Το δεύτερο μέρος του άρθρου σχετικά με τον συμβολισμό του άστρου.

 ΜΕΡΟΣ Β'

Πεντάκτινο Αστέρι στην Ιερουσαλήμ

Χρήση του συμβόλου γινόταν και από την πόλη της Ιερουσαλήμ όπου την περίοδο 300-150 π.Χ. φαίνεται πως είχε χρησιμοποιήσει το εξάκτινο αστέρι (που οι Μουσουλμάνοι το αποκαλούν Σολομώνια Σφραγίδα ενώ οι Εβραίοι Αστέρι ή Ασπίδα του Δαυίδ).

Οι πρώτες αρχαιολογικές αποκαλύψεις του εξάκτινου μάλιστα ανάγονται κάπου ανάμεσα στα 800-600 π.Χ.). Χρήση του πεντάκτινου σαν ένα μυστικιστικό σύμβολο γίνεται και από τους Γνωστικούς, οι οποίοι το αποκαλούσαν «φλεγόμενο αστέρι» ενώ το χάρασσαν σε φυλαχτά μαζί με τον θεό Άβραξα (Abraxas). Με την πάροδο των αιώνων, το σύμβολο περνά στην δύση στους ιπποτικούς θυρεούς και σύντομα συσχετίζεται με τον εσωτερισμό και την μαγεία.

Χριστιανισμός και Πεντάκτινο Αστέρι

Μέχρι τους μεσαιωνικούς χρόνους, οι πέντε αιχμές του πεντάκτινου αντιπροσώπευαν τις πέντε πληγές του Ιησού στο σταυρό. Σήμερα το πεντάκτινο επικρίνεται από τους Χριστιανούς, ως σύμβολο του κακού.

Η εκκλησία επέλεξε τελικά το σταυρό ως σημαντικότερο σύμβολο για το χριστιανισμό, και η χρήση του πεντάκτινου βαθμιαία έπαψε[12].

Οι πρώτοι Χριστιανοί απέδωσαν το πεντάκτινο στα πέντε στίγματα Χριστού ή το δόγμα της τριάδας συν αυτήν των δύο φύσεων του Χριστού. Σύμφωνα με τον Μπίντερμαν (Biedermann), έπειτα από τους μεσαιωνικούς χρόνους, χρησιμοποιήθηκε λιγότερο ως χριστιανικό σύμβολο. Σήμαινε την αλήθεια, το θρησκευτικό μυστικισμό και την εργασία του δημιουργού. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, μετά από την ήττα του Maxentius και την έκδοση του διατάγματος του Μιλάνου το 312 μ.Χ. , απέδωσε την επιτυχία του στην βοήθειά του από χριστιανικές δυνάμεις και ενσωμάτωσε το αντεστραμμένο πεντάκτινο, στη σφραγίδα και φυλακτό του που φαίνεται στη διπλανή εικόνα.

Ο Βέμπερ (Webber) μας λέει ότι «... το πεντάκτινο αστέρι δηλώνει τα Επιφάνεια του Κυρίου» και ότι είναι ένα σύμβολο της «αποκάλυψης του Ιησού στους εθνικούς.» Του δίνει επίσης την έννοια της θείας φρόνησης.

Ο Χιούμ (Hume) σημειώνει ότι «χρησιμοποιήθηκε από τους πρώτους έλληνες χριστιανούς συγχρόνως με τον σταυρό στην κεφαλίδα των επιγραφών....».

Και άλλοι ερευνητές έχουν θεωρήσει το πεντάκτινο αστέρι χριστιανικό σύμβολο, περιγράφοντας το ως «αστέρι του Ιησού» ή «αστέρι στην ανατολή». Ερευνώντας όμως την χριστιανική τέχνη από την πρόωρη μεσαιωνική περίοδο ως και την αναγέννηση βρίσκει κανείς λιγοστά δείγματα χρήσης από χριστιανούς όπως εξηγείται και παρακάτω στην αναφορά που σχετίζεται με τις μουσουλμανικές σημαίες.

