Η λέξη ασίκης είναι αραβικής προέλευσης και σημαίνει εραστής, αγαπητικός ή ερωτευμένος. Προέρχεται από τη λέξη ισκ (ishq) που σημαίνει αγάπη, και σχετίζεται με τη ρίζα ισ- (iš-) της αρχαίας Αβεστικής (Ινδοϊρανικής προέλευσης -γλώσσα της οικογένειας των ινδοευρωπαϊκών) και σημαίνει επιθυμία-αναζήτηση. Με τα χρόνια η σημασία της παραφράστηκε και στην Ανατολή σημαίνει τραγουδιστής, πλανόδιος οργανοπαίκτης, τροβαδούρος.

Στην ελληνική γλώσσα σημαίνει τον άντρα που συνδυάζει σωματικά και ψυχικά χαρίσματα και είναι συνώνυμο του «λεβέντης». Στην εποχή μας οι ασίκηδες, ακολουθώντας πιστά την αρχαία τους παράδοση, δίνουν παραστάσεις σε διάφορες λαϊκές συναθροίσεις ως λαϊκοί καλλιτέχνες.

Οι θρύλοι τους περιγράφουν ως τραγουδιστές, μουσικούς, ποιητές, τραγουδοποιούς, οργανοπαίκτες, αφηγητές παραμυθιών και ιστοριών. Περιπλανώνται από μέρος σε μέρος σε μια διαρκή αναζήτηση του πνευματικού, του ιδανικού και του δίκαιου, στάση ζωής που ακολουθούν πιστά μέχρι και τις μέρες μας. Αφηγούνται ιστορίες και συνοδεύουν τραγούδια, παίζοντας το αγαπημένο τους έγχορδο, το σάζι. Τους συναντάμε κυρίως σε περιοχές τούρκικων πληθυσμών όπως Τουρκία, Τουρκμενιστάν, Αζερμπαϊτζάν, αλλά και Ιράν, Γεωργία, Αρμενία και τις περιοχές του Καυκάσου. Τα πρώτα χρόνια και αναλόγως την περιοχή είχαν άλλα ονόματα όπως Μπακσύ, Ντεντέ, Ουζάν ή Οζάν.

Ιστορική Προέλευση

Οι ρίζες των ασίκηδων φτάνουν τουλάχιστον στον 7ο αιώνα, σύμφωνα με το τουρκικό έπος Ντεντέ Κορκούτ (Dede Korkut), την εποχή των Τούρκων Ογκούζ (Ούζων), νομαδικής φυλής που μετακινήθηκε τον 9ο αιώνα προς τα δυτικά, ξεκινώντας από τις ανατολικές περιοχές του σημερινού Καζακστάν και εγκαταστάθηκε στην Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν και τις βορειοδυτικές περιοχές του Ιράν. 

Η ιστορική τους προέλευση ανιχνεύεται στην περίοδο που τα τουρκικά φύλα δεν είχαν εξισλαμιστεί και ακολουθούσαν ακόμη σαμανιστικές πεποιθήσεις.

Όταν οι Τούρκοι επικράτησαν στις περιοχές της Μικράς Ασίας και της Εγγύς Ανατολής, αλλάξανε τις παλαιότερες θρησκευτικές τους πίστεις, τον βουδισμό και αρχαίο σαμανισμό, με τον Ισλαμισμό, που είχε ήδη διαδοθεί. Αυτή η μετάβαση έγινε με διάφορες θρησκευτικές ζυμώσεις που ισορρόπησαν περίπου τον 16^ο αιώνα. Εκείνη την περίοδο, ένα μέρος από τους λόγιους και τους λαϊκούς ποιητές επηρεάστηκαν από τον ισλαμισμό και μετατόπισαν το κέντρο βάρους των στίχων τους σε θρησκευτικό περιεχόμενο, προκειμένου να διαδώσουν τις νέες ισλαμικές αξίες σε όσους δεν είχαν ακόμη αλλάξει πίστη.

Οι ασίκηδες, κι αυτοί, ακολούθησαν μεν την ισλαμική πίστη, κράτησαν δε, λόγω της τέχνης τους, ουδετερότητα στα θρησκευτικά ζητήματα, στάση που βοήθησε ώστε να διατηρήσουν ελεύθερη κριτική ματιά, ανεξάρτητη από τις απόψεις του ισλαμισμού.

Είναι δε ενδιαφέρον το γεγονός ότι στις αφηγήσεις τους η γυναίκα έχει ιδιαίτερη αξία που οφείλεται στη σαμανιστική καταγωγή της παράδοσής τους. Σε αντίθεση με το συντηρητικό χαρακτήρα των ισλαμικών κοινωνιών όπου διαδραματίζονται οι περισσότερες ιστορίες, η ηρωίδα είναι πάντα εξίσου σημαντική με τον ήρωα.

Μια πτυχή από τον πολύπλοκο ρόλο τον οποίο διατηρούν μέχρι τις μέρες μας είναι να υπηρετούν τη διάδοση και διαιώνιση της προφορικής, λαϊκής, πολιτιστικής, παράδοσης και την προώθηση των αξιών που συγκροτούν τις κοινότητες.

