Ο θρυλικός Μιγιαμότο Μουσάσι (Miyamoto Musashi, 1584-1645), σαμουράι της Χαριμά -όπως αυτοπροσδιορίζεται, χρησιμοποιώντας το όνομα της γενέτειράς του- θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους Ιάπωνες ξιφομάχους όλων των εποχών. Υπήρξε επίσης ζωγράφος, καλλιγράφος και συγγραφέας με έντονο φιλοσοφικό στοχασμό, ακολουθώντας ηθικό και αισθητικό προσανατολισμό, με ρίζες στον Ζεν Βουδισμό.

 Το Βιβλίο των Πέντε Δακτυλιδιών (Go Rin no Sho) είναι ένα από τα πιο σημαντικά συγγραφικά του έργα, που φτάνει στα χέρια μας μέσα από το πέρασμα των αιώνων. Πρόκειται για καρπό βιωμάτων μιας ζωής αφιερωμένης στην τέχνη της ξιφασκίας, της μάχης και της στρατηγικής. Πρόκειται για απόσταγμα συμπερασμάτων, το οποίο συνέλλεξε από την αφοσίωσή του σε έναν τρόπο ζωής που τον κράτησε ζωντανό θριαμβευτή στις μονομαχίες της ζωής και του θανάτου, αλλά και στις «μάχες» της ειρηνικής ζωής που έζησε ως τα ώριμα χρόνια του βίου του.

Σμιλεμένο από τον άσβεστο πόθο του Μουσάσι να τελειοποιήσει την τέχνη του ξίφους, το κείμενο εμπνέει τον αναγνώστη να στοχαστεί στην όξυνση συνειδησιακών και φυσικών ικανοτήτων, που έρχονται ως αποτέλεσμα της αφοσίωσης στην τελειοποίηση μιας τέχνης. Μέσα από το κείμενο διακρίνουμε τον τρόπο που ο μαχητής μετουσιώνει την τέχνη του σε ατραπό αυτογνωσίας.

Ο Μιγιαμότο Μουσάσι και η Εποχή του

Παρόλο που ο θρύλος καλύπτει πολλά από τα βιογραφικά του στοιχεία και δεν είναι εφικτό να ιχνηλατηθεί επακριβώς ο βίος του, εντούτοις υπάρχουν στοιχεία που είναι κοινά σε πλήθος πηγών. Ο Μουσάσι υπήρξε γόνος οικογένειας σαμουράι (ανώτερη κοινωνική τάξη πολεμιστών). Πέρασε τα παιδικά του χρόνια κοντά στο κάστρο Χιμέτζι, στην περιοχή Χαριμά της επαρχίας Χιόγκο.

Έχασε την οικογένειά του στις μάχες που μαίνονταν μεταξύ των τοπικών φεουδαρχών νταϊμιό. Ήδη έναν ολόκληρο αιώνα πριν γεννηθεί ο Μιγιαμότο Μουσάσι, η Ιαπωνία ταλανιζόταν σε έναν σκληρό εμφύλιο πόλεμο μεταξύ φεουδαρχών, για την επικράτηση του ενός μοναδικού ηγεμόνα, που θα ενοποιούσε τη χώρα υπό την κυριαρχία του.

Ο Μιγιαμότο υιοθετήθηκε από τον Μιγιαμότο Μουνισάι (Miyamoto Munisai), σαμουράι της επαρχίας Οκαγιάμα, που έγινε και δάσκαλός του στην τέχνη της ξιφασκίας. Παρά την έντονα συγκρουσιακή ιδιοσυγκρασία που χαρακτήριζε τον ταλαντούχο Μουσάσι, ήταν απόλυτα αφοσιωμένος στην καθοδήγηση του Μουνισάι, πετυχαίνοντας μάλιστα να κερδίσει την πρώτη του μονομαχία, θανατώνοντας έναν φημισμένο αντίπαλο, σε ηλικία μόλις δεκατριών ετών.