Ο Becker αναφέρεται στο πεντάκτινο ως σύμβολο Χριστού όπως το άλφα και το ωμέγα, και ως σύμβολο των πέντε πληγών του Χριστού.

Το πεντάκτινο αστέρι ορίζεται ως σύμβολο του Ιησού, «φωτεινό αστέρι της αυγής» και ανεστραμμένο συμβολίζει την κάθοδο του Ιησού δηλ. την ενσάρκωσή του. Μια απεικόνιση, που εντοπίζεται από τον Έκχαρτ (Eckhardt), σε τοίχο εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη στη Γιουγκοσλαβία χρονολογείται από τον ενδέκατο αιώνα[13].

Στην παραδοσιακή μυθολογία αναφέρεται σαν το σταυρό του Aγιου Πέτρου. Ο Aγιος Πέτρος δεν πίστευε ότι ήταν άξιος να πεθάνει με τον ίδιο τρόπο που πέθανε ο Χριστός, οπότε παρακάλεσε να σταυρωθεί ανάποδα, όπως αναφέρει ο μύθος. Γι' αυτό και συναντάμε συχνά αυτό το σύμβολο σε Γοτθικούς Καθεδρικούς ναούς[14].

Ενώ τα δείγματα συμβολισμού του Ιησού με το πεντάκτινο είναι σπάνια, πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι είναι ανύπαρκτη οποιαδήποτε απεικόνιση του διαβόλου με το σύμβολο αυτό πριν από το δέκατο ένατο αιώνα που πρωτοπαρουσιάστηκε από τον Ελιφά Λεβί (Eliphas Levi).

Πεντάλφα στην Αρθουριανή Μυθολογία

Στην Αρθουριανή μυθολογία αναγνωρίζουμε την πεντάκτινο στο ιπποτικό έμβλημα του Σερ Γκάγουεν. Για τους μελετητές μάλιστα του Αρθουριανού μύθου, έχει ενδιαφέρον η παρατήρηση πως οι ιππότες της αναζήτησης (και μέσα από τις ιστορίες της εξέλιξης τους) Αρθούρος-Γκάγουεν-Λάνσελοτ-Πέρσιβαλ αποτελούν το τετράγωνο της προσωπικότητας. Μαζί λοιπόν με την παρουσία του σερ Γκάλαχαντ διαμορφώνεται ένα εικονικό πεντάκτινο, σύμβολο της ολοκληρωμένης προσωπικότητας.

Πεντάλφα και Μαγεία

Η συσχέτιση μεταξύ δαιμονικών δυνάμεων και της πεντάκτινου διακρίνεται από την εποχή του μεσαίωνα όπου γινόταν χρήση προστατευτικών σφραγίδων ενάντια στους δαίμονες.

Στο «Σχετικά με την Μονάδα» (1591) του Μπρούνο (G. Bruno), διαβάζουμε: «Διότι η φιγούρα του ανθρώπου εντάσσεται μέσα σε 5 εξωτερικά σημεία… η άνανδρη φυλή των μαύρων μάγων πραγματοποιούν ξόρκια με την χρήση του πεντάκτινου.» Η αντιστροφή του πεντάκτινου αντιστοιχεί στην αντιστροφή της φύσης του ανθρώπου και έτσι αποκτά συσχέτιση με την Εωσφορική τάση, την αποστροφή του Θείου Λόγου.

Η μεθοδευμένη όμως χρήση της ανεστραμμένης πεντάλφα ως δαιμονικό σύμβολο είναι πρόσφατη, πατέρας της είναι ο Ελιφά Λεβί, που την δημιούργησε με το κεφάλι του Μπαφομέτ (Baphomet) στην μέση. Πριν από αυτό δεν υπήρχε ιδιαίτερη σύνδεση της Πεντάλφα με το κακό, αλλά φοριόταν από μαθητευόμενους σε Μυστήρια για να δηλώνει ότι ο κάτοχος βρίσκεται σε περίοδο εκμάθησης. Για πολλούς επίσης συμβολίζει τον Κερασφόρο Θεό, που έχει πέντε μορφές: Aνθρωπος, Τράγος, Κριός, Αρσενικό Ελάφι, Ταύρος, χωρίς όμως να αναφέρεται σε δαιμονική Θεότητα, αλλά στον Θεό Πάνα, τον Θεό της Φύσης, τον σύντροφο και προστάτη της Μητέρας Θεάς.

