ο Ικαρομένιππος είναι ήδη μια βιωμένη πραγματικότητα. Το ταξίδι στον Άρη και ο εποικισμός του πολύ σύντομα θα γίνουν πραγματικότητα. Η ανθρωπότητα ακολουθεί κατά πόδας τον συλλογικό της μύθο, τα όνειρα που πλάθει η φαντασία της.

Μπορούμε να ξεφύγουμε από τη φανταστική δομή του μύθου; Μήπως χρειάζεται να πατήσουμε γερά στα πόδια μας μέσα στην ύλη και να αποβάλλουμε οτιδήποτε άλλο ως απλή φαντασίωση. Μάλλον όχι! Δεν είναι δυνατόν να αποδράσουμε ή να υπερβούμε το μύθο, γιατί στην πραγματικότητα σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας υλοποιούμε ιστορίες και μύθους, που μας είναι διαθέσιμοι. Όλοι χρειαζόμαστε συνειδητά ή ασυνείδητα σημεία αναφοράς που σχηματοποιούν την εικόνα του κόσμου. Σύμφωνα με τη σύγχρονη κβαντική θεώρηση ο κόσμος μας, η εικόνα που έχουμε για τον κόσμο, είναι εκείνη την οποία εκπαιδευθήκαμε να αντιλαμβανόμαστε. Αν είχαμε εκπαιδευτεί να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα διαφορετικά, διαφορετική θα ήταν και η εικόνα του κόσμου. Όσο παράδοξο και αν ακούγεται κάτι τέτοιο είναι αληθινό ακόμη και με όρους της σύγχρονης τεχνολογίας. Αν με κάποιο τρόπο το ανθρώπινο πλάσμα αποκτούσε αίσθηση -όραση- της κοσμικής, για παράδειγμα ακτινοβολίας, θα είχε διαφορετική εικόνα για τον κόσμο. Ο μύθος σχηματοποιεί για εμάς τον κόσμο και επιπλέον παρέχει ερμηνείες για τη ζωή και τη συμπεριφορά μας. Όσο, λοιπόν, και αν τον περιορίζουμε στον κόσμο του φανταστικού, οι επιδράσεις του επάνω μας είναι πραγματικές και πανίσχυρες. Όλοι οι άνθρωποι χρειάζονται το μύθο, τα συμβολικά του νοήματα, τις πίστεις και τα χαρακτηριστικά του, προκειμένου να οργανώσουν και να καθοδηγήσουν τη ζωή τους, όλοι οι άνθρωποι τελικά έχουν την ανάγκη ενός μύθου.

Είπαμε πως ο μύθος σχετίζεται με την ψυχή. Πιθανώς θα έπρεπε να πούμε πως ο μύθος είναι η γλώσσα της ψυχής. Και πάλι, όμως, κάτι φαίνεται να λείπει. Μήπως ο μύθος σε όλες του τις εκφάνσεις αντιπροσωπεύει τη δομή της ψυχής; Μήπως είναι μια συμβολική απεικόνιση την περιεχομένων της; Κάτι τέτοιο φαίνεται στην πρακτική της γιουνγκιανής ψυχοθεραπείας, σύμφωνα με την οποία ο φανταστικός κόσμος του μύθου είναι παρών ως κυρίαρχη δύναμη της ψυχής. Όταν εξετάζονται οι προσωπικοί μύθοι στη διαδικασία της ψυχανάλυσης, ανακαλύπτει κανείς ότι στην πραγματικότητα αντανακλούν μη-προσωπικά μοτίβα, τα οποία είναι παρόντα στην τραγωδία, στο έπος, στα λαϊκά παραμύθια, τους θρύλους και τους μύθους. Η ίδια η φαντασία από αυτή την άποψη είναι μια προσπάθεια της ψυχής, να αποδώσει μυθολογική λάμψη στα περιεχόμενά της, να τα αναμορφώσει σύμφωνα με το υπόδειγμα του μύθου ή να αποκαλύψει τη γενική ασυμφωνία των περιεχομένων της ψυχής προς το μυθικό μοτίβο. Αυτός είναι από τους λόγους για τον οποίο χρειάζεται εξοικείωση από μέρους μας με το μύθο στην παγκόσμια διάστασή του. Ο Καρλ Γιουνγκ συνήθισε να λέει πως ήταν έργο ζωής για εκείνον να δείξει, πως μόνο κατανοώντας τους μύθους, είναι δυνατόν να κατανοήσει κανείς την ψυχολογία και το αντίστροφο.