Ο ρόλος τους ενίσχυσε τη σχέση τους με την λαϊκή παράδοση όπως είχε διαμορφωθεί προϊσλαμικά. Παρέμειναν έτσι σε στενή σχέση με τα φτωχικά, λαϊκά στρώματα, διατηρώντας μια αγάπη σχεδόν ονειρικού τύπου για μια δίκαιη κοινωνία, ελεύθερη, δίχως κοινωνικές και θρησκευτικές προκαταλήψεις. Εξέφραζαν το ρεύμα της ζωής, όπως το ένιωθαν να έρχεται ελεύθερα από τη φύση. Παρατηρεί κανείς στην τέχνη τους ακόμη και σήμερα ίχνη σαμανιστικής, παγανιστικής αντίληψης για τη φύση, με στοιχεία μαγείας, ελευθεριότητας και πανανθρωπισμού[1]. Συνδυάζουν την κουλτούρα των ορεσίβιων με τις παραδόσεις της υπαίθρου, τα γλέντια των νομάδων, τα μουσικά ακούσματα που συνοδεύουν τα καραβάνια, αναδεικνύοντας τη στενή σύνδεση της καλλιτεχνικής έκφρασης με τους ήχους του βουνού και της ερήμου.

Επέλεξαν να παραμείνουν «λαϊκοί διανοούμενοι» κι αφιέρωσαν τον εαυτό τους στην περιπλάνηση, δίχως περιουσία, ώστε να αλληλεπιδρούν και να επηρεάζουν καλύτερα τα λαϊκά στρώματα. Η πολιτιστική τους παραγωγή συνέβαλε ώστε η λογοτεχνία, που απηχούσε στις λαϊκές μάζες, να αναπτυχθεί παράλληλα με τη μυστικιστική λογοτεχνία, που αφορούσε περισσότερο την κοινωνική ελίτ, τους ηγέτες της αυλής, τους λόγιους διανοούμενους και τους Σούφι, που διατηρούσαν κάποια απόσταση από τα λαϊκά στρώματα.

Οι ασίκηδες ζούσαν μεν στο περιθώριο, μακριά από την αναγνώριση των λόγιων, όμως ο λαός τους θεωρούσε σοφούς, αγνούς, γνήσιους εκφραστές του λαϊκού πνεύματος και των βαθύτερων συλλογικών αναγκών του. Έτσι ήταν ιδιαίτερα λαοφιλείς και αγαπητοί.

Ειδικά στο Ιράν, που η πτώση της δυναστείας των Σαφαβιδών[2] είχε ως αντίκτυπο την απαξίωση του τουρκικού πολιτισμού, η δράση των ασίκηδων περιορίστηκε σημαντικά και για ένα διάστημα τους συναντάμε μόνο στα λαϊκά δρώμενα, όπως τις γιορτές, τα πανηγύρια και τα γλέντια των γαμήλιων τελετών. Παρόλα αυτά η παρουσία τους δεν έσβησε ποτέ.

Απόσταση χώριζε, κυρίως για κοινωνικούς λόγους, το ρεύμα του λαϊκού πολιτισμού από εκείνο των λόγιων, όμως αυτά τα δύο ρεύματα αλληλεπίδρασαν σημαντικά, γεγονός που έφερε πλούσιους καρπούς, εξελίσσοντας σε μεγάλο βαθμό την πολιτιστική παραγωγή.

Μία άλλη πτυχή του ρόλου τους είναι ότι ασκούν κριτική στην εξουσία. Η περιθωριακή φύση των ασίκηδων, η ιδιαίτερη στάση τους στα κοινωνικά ζητήματα και η προφορική πολιτιστική τους παραγωγή δημιουργούσε στο πρόσωπό τους ένα είδος ασυλίας. Έτσι είχαν τη δυνατότητα, είτε άμεσα, είτε έμμεσα, με αλληγορίες και παραμύθια, να ασκήσουν οξεία κριτική στην θρησκευτική και πολιτική εξουσία. Τα τραγούδια και οι διηγήσεις τους περιέχουν κοινωνική κριτική, πολιτικό σαρκασμό, καυτηριάζουν τις προκαταλήψεις και χλευάζουν την αυθαιρεσία των νόμων. Όπως αναφέρει ο ιστορικός Ναΐλ Ταν (Nail Tan), οι ασίκηδες ως λαϊκοί καλλιτέχνες είναι «το μάτι του λαού που παρατηρεί, η καρδιά που αισθάνεται, η γλώσσα που εκφράζει»[3].

Μοναδικό ίσως καταγεγραμμένο ιστορικό δεδομένο κατά το οποίο κάποιος ασίκης είχε σχέση με την εξουσία είναι η περίπτωση του Σάχη Ισμαήλ (Isma'il) (1487-1524), ιδρυτή της δυναστείας των Σαφαβιδών της Περσίας. Υπήρξε ποιητής, αγάπησε την ασίκικη τέχνη κι αφιερώθηκε σε αυτήν, παρόλο που δεν ήταν δυνατό να ζήσει μια ζωή περιπλάνησης κοντά στο λαό. Σύμφωνα με την παράδοση, αποτελεί τη μοναδική περίπτωση ανθρώπου ο οποίος, ενώ κατείχε εξουσία, έγινε αποδεκτός, τιμής ένεκεν, ως ερασιτέχνης ασίκης. Με το ψευδώνυμο Κατάι (Khata'i) έπαιξε στο σάζι τους στίχους του:

Σήμερα, αγκάλιασα το σάζι. Το τραγούδι κατεβαίνει από τους ουρανούς. Τέσσερα πράγματα θέλει η ζωή: Συνείδηση, λόγο, αναπνοή και ένα σάζι.

Με το πέρασμα του χρόνου, οι κάτοικοι των αστικών περιοχών, που αρχικά προτιμούσαν την λόγια πολιτιστική παραγωγή, εκτίμησαν την ιδιαιτερότητα και αυθεντικότητα της τέχνης των ασίκηδων. Έτσι ενισχύθηκε η παρουσία τους στις πόλεις.