Πεντάκτινο Αστέρι σε άλλους Πολιτισμούς

Το πεντάκτινο όμως δεν είναι σύμβολο που συναντιέται στην Γηραιά Ήπειρο μονάχα. Για τον Κινέζικο πολιτισμό η πεντάδα αντιπροσωπεύει την εικόνα της φυσικής ροής της ζωής, της κοσμικής τάξης, καθώς και των 5 στοιχείων της φύσεως (φωτιά-γη-μέταλλο-νερό-ξύλο). Στην προ-Κολομβιανή Αμερική η πεντάκτινος συναντάτε, αν και η μορφή της θυμίζει περισσότερο λουλούδι. Στην Ιαπωνία αποτελεί κομμάτι της Ιαπωνικής τέχνης του πολέμου, συμβολίζοντας τα φρούρια. (Ιδιαίτερη σχέση με την χρήση της πεντάλφα ως στρατιωτικό έμβλημα παγκοσμίως, το πεντάγωνο ως κτίριο επιτελείου αμύνης και την σχέση του με τη Σεφίρα Γκεβούρα και τον ΄Aρη.)

Στα αρχαία Αιγυπτιακά ιερογλυφικά, υπάρχει διάσπαρτα η απεικόνιση ενός πεντάκτινου αστεριού. Όμως η πηγή και ο συμβολισμός του διαφέρει. Συγκεκριμένα πιστεύεται πως είναι βασισμένη στην μορφή των θαλάσσιων αστερίων, οι αιγύπτιοι απεικονίζανε με αυτή την μορφή τους αστερισμούς δημιουργώντας έτσι την εικόνα μιας ουράνιας θάλασσας μέσα στην οποία κυλά το πλοίο του θεού Ήλιου Ρα. Μια πιθανή συσχέτιση μονάχα του ανθρώπου (έτσι όπως αναπτύχθηκε στην δύση) και των πεντάκτινων αιγυπτιακών αστεριών βρίσκεται ίσως στο γεγονός ότι για τους αρχαίους Αιγυπτίους τα αστέρια αποτελούσαν τις φωτεινές ψυχές που κατοικούν ανάμεσα στους θεούς.

Πεντάκτινο και Τεκτονισμός

Το πεντάκτινο δεν έχει καμία μασονική σημασία, αυτό καθ' εαυτό. Αυτό δεν σημαίνει εν τούτοις, ότι ελευθεροτέκτονες, ενήμεροι για την ιστορική χρήση του, δεν το έχουν χρησιμοποιήσει ως προσωπικό τεκτονικό τους σύμβολο[15].

Για παράδειγμα, ο Σερ Ρόμπερτ Μόρευ (Sir Robert Moray 1609-1673) χρησιμοποίησε την πεντάλφα πριν ενταχθεί στον ελευθεροτεκτονισμό (Εδιμβούργο, 20 Μαΐου 1641). Σε επιστολή του το 1658 έγραφε στον Αλεξάντερ Μπρους (Alexander Bruce):[16] «Αυτό το ιερόγλυφο, είναι γνωστό σε Αιγυπτίους και Έλληνες. Για την αντίληψη των Αιγυπτίων σχετικά σε παραπέμπω στον Αθανάσιο Κίρχερ (Athanasius Kircher). Οι Έλληνες το θεώρησαν σύμβολο υγείας, ηρεμίας σώματος και μυαλού. Αντιστοιχούν τις πέντε ακμές του με τα γράμματα της λέξης ΥΓΕΙΑ. Έχω αντικαταστήσει τα πέντε αυτά γράμματα με πέντε άλλα που συνθέτουν όλα μαζί την λέξη που είναι η ουσία της χριστιανικής πίστης και της στωικής φιλοσοφίας. Η λέξη αγάπη σημαίνει την αμφίδρομη αγάπη Θεού και ανθρώπου. Οι άλλες λέξεις είναι γνώση, πίστη, ανοχή, αποχή».

