Η Εκάτη είναι αρχαία ελληνική θεότητα. Από γλωσσολογικής άποψης το όνομά της φαίνεται ότι είναι ελληνικό και σχετίζεται πιθανώς με το επίθετο Εκατηβόλος που αποδιδόταν στον Απόλλωνα. Υπάρχουν τίτλοι της όπως το Άγγελος και το φωσφόρος. Με τον δεύτερο τίτλο πολλές φορές ονομάζεται «φορέας του φωτός» (βλ. Ευριπίδου, Ελένη).

Ο ποιητής της Θεογονίας Ησίοδος αναγνωρίζει στο πρόσωπό της την πανίσχυρη Κυρία των τριων βασιλείων: Γης, ουρανού και θάλασσας. Λέει, ακόμη, πως η θεά ασκούσε την κυριαρχία της από την εποχή των Τιτάνων πριν πάρει την εξουσία ο Ζεύς και η τάξη του. Ο νέος κυβερνήτης του κόσμου την τίμησε, αφήνοντάς τη στο αρχικό μεγαλείο της.

Η Εκάτη βοηθά τους πολεμιστές στον πόλεμο και τους βασιλείς στην απονομή της δικαιοσύνης. Φέρνει τιμές στους αθλητικούς αγώνες, παραστέκει τους κυνηγούς και τους ψαράδες και μαζί με τον Ερμή, προστατεύει τα κοπάδια. Τέλος αποκαλείται κουροτρόφος.

Aς εστιαστούμε τώρα στον περίφημο μύθο της «αρπαγής της Περσεφόνης». Εδώ η Εκάτη φαίνεται ωσάν δίδυμο της ίδιας της Δήμητρας. Όπως και η Δήμητρα, ακούει τη φωνή του θύματος. Τη συναντά «με ένα φως στο χέρι της» και ρωτάει τον απαγωγέα με λόγια που, σύμφωνα με μια ορφική απόδοση ομηρικού ύμνου, ανήκουν στη Δήμητρα. Ο ποιητής μας λέει πως και οι δύο πηγαίνουν να βρουν τον Ήλιο, τον αυτόπτη μάρτυρα.

Πάντως, υπάρχουν δύο αποδόσεις του μυθολογήματος. Στη μία πρωταγωνιστεί η Δήμητρα και στην άλλη η Εκάτη, που πηγαίνει μάλιστα και στον Κάτω Κόσμο για να αναζητήσει την Περσεφόνη. Αφού συναντηθούν η μητέρα με την κόρη, η Εκάτη εμφανίζεται για άλλη μια φορά στον ύμνο, για να παραλάβει την Κόρη και να μείνει για πάντα μαζί της. Η Εκάτη και η Περσεφόνη είναι το ίδιο αδιαχώριστες, όπως η Περσεφόνη και η Δήμητρα. Σύμφωνα με τον ύμνο, η Γαία, η Μητέρα Γη, δεν έχει καμία σχέση με τη Δήμητρα είναι συνένοχη του απαγωγέα. Έτσι, ο στενός σύνδεσμος της Εκάτης με τη δίδυμη μορφή της Δήμητρας και της Κόρης γίνεται όλο και πιο έντονος. Συνεπώς, ο Κόσμος της Εκάτης θα μπορούσε να οριστεί ως σεληνιακή όψη του κόσμου της Δήμητρας.

Ο πυρσός που μεταφέρει η Εκάτη περιγράφεται στον ύμνο ως σέλας, «φως». Αναμφίβολα, η «μεταφορά του φωτός» αποτελεί ένα ουσιαστικό τμήμα της φύσης της θεάς, αλλά ο πυρσός δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της Εκάτης –παίζει επίσης έναν εξίσου σημαντικό ρόλο στη λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης.

Στον ίδιο ύμνο, η Δήμητρα παρουσιάζεται κρατώντας δύο αναμμένους πυρσούς. Αν εμβαθύνουμε περισσότερο, πέρα από τα σύνορα του αυστηρά ομηρικού κόσμου του Δία, θα πεισθούμε πως μάλλον είναι σωστό το συμπέρασμά μας ότι η Εκάτη είναι μια δεύτερη Δήμητρα.

Ο Αισχύλος πάλι, τη συνδέει με τη Σελήνη και την παρουσιάζει ως Άρτεμι-Εκάτη, ενώ ο Ευριπίδης τη θεωρεί κόρη της Λητούς, και πρώτος (στη «Μήδεια») την παρουσιάζει ως θεά προστάτιδα των μαγισσών. Η Εκάτη λοιπόν συνδέεται και συνταυτίζεται με τη Δήμητρα, την Περσεφόνη, τον Ερμή και τον Κάτω Κόσμο, τη Γη, τον Πάνα, την Κυβέλη και τους Κορύβαντες, τις Χάριτες στη μορφή που έχει ως προστάτις των καλλιεργειών και της γης. Ως Άρτεμις Ευπλοία, εξάλλου, η Εκάτη παίρνει θαλάσσιο χαρακτήρα.