Μαθητεία

Δεν ήταν εύκολο για κάποιον να γίνει ασίκης. Πέρα από ταλέντο και έφεση, απαιτούνταν επίπονη, μακρόχρονη μαθητεία, βαθιά μουσική και λογοτεχνική γνώση, αλλά και κοινωνική συνείδηση.

Στα παλιά χρόνια, κάθε νεαρός που αποφάσιζε να αφιερωθεί σε αυτή τη ζωή, προτού πάρει τον δικό του μοναχικό δρόμο, υπηρετούσε για χρόνια, μαθητευόμενος κοντά σε έναν πεπειραμένο, καταξιωμένο δάσκαλο, τον οποίο συνόδευε στις περιοδείες, βοηθώντας στις παραστάσεις. Οι δυο τους είχαν μια ειδική σχέση τσιράκ (çirak), μαθητή, με ουστά (usta), δάσκαλο.

Σήμερα, αν και υπάρχουν ακόμη τέτοιες σχέσεις, το προκαταρκτικό στάδιο της μαθητείας, στις περισσότερες περιπτώσεις, έχει πάρει πιο σύγχρονη μορφή. Ο μαθητευόμενος δεν εγκαταλείπει το σπίτι αλλά παραμένει με την οικογένειά του, παρακολουθώντας μουσικά μαθήματα τουλάχιστον για τα πρώτα χρόνια, πριν αποφασίσει να πάρει τον δρόμο του ασίκη. Τότε, αφού έχει ήδη περάσει τις πρώτες ακαδημαϊκές σπουδές, μπορεί πλέον να συνοδεύσει τον δάσκαλό του στις περιοδείες.

Σε όλη την διαδικασία της διδασκαλίας απαιτείται αφοσιωμένη, σεβάσμια και σεμνή στάση, προς καθετί που αφορά την πνευματική παράδοση των ασίκηδων. Έτσι με τον καιρό, η μαθητεία, ο τρόπος ζωής και οι συνθήκες διαμορφώνουν έναν ιδιαίτερο δεοντολογικό κώδικα αξιών συμπεριφοράς και στάση ζωής, που συνοψίζεται στους στίχους του Αζέρου ασίκη-μυστικιστή Αλασκγάρ (Alaskar) (1821–1926):

Είσαι άξιος ασίκης όταν:
Περιπλανώμενος βάρδος μακριά από σπίτι,
έχεις γνώσεις, σκέψη κριτική.
Ξέρεις να φέρεσαι και να συμπεριφέρεσαι.
Είσαι ευγενής, πολυμαθής,
σε θέση να διδάξεις τους ανθρώπους την αλήθεια.
Σκοτώνεις το κακό μέσα σου,
αποστρέφεσαι ασθενείς συναισθηματισμούς.
Έχεις για αρετή σου την κοινοτική συνείδηση,
οι άνθρωποι σε λογαριάζουνε ψηλά.
Τότε αναγνωρίζεις το βάρος του λόγου σου.
Που πρέπει να ’ναι καθαρός,
Μεταφορικός, παραβολικός.
Οι συζητήσεις σου να έχουν πολιτική αξία,
να αντιλαμβάνεσαι σβέλτα τους υπαινιγμούς.
Κατά κανόνα να προφυλάσσεσαι από ξένους.
Κι όπως το ρολόι, με σταθερό ρυθμό,
 να προοδεύεις προς κάθε τι δίκαιο.
Η καρδιά σου να 'ναι αληθινή κι ο λόγος η  τιμή σου.
Ο ασίκης Αλασγκάρ θα αποδείξει τα λόγια ετούτα,
Οι άγγελοι θα καταχωρήσουν τις πράξεις του.
Η ματιά σας πρέπει να είναι αποφασιστική, καθαρή,
και ταγμένοι να είστε, στο δίκαιο μονοπάτι.

Ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι της μαθητείας αφορά στην εκμάθηση του σάζι, που είναι μέλος της ομάδας των ταμπουράδων κι απόγονος της αρχαίας ελληνικής πανδούρας. Το σάζι είναι το βασικό όργανο που παίζουν εκατοντάδες χρόνια τώρα οι ασίκηδες. Ο βραχνός ήχος του έχει τη δυνατότητα να διαμορφώνει ρυθμούς και να εξυπηρετεί τις μελωδικές γραμμές με τον καλύτερο τρόπο που ταιριάζει στο ύφος της μουσικής τους. Θεωρείται λαϊκό όργανο και πιστεύουν ότι συμβολίζει την ψυχή του λαού. Επιπλέον, στην πορεία των αιώνων το σάζι εξελίχθηκε κατασκευαστικά και δομικά στη σημερινή του μορφή, παράλληλα με την τέχνη των ασίκηδων, γεγονός που έδεσε όργανο και τέχνη κάνοντας τα αχώριστα.. Οι ίδιοι περιγράφουν την τέχνη τους ως το αχώριστο δίδυμο σάζι (σαζ-saz) και λέξης (σοζ-söz), όπως εύλογα διατυπώνεται στους στίχους του ασίκη Σεμέντ Βουρτζούν (Səməd Vurğun):

Σαν σκηνές υψώνονται βουνοκορφές τριγύρω.
Τα 'χω οργώσει τα βουνά,
εμπνέουνε σάζι και λόγια.
Βουνά, ευχαριστώ.