Η ερμηνεία και η χρήση του πεντάκτινου ήταν προσωπικές και δεν χρησιμοποιήθηκαν επίσημα από τον ελευθεροτεκτονισμό της περιόδου. Αργότερα όμως τα σύμβολα της πεντάλφα και του εξάκτινου θα ενσωματωθούν στον τεκτονικό συμβολισμό.

Σημαίες

Το άστρο χρησιμοποιείται από πολλά έθνη, κράτη και κινήματα ως σύμβολο. Το συναντάμε στην ιουδαϊκή παράδοση ως το άστρο του Δαυίδ, σε μουσουλμανικά κράτη, έμβλημα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, και πρόσφατα, σε κομμουνιστικές επαναστάσεις, σε σημαίες κρατών και ομοσπονδιών.

Μουσουλμανικές Σημαίες

Η πόλη του Βύζαντα, ήταν αφιερωμένη στην θεά του κυνηγιού Aρτεμη που σύμβολο της ήταν η ημισέληνος. Το 330 μ.Χ, η Κωνσταντινούπολη αφιερώθηκε στην Παρθένο Μαρία. Το δικό της σύμβολο είναι το αστέρι. Έτσι στην ημισέληνο που μέχρι τότε ήταν σύμβολο της πόλης, προστέθηκε το άστρο.

Το 1453 μ.Χ, όταν οι Οθωμανοί με ηγέτη τον Μωάμεθ τον ΙΙ άλωσαν την Πόλη, υιοθέτησαν το αστέρι με την ημισέληνο ως σύμβολο καλού οιωνού, και τα έκαναν σημαία τους. Ήταν η πρώτη φορά που η ημισέληνος με το αστέρι χρησιμοποιήθηκε από μουσουλμάνους. Έτσι η τουρκική σημαία αναφέρεται σε συμβολισμό συνδεδεμένο με την Παρθένο Μαρία, την Άρτεμη και το Βυζάντιο.

Παλαιότερα ήταν σύμβολα ιπποτών. Το αστέρι με την ημισέληνο ήταν διακριτικό του Ριχάρδου του Ι, 250 έτη προτού να πέσει Κωνσταντινούπολη. Εγκαταλείφθηκε όμως από τους χριστιανούς αμέσως μόλις έγινε μουσουλμανικό έμβλημα. Έκτοτε χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από τους μουσουλμάνους. Το χρώμα και η χρήση του συμβόλου στις εθνικές σημαίες διαφέρει. Στη Μαυριτανία, χρησιμοποιείται αντί του τούρκικου κόκκινου, πράσινο που συμβολίζει την ευημερία και την ελπίδα.

Αμερικάνικη Σημαία

Η σημαία των Η.Π.Α έχει αλλάξει πολλές φορές μορφή από τις 14 Ιουνίου 1777. «Τότε ψηφίζεται ο νόμος, που καθορίζει ότι η σημαία αποτελείται από δέκα τρεις εναλλασσόμενες κόκκινες και άσπρες λωρίδες και δέκα τρία άσπρα αστέρια σε έναν μπλε τομέα που αντιπροσωπεύουν έναν νέο αστερισμό»[17],[18]. Αυτό που αλλάζει είναι ο αριθμός και η διάταξη των αστεριών. Το σύμβολο του αστεριού παραμένει σε όλες τις σημαίες. «Επιπλέον αστέρια έχουν προστεθεί εν' τω μεταξύ δεδομένου ότι και άλλες πολιτείες ενώνονται με τις Η.Π.Α.». Το ερώτημα είναι τι ακριβώς συμβολίζει το αστέρι στην αμερικάνική σημαία.