Τα επόμενα χρόνια της ζωής του, παρά την αντίθετη θέληση του πατριού του, προκάλεσε πλήθος ξιφομάχων σε μονομαχία, νικώντας τους έναν προς έναν και τελειοποιώντας διαρκώς την τεχνική του. Το 1600, όταν ο Μιγιαμότο ήταν περίπου δεκαεπτά χρόνων, έγινε η μάχη στη Σεγκιγκαχάρα, η πιο σημαντική σφοδρή και αποφασιστική μάχη στην ιαπωνική φεουδαρχική ιστορία. Ήταν η μάχη που σηματοδότησε την έναρξη της περιόδου Έντο ή αλλιώς του σογκουνάτου Τοκουγκάβα, και την ενοποίηση της Ιαπωνίας κάτω από έναν ηγέτη-σογκούν, τον Τοκουγκάβα (Tokugawa), που εν τέλει κυριάρχησε. Για λίγα ακόμα χρόνια οι σαμουράι θα διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο, μέχρι την τελική διαμόρφωση των ισορροπιών μεταξύ των γαιοκτημόνων. Σε αυτή την περίοδο και σε ηλικία είκοσι ενός ετών ο Μιγιαμότο Μουσάσι ταξίδεψε στο Κιότο, όπου μονομάχησε και νίκησε ένα πλήθος μαχητών χρησιμοποιώντας τα δύο του σπαθιά, το κατάνα (βασικό ξίφος των Σαμουράι) και το βακιζάσι (βοηθητικό ξίφος). Ο θρύλος που τον ακολουθεί αναφέρει ότι θανάτωσε εξήντα αντιπάλους σε μονομαχίες ζωής και θανάτου.

Υπήρξε ιδιαίτερα προσεκτικός στις κινήσεις του κι επέλεξε να μην καλυφθεί ποτέ κάτω από την αιγίδα οποιουδήποτε νταϊμιό, προκειμένου να διαλέγει ο ίδιος πότε και ποιόν θα υπηρετεί. Ενώ μπορούσε πολύ εύκολα να εξαργυρώσει τη φήμη του με πλούτο και τιμές, προτίμησε να παραμείνει αδέσμευτος. Ακολούθησε έτσι τον δρόμο του ρονίν-σαμουράϊ (περιπλανώμενου σαμουράϊ), καθώς για σκοπό της ζωής του δεν θεωρούσε την προστασία των φεουδαρχών, αλλά τη διαρκή ατομική του εξέλιξη. Αφιέρωσε τη ζωή του στην αυτοτελειοποίηση δια μέσου της τέχνης της ξιφασκίας, με απώτερο στόχο την πνευματικότητα που διαρκώς αποζητούσε.

Είχε φτάσει σε ηλικία είκοσι εννέα χρόνων, όταν προκάλεσε τον μεγαλύτερο ξιφομάχο της Ιαπωνίας, Σασάκι Κοτζίρο (Sasaki Kojirō), ιδρυτή της σχολής ξιφασκίας «Γκανρύου» (Ganryū). Στη μονομαχία αυτή πήγε οπλισμένος μόνο με ένα ξύλινο ξίφος και νίκησε. Πένθησε τον αντίπαλό του, τιμώντας τον όπως του άξιζε, πλάι στην οικογένεια και τους οικείους του. Αυτή η μονομαχία ήταν καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία του και σηματοδότησε το τέλος των μονομαχιών του. Στα κείμενά του αναφέρει: «Κατάλαβα ότι είχα υπάρξει νικητής επειδή είχα εξαιρετικές ικανότητες στις πολεμικές τέχνες. Ίσως να είχα κάποιο φυσικό ταλέντο ή να μην είχα αποκλίνει από τις φυσικές αρχές. Ή, πάλι, ίσως ο λόγος να ήταν ότι οι πολεμικές τέχνες των άλλων υπολείπονταν σε κάτι».