Όταν οι παραστάσεις, ειδικά στα μεγάλα συναπαντήματα, το απαιτούν, υπάρχει συνοδεία και από άλλους μουσικούς με επιπλέον έγχορδα, όπως ο μπαγλαμάς, καθώς και πνευστά, όπως το μπαλάμπαν (Βalaban) και κρουστά, όπως το καβάλ (Qaval), όργανα που συναντάμε κυρίως στο Ιράν και το Αζερμπαϊτζάν από τα αρχαία χρόνια.

Αναζητητές του Ιδανικού

Το όνομά τους δεν είναι τυχαίο. Ασίκης, όπως προαναφέρθηκε, σημαίνει ερωτευμένος και τους αποδόθηκε αφότου τα τούρκικα φύλλα εγκαταστάθηκαν στη Μικρά Ασία και τις γύρω περιοχές και έπαψαν πλέον να ακολουθούν ως βάρδοι τους στρατηλάτες στις επιδρομές.

O νόστος για το ανώτερο, η έλξη προς το ιδανικό εκδηλώνεται σαν έρωτας, όπως αυτός που συναντάμε στους στίχους του Ρουμί, των δασκάλων του, στον Χαλίλ Γκιμπράν (Khalil Gibran) μα και σε πολλούς άλλους. Όταν κατέφθασαν στα μέρη ετούτα, με τα μάτια της καρδιάς τους οι ασίκηδες αντίκρισαν στο στερέωμα τον ιδανικό, ανώτερο κόσμο, τον ερωτεύτηκαν, τον λάτρεψαν και από τότε δεν εγκατέλειψαν την αναζήτησή του. Στην τέχνη τους δεσπόζει η αναζήτηση του ιδανικού έρωτα για την πραγματική γυναίκα, όμως φτάνει ακόμη πιο πέρα. Εκφράζουν την υπέρβαση, ταυτίζοντας τον έρωτα με την σημαντικότερη δημιουργική δύναμη του κόσμου. Έτσι η έλξη παίρνει κι άλλες μορφές. Άλλοτε εκφράζεται ως αφοσίωση σε έναν τέλειο, αρχετυπικό Διδάσκαλο άλλοτε ως νόστος για μια απρόσιτη αδελφή ψυχή, ως φιλία, και άλλα παρόμοια. 

Πρόκειται για έναν έρωτα που φτάνει σε τέτοια πνευματικά ύψη, ώστε με την εξύμνησή του να γίνεται κατά βάθος λόγος για την έφεση προς την πνευματική πτυχή του ανθρώπου και την απόμακρη φύση της, η οποία βιώνεται ως απώλεια και νοσταλγία.

Πίσω από τον πόθο της ένωσης με την ιδανική γυναίκα, στην ουσία, συνυφαίνεται ο αγώνας για την ένωση με την πρωταρχική προέλευση, το ανώτερο, το θείο.

Το θείο, ένα επίσης σημαντικό θέμα για τους ασίκηδες, εκδηλώνεται ως θαυμασμός για το μεγαλείο της φύσης, το μεγάλο θαύμα του Κόσμου και αποτελεί ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης. Άλλωστε, περιπλανώμενοι όπως είναι, αναγκαστικά ζουν κοντά στη φύση, έρχονται σε στενή επαφή με τα στοιχεία της, που τους αποδίδουν εξαιρετικό σεβασμό, όπως επίσης και σε όλα τα βασίλεια της δημιουργίας, το ορυκτό, το φυτικό, το ζωικό, το αγγελικό, αναγνωρίζοντάς τα ως πύλες-συνδέσμους για τον πνευματικό κόσμο.

Αν και αντιμετωπίζονται από τον κόσμο ως θρησκευόμενοι μουσουλμάνοι, είναι χαρακτηριστικό ότι στους στίχους τους δεν αποκαλούν το θεό με την ισλαμική προσφώνηση Αλλάχ, αλλά τον ονομάζουν θεό Τενγκρί, τον θεό της ουράνιας σφαίρας που παραπέμπει στην προϊσλαμική μυθολογία και Γιαράμπ, όνομα που κατά πάσα πιθανότητα, παραπέμπει σε προϊσλαμική αραβική επίδραση.

Η ασίκικη τέχνη αγγίζει, όπως είναι αναμενόμενο, τα μεγάλα θέματα της τέχνης, εκτός από τον έρωτα και το θάνατο. Σχετικά με την ψυχή, την οποία θεωρούν ιδανική και αθάνατη, επικρατεί η αντίληψη πως είναι περαστική από τον υλικό κόσμο και φυλακισμένη σε ένα θνητό, φθαρτό σώμα. Θάνατος είναι, εν τέλει, η μεταμόρφωση, η ανύψωση σε ένα ανώτερο επίπεδο. Αυτό τραγουδάνε οι ασίκηδες στα επικά θέματα, όταν εξυμνούν τα ανδραγαθήματα των αγαπημένων τους ηρώων. Για αυτούς, ηρωισμός είναι η υπέρβαση, στην οποία ωθεί το θάρρος που προξενεί ο έρωτας. Ηρωισμός είναι η μεγάλη πράξη, η αλτρουιστική θυσία που γεννιέται από το ιδιαίτερο φρόνημα, το οποίο σφυρηλατείται με τη δύναμη του έρωτα. Στον χαρακτήρα του κάθε ήρωα, στις ιστορίες των ασίκηδων, διαπιστώνουμε τη μεταμορφωτική, εξελικτική δύναμη του έρωτα, που είτε φανερώνεται στις ηρωικές πράξεις, είτε στην ηθική του στάση στην κοινωνία. Ο ηρωισμός είναι η έμπρακτη απόδειξη της πίστης στις υψηλές αξίες της δικαιοσύνης. Είναι η θυσία του ήρωα, του ενός, για την ευημερία του συνόλου. Είναι η προσφορά των επιτεύξεων του ήρωα στην κοινωνία, στο κοινό καλό.