Έχει ο συμβολισμός του σχέση με τον συμβολισμό που του δίνουν στην Ευρώπη;
Αν ναι, τότε πως μεταφέρεται αυτός ο συμβολισμός στην Αμερική. «Τα αστέρια θεωρούνται σύμβολο των ουρανών. Συμβολίζουν τον θείο στόχο, την τελείωση του ατόμου μέσω της ομοίωσης του με τον θεό. Μια επιδίωξη του άνθρωπου από αμνημόνευτους χρόνους. Οι λωρίδες είναι σύμβολο των ακτινών του φωτός που προέρχεται από τον ήλιο»[19],[20].

Υπάρχει σημαντική πιθανότητα ο στρατηγός Ουάσιγκτον (George Washington) να είναι ο εμπνευστής της αμερικάνικης σημαίας.

«Στο προσχέδιο του Ουάσιγκτον για την μορφή της αμερικάνικης σημαίας τα αστέρια ήταν εξάκτινα, ένα σύμβολο που προτιμούσε»[21]. Δεν είναι γνωστό γιατί είχε αυτήν την προτίμηση.

«Η Μπέτσυ Ρος (Betsy Ross), από την πολιτεία της Φιλαδέλφειας που φαίνεται να ράβει την πρώτη σημαία εντούτοις, σύστησε πεντάκτινα αστέρια αντί των εξάκτινων. Όταν η επιτροπή διαμαρτυρήθηκε ότι ήταν πάρα πολύ δύσκολο να κατασκευαστούν, πήρε ένα κομμάτι χαρτί, το δίπλωσε, και με μια ψαλιδιά παρήγαγε ένα συμμετρικό πεντάκτινο αστέρι. Αυτό το τρικ εντυπωσίασε την επιτροπή που αμέσως συμφώνησε με την πρότασή της»[22].

Ο Ουάσιγκτον συμβιβάστηκε και με το πεντάκτινο αστέρι. Ήξερε όμως την συμβολική του ερμηνεία;

Το πεντάκτινο αστέρι είναι ένα σύμβολο που δεν ήταν διαδεδομένο στην αμερικανική ήπειρο πριν κατακτηθεί από τους ευρωπαίους. «Τα αστέρια στην εγγενή αμερικανική ζωγραφική βράχου, στις τέντες των ιθαγενών, ασπίδες, ιματισμό, αγγειοπλαστική και αλλού, ήταν σχεδόν πάντα τετράκτινα. Μερικές φορές τα σύμβολα ήταν απλοί σταυροί και μερικές φορές ήταν αιχμές που προέρχονταν από ένα κυκλικό κέντρο. Μόνο μετά από την ανακάλυψη της Αμερικής από τους ευρωπαίους βρίσκουμε δείγματα πεντάκτινων αστεριών στην Αμερική»[23].

Ο ελευθεροτεκτονισμός μετέφερε πολλά από τα ιδεώδη του ουμανισμού από την Ευρώπη στην Αμερική. Όλη η παράδοση της αναγέννησης βρήκε ένα γόνιμο παρθένο πεδίο για να αναπτυχθεί. Έτσι μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο Ουάσιγκτον είχε συνείδηση της συμβολικής σημασίας του πεντάκτινου αστεριού και η επιλογή του για στοιχείο της αμερικάνικης σημαίας τον ικανοποιούσε.

Ο νεαρός μαρκήσιος Λαφαγιέτ (Lafayette) ήρθε στην Αμερική σε ηλικία 20 ετών και προσχώρησε στο στρατό του Ουάσιγκτον. Πήρε μέρος στην μάχη Μπραντυγουάϊν (Brandywine) το 1777. Το αμερικανικό όραμα είχε γίνει και δικό του.