Η ψυχανάλυση και η ψυχοσύνθεση, στην προκειμένη περίπτωση, πηγαίνουν χέρι-χέρι με την αποκωδικοποίηση της συνείδησης και την αποκατάσταση της σύνδεσής της με μυθικά και μεταφορικά πρότυπα. Συνεπώς, αντί να προσπαθεί κανείς να ερμηνεύει το μύθο με ιδέες και ορθολογικές ερμηνείες, είναι προτιμότερο για την ψυχική του υγεία να αντιλαμβάνεται το μύθο ως πηγή ενέργειας και με τον αυθορμητισμό του παιδιού να ρουφάει τα περιεχόμενά του και να βρίσκει το δρόμο του μέσα στη ζωή. Ας μην ξεγελιόμαστε, η πλανεύτρα θεά Αφροδίτη και ο μαχητικός 'Αρης ποτέ δεν πέθαναν, όπως και ο παιχνιδιάρης Έρωτας ή ο επινοητικός Ερμής. Είναι για πάντα ζωντανοί μέσα στην ανθρώπινη ψυχή ως μηχανισμοί λειτουργίας της συνείδησης και από αυτή την άποψη κανείς δεν μπορεί να τους αγνοήσει δίχως συνέπειες.

Ο μύθος είναι ιερός στη φύση του, κοσμογονικός. Μας μιλά για το πώς ήλθε σε ύπαρξη ο κόσμος, ο άνθρωπος, τα ζώα και τα φυτά, οι κοινωνίες των ανθρώπων. Είναι μια αρχέγονη ιερή ιστορία, που ξεπήδησε από τα βάθη του χρόνου και καθοδηγεί τον άνθρωπο στις αναζητήσεις του. Παρέχει τον άχωρο τόπο και τον άχρονο χρόνο μέσα στον οποίο διαδραματίζεται το ταξίδι του αναζητητή, του ήρωα αν θέλετε. Ενός ήρωα που μπορεί να είναι, έχει το δικαίωμα να είναι, οποιοσδήποτε από εμάς. 'Αλλωστε ο αέναος κοσμογονικός κύκλος και ο ρόλος του ήρωα αναζητητή μέσα σε αυτόν είναι παρών σε κάθε παράδοση. Είναι μια διαρκής, σπειροειδής επανάληψη που με μυστηριώδη τρόπο κατορθώνει και επιβιώνει ως σήμερα, στην άχαρη και γκρίζα εποχή που η ανθρωπότητα στηρίζει τις αξίες της σε οικονομικούς δείκτες.

Ωστόσο, η ιερότητα του μύθου κρύβεται στη χαρακτηριστική του ικανότητα να προσεγγίζει και να εμπνέει βαθιά δημιουργικά κέντρα μέσα μας. Μια ικανότητα που κρύβεται ακόμη και στο πιο ασήμαντο παιδικό παραμύθι, όπως η ουσία του ωκεανού περιέχεται σε μια σταγόνα νερού, ή το μυστήριο της ζωής στην προνύμφη του μεταξοσκώληκα. Από αυτή την άποψη είναι το επίκεντρο της θρησκευτικής τελετουργίας, γιατί μπορεί και μεταφέρει την ουσία της ιεροφάνειας, της ιεροπραξίας. Το ιερό δεν κατασκευάζεται, δεν ταξινομείται, δεν εφευρίσκεται, μήτε απωθείται. Είναι αυθόρμητη τάση της ψυχής -όπως και ο μύθος- και φέρει την άφθαρτη σπερματική δύναμη της πηγής του -όπως και ο μύθος.

K.K.