Ένα άλλο συχνό θέμα της τέχνης των ασίκηδων είναι η ξενιτιά, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά. Αφενός οι ίδιοι είναι περιπλανώμενοι και διαρκώς αφήνουν πίσω αγαπημένα πρόσωπα, τόπους, φίλους, συγγενείς, αφετέρου βιώνουν τη ζωή στο σύνολό της σαν ένα μέρος όπου διαρκώς ο έρωτάς τους (ο θεός τους) είναι μακριά. Έτσι, τα έργα τους είναι γεμάτα με αυτή την αίσθηση της νοσταλγίας του ξενιτεμένου.

Θα έλεγε κανείς ότι η φορτισμένη θεματολογικά ατμόσφαιρα της ασίκικης τέχνης είναι επιρρεπής στο να προξενήσει μια τέχνη γεμάτη υπερβολή και συναισθηματισμό. Όμως η ευγένεια, η σεμνότητα και η ταπεινότητα που είναι ένα ακόμα σημαντικό μέρος των θεμάτων που απασχολούν τους ασίκηδες δεν επιτρέπει αυτή την εκτροπή. Το συναίσθημα διατηρείται καθαρό, αυθεντικό και μετρημένο. Συνυφασμένη η ταπεινή φύση του ασίκη με τις πνευματικές αρχές και τον περιπλανώμενο τρόπο ζωής, γίνεται κυρίαρχο στοιχείο αλληλοσεβασμού, αυτοσεβασμού, εξασφαλίζοντας την συναισθηματικά ανυψωμένη ποιότητα των στοίχων τους.

Η Ασίκικη Τέχνη

Η ασίκικη τέχνη στο σύνολό της έχει αρκετά ελεύθερη μορφή και είναι ένας συνδυασμός μουσικής με αφηγήσεις κι αναπαραστάσεις με υποκριτικό τρόπο. Ανάμεσα πλέκονται στίχοι, μελοποιημένα μέρη με συνοδεία σάζι. Τα τραγούδια και οι μακροσκελείς αφηγήσεις περιέχουν ιστορίες, αποσπάσματα από έπη και συχνά διανθίζονται με αυτοσχέδια σχόλια για την επικαιρότητα, συνήθως με κριτική διάθεση προς τις αρχές και την εξουσία.

Τα θέματα που απασχολούν τους ασίκηδες καταδεικνύουν τις μεγάλες αντιξοότητες που συναντά ο ουτοπικός κόσμος δικαίου, όταν επιχειρείται να εκδηλωθεί στο υλικό πεδίο, στη σκληρή πραγματικότητα της ζωής. Οι ασίκηδες πιστεύουν ότι ενόσω παρόμοια ζητήματα μπορεί να απασχολούν και τις ανώτερες κοινωνικά τάξεις, εντούτοις στο προστατευμένο περιβάλλον ευμάρειας όλα είναι πιο επιφανειακά, πιο ανώδυνα και δύσκολα από μόνα τους οδηγούν σε εσωτερική ψυχική εξέλιξη. Ο φτωχικός βίος και οι μεγάλες αντιξοότητες που συνοδεύουν την ανέχεια, θεωρούν ότι έχουν τη δύναμη να φέρουν ως αποτέλεσμα τη σοφία, που θέλοντας και μη, κατακτά ο φτωχός λαϊκός άνθρωπος όταν έχει ανοιχτή καρδιά. Αυτόν τον τύπο εξέλιξης επέλεξαν οι ασίκηδες να υπηρετήσουν, κάτι που κάνουν μέχρι και τις μέρες μας με τους παρακάτω τρόπους: 

Ποιήματα-τραγούδια. Ανάλογα με την δομή, τον ρυθμό και την πλέξη της ομοιοκαταληξίας χωρίζονται σε διάφορα είδη όπως το Τζεραϋλί (Gəraylı), που είναι ομοιοκατάληκτο, οκτασύλλαβο είδος με τουλάχιστον τρεις στροφές και τα θέματα του αφορούν κυρίως στην ομορφιά, τη χαρά και τον πόνο του κόσμου.

Το Κοσσμά (Qosma) που είναι μεγαλύτερα ποιήματα, τουλάχιστον πέντε στροφών, ενδεκασύλλαβα, επίσης ομοιοκατάληκτα και με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι συμπεριλαμβάνουν στην τελευταία στροφή το όνομα του ασίκη που τα δημιούργησε.  Αυτά, ανάλογα με το περιεχόμενο, μπορεί να είναι εξύμνηση κάποιου αγίου, καθαρά λογοτεχνικά ποιήματα, βιογραφικά ή μελοποιημένα αινίγματα σε μορφή  ερωταπαντήσεων.

Τέλος, υπάρχουν τα Τατζνίς (Təcnis), που αν και έχουν μεγάλη μορφολογική ομοιότητα με τα κοσσμά, βασίζονται σε λογοπαίγνια με σύνθετες λέξεις των οποίων, ενώ το θέμα της λέξης είναι κοινό, το πρόθεμά τους αλλάζει και διαφοροποιεί τις έννοιες των λέξεων.