Η φιλία των δύο ανδρών είναι θρυλική. Στοιχείο της μασονικής ιστορίας που συνυφαίνεται με την φιλία τους, είναι η δωρεά της ποδιάς του Λαφαγιέτ, στον αδελφό Ουάσιγκτον τον Αύγουστο 1784. Είναι μια μελέτη στο συμβολισμό. Παραδείγματος χάριν, τα χρώματα στα ρέλια της ποδιάς, του κόκκινου, του λευκού και του μπλε είναι εθνικά χρώμα και των Ηνωμένων Πολιτειών και της Γαλλίας. Στα σύμβολα που αναπαρίστανται στην ποδιά διακρίνονται ένα εξάκτινο αστέρι κι  ένα πεντάκτινο που μέσα του έχει γραμμένο το γράμμα "G". Το πεντάκτινο συμβολίζει τις πέντε αρχές της αδελφότητας ενώ το "G" αναφέρεται στο Θεό (God) και τη Γεωμετρία (Geometry). Το εξάκτινο συμβολίζει την Θεία πρόνοια, το αστέρι του Δαβίδ ή την ασπίδα του Δαβίδ και τρίγωνα που το αποτελούν έχουν διάφορες μασονικές ερμηνείες. 

Ακόμη κι αν η υπόθεση ότι ο Ουάσιγκτον ήταν ο εμπνευστής της αμερικάνικης σημαίας δεν ευσταθεί, διαπιστώνουμε από τα λεγόμενά του ότι τελικά είχε συλλάβει το νόημα του συμβολισμού του πεντάκτινου αστεριού: «Ο Ουάσιγκτον χαρακτήρισε αργότερα τα χρώματα της σημαίας και τα σύμβολά της ως αντιπροσωπευτικά σύμβολα της Αμερικής. Οι άσπρες λωρίδες αντιπροσωπεύουν την αγνότητα και την ηρεμία του έθνους, ενώ οι κόκκινες λωρίδες αντιπροσωπεύουν το αίμα που χύθηκε από Αμερικανούς που θυσιάστηκαν για την ελευθερία. Τα άσπρα αστέρια συμβολίζουν την αγνότητα, και την ελευθερία. Η μπλε περιοχή αντιπροσωπεύει την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Ο αριθμός αστεριών και λωρίδων αντιπροσώπευε τα δέκα τρία κράτη»[24].

Σημειώσεις

[12].  Robert Mills, «Stars as Esoteric Symbols.» Courtesy Byzant Symbols 1999-2000. 10 Οκτ. 2002.
[13].  «The pentagram.» Νοε. 2002. 10 Νοε. 2002.
[14].  Κατερίνα Παππά, «Τι είναι το πεντάκτινο αστέρι; Ποια η ιστορία του;», ΚυβερνοΓράφοι, 19 Οκτ. 2002.
[15].  «Is the pentagram a Masonic symbol?». The pentagram, 5 Νοε. 2002.
[16].  David, Stevenson. The Origins of Freemasonry, Scotland's century 1590-1710. Cambridge: Cambridge University Preί, 1988.
[17].  «Flag of the United States 8, Symbols of U.S. Government» Ben's Guide (3-5) Superintendent of Documents, U.S. Government Printing Office (GPO). Οκτ.2002.
[18].  «Flag History». THE HISTORY OF THE STARS AND STRIPES 5 Μαϊ. 2002.
[19].  «The Flag.» WEB site of The joint Committee on Printing of our U.S. Government 11 Νοε. 2002.
[20].  «Colors of the Flag.» History @ Flag Day Festival. 2 Νοε. 2002.
[21].  «5-Pointed Star in One Snip.» 20 Νοε. 2002.
[22].  «5-Pointed Star in One Snip.» 20 Νοε. 2002.
[23].  «Star Symbols.» 20 Νοε. 2002.
[24].  «June 14 American Flag Day.» America Ukrainian Catholic Weekly. 18 Οκτ. 2002 