Η σχέση της Εκάτης με την Άρτεμι γίνεται φανερή από ένα μύθο της Εφέσου. Επειδή η γυναίκα του Εφέσου υποδέχθηκε άσχημα τη θεά και της αρνήθηκε τη φιλοξενία, η Άρτεμις τη μεταμόρφωσε για λίγο σε σκύλο. Όταν όμως πήρε πάλι την ανθρώπινη μορφή της, η γυναίκα του Εφέσου ένιωθε τόσο ντροπιασμένη ώστε κρεμάστηκε. Αλλά η θεά την επανέφερε στη ζωή και τότε αυτή πήρε το όνομα της Εκάτης. Άγαλμα της Εκάτης είχε στηθεί κοντά στο ναό της Εφεσίας Αρτέμιδος.

Στα ύστερα χρόνια, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη χθόνια υπόστασή της και στις μαγικές της ιδιότητες τότε εμφανίστηκε με τρομακτική μορφή όπως η Μέδουσα και οι Ερινύες. Με την εκδοχή αυτή συνδέονται οι οικιακοί καθαρμοί, τα οξυθύμια, με τα οποία διώχνονταν από το σπίτι τα κακά πνεύματα. Αφιερωμένος στην Εκάτη ήταν ο χώρος που βρισκόταν μπροστά από την πύλη του ναού, της πόλης ή του σπιτιού. Λατρευόταν για τις μαγικές της κυρίως ιδιότητες, για τη δύναμη που είχε να κρατάει μακριά από την καθημερινή ζωή το κακό.

Στον ελληνικό κόσμο η κλασσική μορφή της Εκάτης στέκει αυστηρή και παράξενη, ανάγλυφη πάνω σε ένα τρίγωνο, με τα πρόσωπά της στραμμένα σε τρεις κατευθύνσεις. Προσπάθησαν να απαλλαγούν από την αυστηρότητα αυτών των αγαλμάτων διασπώντας την τρισυπόσταση θεότητα σε τρεις παρθένες χορεύτριες. Στις μεταγενέστερες εποχές, επέμειναν εντονότερα στο χαρακτηριστικό αριθμό 3 από ό,τι στην κλασσική εποχή του Ησίοδου. Το γεγονός πως τα Εκάτεια τελούνταν σε τρίστρατα και πως αυτοί οι τόποι ήταν ειδικά αφιερωμένοι στην Εκάτη δεν αντιστρατεύεται στην ησιοδική ή κοσμική σύλληψη του αριθμού 3. Όλα τα τρίστρατα προβάλλουν ξεκάθαρα τη δυνατότητα διαίρεσης του κόσμου σε τρία μέρη. Ταυτόχρονα η Εκάτη, σαν Κυρία των Πνευμάτων, προειδοποίησε τους Έλληνες πως μια τριπλή διαίρεση θα δημιουργούσε αναγκαστικά δίπλα στον οργανωμένο κόσμο του Δία μια χαοτική περιοχή, στην οποία θα συνέχιζε να υπάρχει το αμορφοποίητο μέρος του αρχέγονου κόσμου σαν Κάτω Κόσμος. Οι Έλληνες θεώρησαν πως η τριπλότητα της Εκάτης ήταν κάτι υποχθόνιο.

Σε προγενέστερους καιρούς, όμως, πριν ακόμη απολιθωθούν τα τρία πρόσωπα της Εκάτης στα πασίγνωστα Εκάτεια, αυτές οι τρεις όψεις φαίνεται πως αποτελούσαν πολλές μορφές ή βασίλεια του κόσμου, πολλές δυνατές εξελίξεις της μιας και ίδιας συμπαγούς ιδέας. Έτσι, στη μορφή αυτής που προφανώς είναι η μικρότερη των θεαινών, η κατώτερη από τις τρεις, βλέπουμε μια εσώτερη σχέση ανάμεσα στη Δήμητρα, την Κόρη και την Εκάτη. Από εδώ πηγάζει και η προφανής ιδέα του μυθολογήματος, όπως ξεδιπλώνεται στον ύμνο.

Στην ιδέα της Εκάτης, εκτός από την ιδιότητα της Κόρης, ανήκει ακόμη ένα είδος μητρικότητας, η συγγένειά της με το φεγγάρι και τον πρωτόγονο κόσμο των φαντασμάτων όπως η Άρτεμις ή η ίδια η Μητέρα Γη, ήταν και αυτή κουροτρόφος, παραμάνα και τροφός όλων όσων γεννήθηκαν μετά από αυτήν. Στον ύμνο, εμφανίζεται σεαυτό το ρόλο η Δήμητρα σαν παραμάνα του νεότερου γιου του βασιλιά της Ελευσίνας. Και με τη δική της μορφή καθοδηγεί το ενδιαφέρον μας για την Εκάτη. Πέρα από όσα ήδη αναφέρθηκαν, μέσα της περιέχονται όλα εκείνα τα στοιχεία που συνιστούν τη θεμελιακή ιδέα του ύμνου. Δεν πρέπει να λησμονήσουμε ούτε για μια στιγμή πως δεν είναι η ιδέα της κλασσικής ή της μεταγενέστερης Εκάτης που προσεγγίζει περισσότερο αυτή τη θεμελιώδη ιδέα, αλλά η αρχική μορφή μιας Δήμητρας και μιας Εκάτης σε ένα πρόσωπο.

Βιβλιογραφία

    • C. J. Jung-C. Kerenyi, Η Επιστήμη της Μυθολογίας, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1989.
    • L.R. Farnell, The Cultures of the Greek States, Chicago, 1971.
    • The Kraus, Hekate, 1961.
    • Myth. Lexikon, 1885.

E.T.A.