Αφηγήσεις. Έχουν κυρίαρχο ρόλο στην ασίκικη τέχνη. Ονομάζονται ανάλογα με την περιοχή χικαγιέ (hikaye) ή νταστάν (dastan στα αζέρικα σημαίνει ιστορία-διήγηση). Πρόκειται για λαϊκές ρομαντικές αφηγήσεις, όπου το πεζό μέρος κυριαρχεί και διανθίζεται με πλήθος μελοποιημένων ποιημάτων που τραγουδιούνται με συνοδεία σάζι. Τα χικαγιέ έχουν κοινό μοτίβο. Οι ιστορίες, αυτοβιογραφικού ύφους, αρχίζουν από τη γέννηση του ασίκη και ολοκληρώνονται με το γάμο του. Αρχικά περιγράφεται η πατρογονική οικογένειά και οι συνθήκες στις οποίες γεννιέται. Στη συνέχεια, ξεσπά ένα οικογενειακό δράμα, όπως η απώλεια ενός παιδιού. Ο ασίκης, κατά τη διάρκεια της εφηβείας ερωτεύεται δυνατά μια νεαρή κοπέλα, της αφιερώνεται κι ανυψώνει τον έρωτά και αυτήν σε ύψιστα ιδανικά. Ταυτόχρονα, ανακαλύπτει το χάρισμα να εκφράζεται ποιητικά με το τραγούδι και το σάζι. Πολύ σύντομα όμως έρχεται αντιμέτωπος με μια σοβαρή κρίση: οι συνθήκες τον χωρίζουν από τον έρωτά του. Τα εμπόδια και οι περιπέτειες επανασύνδεσης συνθέτουν την υπόλοιπη αφήγηση.

Λέγεται πως όσοι είναι οι ασίκηδες, άλλες τόσες είναι και οι διηγήσεις τους, γεγονός που οφείλεται στην προφορική παράδοση. Κάποιες από τις ιστορίες είναι ιδιαίτερα λαοφιλείς, οπότε επιβιώσαν με το πέρασμα των αιώνων, σε διάφορες παραλλαγές. Πάντα όμως, με το κεντρικό θέμα, συνυφαίνεται μια παράλληλη ιστορία που στέκει αφορμή για τη διήγηση και περιστρέφεται γύρω από τον ανεκπλήρωτο έρωτα του ασίκη. Διηγείται τον χωρισμό του ο οποίος κατά κανόνα δεν οφείλεται σε απόρριψη, αλλά σε εξωτερικές παρεμβάσεις άκαρδων γονέων ή φθονερών αντιπάλων.

Λαοφιλείς αφηγήσεις. Από το πλήθος των ασίκικων ιστοριών ξεχωρίζουν:

Αρχικά η ιστορία του Σάχη Ισμαήλ, παρόλο που ακολουθεί το συνηθισμένο μοτίβο των χικαγιέ, είναι κατά βάθος μια ιστορία εσωτερικής μεταμόρφωσης, όπου ο ήρωας από αδίστακτος δεσπότης μεταμορφώνεται σε ποιητή, αντικαθιστώντας το πάθος της επιβολής της εξουσίας με τον αγώνα για την υπεράσπιση του δικαίου των αδυνάτων.

Η ιστορία του Πολεμιστή του Βορρά, ένα ρομαντικό έπος δράσης που περιγράφει τα πολιτικά και πολεμικά επεισόδια της ζωής ενός βάρδου στην Κωνσταντινούπολη τον 16ο αιώνα με το όνομα Ασίκ, ο οποίος με αυτοθυσία και αλτρουισμό καταφέρνει να σώσει ένα πλήθος ανθρώπων.

Το έπος του Κιορόγλου (Köroğlu) αποτελεί μια από τις πιο διαδεδομένες τουρκικές αφηγήσεις. Εκδοχές του υπάρχουν στους Αρμένιους, τους Γεωργιανούς, τους Κούρδους, τους Τατζίκ και τους Αφγανούς. Θεωρείται κατά πάσα πιθανότητα ότι προέρχεται από την περιοχή του νότιου Καυκάσου. Ο Κιορόγλου είναι ένας ασίκης που έχει τάξει τη ζωή του στον πόλεμο ενάντια στην αδικία. Στην έκδοση των Αζέρων το έπος συνδυάζει το ρομαντισμό και την ιπποσύνη σε μια ιστορία που έχει πολλά κοινά στοιχεία με αυτή του Ρομπέν των Δασών. 

Το «Ασίκης Κερίμπ» είναι αζέρικη ιστορία για έναν περιπλανώμενο ασίκη που αναζητά σε κάθε εκδήλωση της δημιουργίας την Κοσμική Αγάπη και την προέλευσή της. Μέσα από τις ταξιδιωτικές του περιπέτειες εξελίσσεται σε τέτοιο πνευματικό επίπεδο που καταξιώνεται ως μεγάλος σοφός διαχέοντας γύρω του αγάπη και ειρήνη. Η ιστορία αυτή γυρίστηκε στην πολυβραβευμένη ταινία Ashik Kerib το 1988 στην τότε Σοβιετική ένωση. 