Βιβλιογραφία

    • Baigent, M., and Leigh R. The Elixir and the Stone. A History of Magic and Alchemy, London: Penguin, 1998.
    • Becker U. The Continuum Encyclopaedia of Symbols. New York: Continuum, 2000.
    • Benoist, Luc. Σημεία Σύμβολα και Μύθοι, Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1992.
    • Blavatsky, H.P. Ίσις Αποκαλυμμένη, Αθήνα:Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1997.
    • Cirlot, J.E. Το Λεξικό των Συμβόλων, Αθήνα: Εκδόσεις Κονιδάρη, 1995.
    • Crowley, Αleister. Το Βιβλίο του Θωθ, Αθήνα: Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1992.
    • Damasus, Winzen. Symbols of Christ, New York: P.J Kenedy & Sons, 1955.
    • Fortune, Dion. Η Μυστική Καββάλα, Αθήνα: Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1986.
    • Gilchrist, Cherry. Πλανητικός Συμβολισμός στην Αστρολογία, Αθήνα: Εκδόσεις Ιαμβλίχος, 1983.
    • Gombrich, E.H. Symbolic Ιmages Studies in the Art of the Renaissance, London: Phaidon, 1972.
    • Goodman, Frederick. Magic Symbols, London: Brian Trod Publishing House Limited, 1989.
    • Hall, J. Illustrated Dictionary of Symbols in Eastern and Western Art, London: Murray, J., 1997.
    • King, Francis. Magic The Western Tradition, London: Thames and Hudson, 1975.
    • Knight, Gareth. Η Παράδοση της Δύσης, Ιστορική Αναδρομή των Εσωτερικών Κινημάτων της Δύσης.
       Αθήνα: Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1989.
    • Liungman, C.G. Dictionary of symbols, New York: Starling, 1994.
    • Owusu, H. Symbols of Egypt, New York: Sterling, 2000.
    • Raleigh, A.S. Απόκρυφη Γεωμετρία, Αθήνα: Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 2000.
    • Regardie, Israel. Η Καββάλα και τα Σύμβολά της, Αθήνα: Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1991.
    • Roob, A. Alchemy and Mysticism, Italy: Taschen, 1997.
    • Schwartz, Paul, Waldo. Art and the occult, London: Paperbacks, 1977.
    • Taylor, Thomas. Η Θεωρητική Αριθμητική των Πυθαγορείων, Αθήνα: Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1999.
    • Westcott, W., Wynn, and Doreal, M., Dr., eds. Σεφέρ Γετζιρά, Η Βίβλος της Δημιουργίας, Αθήνα: Εκδόσεις
       Ιάμβλιχος, 1990.
    • Αστρολογία, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα.1981 ed.
    • Αστρονομία, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα.1981 ed.
    • Δημητροκάλλη, Γ. Γεράκι οι Τοιχογραφίες των Ναών του Κάστρου, Αθήνα: 2001.
    • Δημητροκάλλη, Γ., και Μουτσόπουλου, Ν. Η Ελληνική Ημισέληνος, Αθήνα: 1988.
    • Θεοδοσίου, Στράτος, και Δανέζης, Μάνος, Τα 'Αστρα και οι Μύθοι τους, Αθήνα: Εκδόσεις Δίαυλος, 1992.
    • Κούπερ, Τ. Λεξικό συμβόλων, Αθήνα: Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος, 1992.
    • Μπαμπινιώτη, Γ. Πεντάλφα. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας, 1998.
    • Μπρατσιώτη, Παν. Αστήρ. Εγκυκλοπαίδεια Θρησκευτική και Hθική.
    • Πεντάκτινο. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα. 1981 ed.
    • Πεντάλφα. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα. 1981 ed.
    • Πέτρου, Αλέξιου. Ιάμβλιχος, Περί του Πυθαγορικού Βίου, Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτρος, 2001.
    • Πλακίδη, Στ. Αστήρ των Μάγων. Εγκυκλοπαίδεια Θρησκευτική και Hθική.
    • Προκοπίου, Αγγέλου, Γεωργίου. O Κοσμολογικός Συμβολισμός στην Αρχιτεκτονική του Βυζαντινού Ναού,
       Αθήνα: Εκδόσεις Πύρινος κόσμος, 1981.
    • Συλλογικό. Συμβολισμός και Αναζήτηση, Αθήνα: Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1993.

Σύνδεσμοι

Ο Συμβολισμός του Άστρου. Μέρος Α': Εισαγωγή - Αρχαίες Ιστορικές Αναφορές
Ο Συμβολισμός του Άστρου. Μέρος Γ': Σύγχρονες Ιστορικές Αναφορές. Επίλογος

Λ.Κ.