Συναπαντήματα

Από παλιά, είναι πολύ συχνά τα συναπαντήματα των ασίκηδων. Άλλοτε γίνονται ως μεγάλες ετήσιες, προγραμματισμένες, διοργανώσεις όπου μαζεύονται ασίκηδες από όλες τις γύρω περιοχές κι άλλες φορές ως μικρές, συγκυριακές συναντήσεις που λαμβάνουν χώρα τυχαία στο πλαίσιο της περιπλάνησης των ασίκηδων. Τότε βρίσκουν την ευκαιρία και μαζεύονται σε κάποιο καφενέ φίλοι και πλήθος άλλων ακροατών για μια από κοινού παράσταση. Ήταν πάντα πρόκληση για αυτούς, οι αντιλογίες με τις οποίες εξασκούσαν-ακόνιζαν τις ικανότητές τους και έλεγχαν την εξέλιξή τους. Σε αυτές τις συναντήσεις, οι ασίκηδες συνήθιζαν να προκαλούν ο ένας τον άλλον μέσω των έμμετρων και πεζών αφηγημάτων τους. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτός ο ποιητικός αντίλογος μοιάζει με τις μαντινάδες στην Κρήτη. Ξεκινά ο ένας ασίκης απαγγέλλοντας ένα μελοποιημένο αίνιγμα κι ο άλλος πρέπει να απαντήσει αυτοσχεδιάζοντας και ανταποδίδοντας ταυτόχρονα με ένα νέο αίνιγμα στο οποίο ο πρώτος θα πρέπει να απαντήσει και αυτό επαναλαμβάνεται μέχρι κάποιος να μην είναι σε θέση να απαντήσει, οπότε καθορίζεται ο νικητής. 

Η Σύγχρονη Εποχή

Με την εισβολή του δυτικού καταναλωτικού τρόπου ζωής εμφανίστηκαν στις κοινωνίες της Μικράς Ασίας και τις γύρω περιοχές, που περιπλανώνται οι ασίκηδες,  νεοπλουτίστικες τάσεις που απαξίωσαν ότι ανατολίτικο. Ό,τι ήταν παραδοσιακό θεωρήθηκε ξεπερασμένο, το σάζι έγινε ηλεκτρικό και η λαϊκή κουλτούρα μπήκε με ηλεκτρικές εκδυτικοποιημένες μπάντες, στις αίθουσες νυκτερινών κέντρων μαζικής διασκέδασης. Αυτή η τάση συμπαρέσυρε την τέχνη των ασίκηδων, η οποία φάνηκε ότι ξεπεράστηκε και παράκμασε. Το αναγνώριζε αυτό ο ταξιδιώτης επισκέπτης της Κωνσταντινούπολης όταν έβλεπε τους ασίκηδες να ζουν σαν παρίες, να μοιάζουνε γραφικοί, επαίτες μουσικοί του δρόμου με πολύ περιορισμένο κοινό.

Αυτό ήταν όμως πρόσκαιρο, διότι μετά την παρέλευση των δεκαετιών ‘80-‘90, τις δύο τελευταίες δεκαετίες υπάρχει μια παγκόσμια στροφή στην παράδοση με άξονα την ethnic μουσική, η οποία υποστήριξε την αναγνώριση της αξίας των ασίκηδων και αναβίωσε την τέχνη τους.

Έτσι εκδηλώνεται σήμερα η στροφή του κόσμου στις καλλιτεχνικές και ηθικές αξίες που διατήρησαν όσοι ασίκηδες στάθηκαν θεματοφύλακες της ιδιότυπης κουλτούρας τους. Κάποιοι συνειδητά παρέμειναν πιστοί στις αρχές τους, κρατώντας το νήμα της παράδοσής τους. Κάποιοι άλλοι, σε απομακρυσμένες περιοχές, όπως η ηπειρωτική Τουρκία και περιοχές του Ιράκ και του Ιράν, παρέμειναν, σε ένα βαθμό, μονωμένοι από τις δυτικές επιδράσεις. Έτσι, η τέχνη και ο τρόπος ζωής των ασίκηδων παρέμειναν ζωντανά και σχεδόν αναλλοίωτα ως τις μέρες μας.

Τα χρόνια μετά το 1960, ειδικά στην Τουρκία, οι ασίκηδες με την αντιστασιακή τους παράδοση, ανέλαβαν ενεργό ρόλο και δράση διαμαρτυρίας. Το σάζι έγινε σύμβολο της μαχόμενης διανόησης έναντι του καθεστώτος.

Παρ' όλη την άγραφη ασυλία, που σε ένα βαθμό τους προστάτευε, κάποιες φορές, ειδικά όταν στάθηκαν ιδιαίτερα οξείς στις εκφράσεις κι αναπτέρωσαν το λαϊκό αίσθημα για δικαιοσύνη κι ελευθερία, επίσημο κράτος και παρακρατικές οργανώσεις τους καταδίωξαν. Παρόλα αυτά, έβρισκαν καταφύγιο και προστασία στα λαϊκά στρώματα, όπου πρόθυμα τους φυγάδευαν ή τους έκρυβαν.

Ειδικά στο Αζερμπαϊτζάν η ασίκικη τέχνη έχει ακμάσει εξαιρετικά στις μέρες μας, έχοντας διαφορετική ιστορική διαδρομή από τις υπόλοιπες περιοχές που συναντάμε τους ασίκηδες. Η περίοδος της διακυβέρνησης από τον σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί (Mohament Reza Pahlavi) έως το 1979 για το ιρανικό Αζερμπαϊτζάν ήταν δύσκολη. Απαγορεύτηκε η αζέρικη γλώσσα και στη θέση της επιβλήθηκε η περσική. Ωστόσο, υπήρξε ανοχή στη μουσική των ασίκηδων, οι οποίοι εμφανίζονται συχνά σε καφενεία. Στις ανατολικές περιοχές διαμορφώθηκε η συνήθεια να δημιουργούν μουσικά σύνολα με τη συνοδεία δύο ακόμη μουσικών που έπαιζαν το πνευστό μπαλάμπαν και το κρουστό καβάλ. Στις ανατολικές περιοχές που ήταν λιγότερο αστικές, αυτά τα σχήματα δεν ήταν εύκολο να ευοδώσουν κι έτσι οι ασίκηδες ήταν πάντα μοναχικοί, περιπλανώμενοι καλλιτέχνες.

Με την ισλαμική επανάσταση απαγορεύτηκε καθολικά η μουσική σε όλη την Ιρανική επικράτεια. Παρόλα αυτά, μια δεκαετία αργότερα ο ασίκης Ρεζούλ Κουρμπανί (Rəsul Qurbani), που μέχρι τότε ζούσε ως περιπλανώμενος μικροπωλητής, αποφάσισε να υψώσει το ανάστημά του και να διεκδικήσει την ελευθερία της έκφρασής του τραγουδώντας με το σάζι. Αναβίωσε με αυτό τον τρόπο την τέχνη των ασίκηδων, συνθέτοντας όμως τραγούδια με θρησκευτικό περιεχόμενο και επαναστατικά θέματα, τα οποία η κυβέρνηση δεν αξιολόγησε ως αντιστασιακά και επικίνδυνα. Η απήχησή του στο κοινό ήταν μεγάλη και το καθεστώς θεώρησε ότι ήταν καλύτερο, αντί να τα απαγορεύει να τα χρησιμοποιήσει ως μέσον προπαγάνδας για τη δημιουργία ενός φιλολαϊκού προφίλ. Έτσι αρχικά επέτρεψε την αναμετάδοσή τους από το ραδιόφωνο. Προχώρησε ακόμη παραπέρα με σκοπό να δημιουργήσει ένα ευάρεστο πρόσωπο στη δύση, να εξάγει τη μουσική αυτή και επιδότησε τον Ρεζούλ για να κάνει εμφανίσεις σε μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, γεγονός που συντέλεσε στην ανακήρυξη της ασίκικης μουσικής ως σύμβολο της αζέρικης πολιτιστικής ταυτότητας.

Αλλά και στις περιοχές του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας υπήρξε μια αυθόρμητη στροφή στις παραδόσεις, αναδομώντας την πολιτιστική τους ταυτότητα. Έτσι οι ασίκηδες ανακηρύχθηκαν με μεγάλη λαϊκή αποδοχή θεσμοφύλακες του εθνικού πολιτισμού. Άρχισαν συναυλίες, παραστάσεις και φεστιβάλ, δίνοντας μια νέα δυναμική στη δράση των ασίκηδων. Άνοιξαν σχολές και πλήθος νέων αφοσιώθηκε στην μαθητεία της ασίκικης τέχνης.

Έτσι δημιουργήθηκε ένα κίνημα ασίκικης μουσικής στο Αζερμπαϊτζάν, όπου η παράδοση εκσυγχρονίστηκε δυναμικά και οι ασίκηδες επαγγέλλονται πλέον αναγνωρισμένοι μουσικοί και μουσικοδιδάσκαλοι.

Εκτός από τις σχολές και τα ωδεία που έχουν αναλάβει σημαντικό ρόλο στην μουσική παιδεία, η παράδοση των ασίκηδων συνεχίζει ακόμα και στις μέρες μας να περνάει από παππού σε εγγονό, από δάσκαλο σε μαθητή, ως ένας άυλος, πνευματικός, πολιτιστικός θησαυρός. 

Τον Σεπτέμβριο του 2009, η ασίκικη τέχνη του Αζερμπαϊτζάν συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

 
Σημειώσεις

[1]. Πηγή: Θωμάς Κοροβίνης, Οι Ασίκηδες
[2]. Ήταν μία από τις πιο σημαντικές βασιλικές σιιτικές δυναστείες του Ιράν, (1501-1736 μ.Χ.) με ρίζες στο σουφίτικο τάγμα Σαφαβίγια (Σαφαβίδες).
[3]. Πηγή: Θωμάς Κοροβίνης, Οι Ασίκηδες.

Βιβλιογραφία

• Θωμάς Κοροβίνης, Οι Ασίκηδες, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 2003.

Σύνδεσμοι

Ashik. Πηγή: Βικιπέδια, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Ασίκηδες: Οι ερωτευμένοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Πηγή: To Koskinο, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Ασίκηδες, Η αλεβίτικη πολιτιστική παράδοση, Πηγή: Eastmediteranian, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
"Ημερολόγιο λιποταξίας" (47) - Παρέα με τους Ασίκηδες! Πηγή: Psonthomfanix, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Δερβισάδες μπεκτασήδες -ή μεβλεβήδες; Πηγή: Ο Δύτης των Νιπτήρων, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Η πολιτιστική κληρονομιά των ασίκηδων, Πηγή: Ουνέσκο, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Asiklar: Those Who Are in Love, 1996, Σκηνοθεσία: David Grabias, Πηγή: www.imdb.com, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Bίντεο από συναπάντημα Ασίκηδων στο Ιράν, Πηγή: Youtube, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Βίντεο από συναπάντημα ασίκηδων στο Ιράν: τραγουδάει ο Ασίκης Νουσρετουλάχ Ζεργκέρ, Πηγή: Youtube, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Βιντεο από παράσταση: Aşıklar Meclisi - Alevi İran Ozanları- Dertli Divani - Hacıbektaş Davut Sulari Etkinliği Konseri, Πηγή: Youtube, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Βίντεο: Ο αζέρος ασίκης Ζανλάρογλου, Πηγή: Youtube, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019
Βιντεοσκοπημένη πλήρης παράσταση του ασίκη Hüseyn Saraçlı, Πηγή: Youtube, Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2019

Λ.Κ.