Η απότομη, αποφασιστική μεταμόρφωσή του συνέπεσε με τις ευνοϊκές συνθήκες της περιόδου εκείνης, για αλλαγές προς ειρηνικές δραστηριότητες. Η μάχη της Οσάκα, το 1615, επισφράγισε την επιβολή του σογκουνάτου (το σύστημα της εξουσίας του σογκούν) και ρύθμισε πολλά ζητήματα κοινωνικής δομής και ιεραρχίας. Τον εμφύλιο πόλεμο διαδέχθηκε μία μακρόχρονη περίοδος ειρήνης και πολιτιστικής ακμής, οπότε ο ρόλος των πολέμαρχων και των σαμουράι άλλαξε ριζικά και η ζήτηση για μισθοφορικές πολεμικές υπηρεσίες έπαψε οριστικά. Οι σαμουράι, διατηρώντας τίτλους ευγενείας, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πολιτιστική ακμή της μετέπειτα χρυσής περιόδου Έντο.

«Έπειτα από ενδοσκόπηση, αποφασισμένος να κατανοήσω καλύτερα τις βαθιές αρχές, άρχισα να ασκούμαι μέρα-νύχτα και φτάνοντας στα πενήντα μου χρόνια συνειδητοποίησα τον δρόμο αυτής της πολεμικής τέχνης με πολύ φυσικό τρόπο. Έκτοτε αφιέρωσα τον εαυτό μου στην έρευνα των ανώτερων αρχών της πολεμικής μου τέχνης». Με αυτά τα λόγια επισφραγίζει ο ίδιος ο Μουσάσι τη συνειδητή αλλαγή στη ζωή του.

Βιογραφικά στοιχεία φανερώνουν ότι ήδη από νωρίτερα το ενδιαφέρον του Μουσάσι για την τέχνη της στρατηγικής και του πολέμου δεν περιορίστηκε μόνο σε απόλυτα πρακτικό επίπεδο, αλλά είχε βαθύτερες αναζητήσεις. Σε ηλικία είκοσι τεσσάρων ετών είχε γράψει το Χεϊντόκυο (Heidōkyō), ένα κείμενο για την τέχνη της στρατηγικής, που προοριζόταν για τη θεωρητική κατάρτιση των μαθητών στη σχολή ξιφασκίας που είχε ιδρύσει. Ο Μουσάσι στράφηκε επίσης στις καλές τέχνες, ζωγραφίζοντας και γράφοντας ποιήματα και έργα που παραμένουν πολύτιμα ως σήμερα, καθώς η πολεμική του τέχνη δεν βρήκε εφαρμογή μόνο στις μάχες, αλλά σε κάθε τομέα ανθρώπινης δραστηριότητας, αφού πρόκειται για μία πρακτικά εφαρμόσιμη φιλοσοφία ζωής.

Από την ηλικία των τριάντα έως τα πενήντα εννέα έζησε ως σύμβουλος-σαμουράι, στην υπηρεσία διαφόρων φεουδαρχών. Η ζωή του όμως δεν είχε πλέον τις εντάσεις της αρχικής περιόδου, καθώς συνέχισε τον βίο του μελετώντας και αναπτύσσοντας τις δικές του βασικές αρχές για τον «δρόμο του πολεμιστή» ή αλλιώς «μπουσίντο», που μπορεί να χαρακτηριστεί ολιστικός, καθώς άπτεται κάθε δραστηριότητας της ζωής.

Στα στερνά του χρόνια αποσύρθηκε στο σπήλαιο Ρεϊγκάντο,  στο βουνό Ιβάτο, ζώντας σχεδόν ως ερημίτης. Πηγές αναφέρουν ότι τον συγκλόνισε ο θάνατος του γιου του, με αποτέλεσμα να στραφεί ακόμη πιο βαθιά στις πνευματικές του αναζητήσεις. Είναι η περίοδος που ολοκλήρωσε Το Βιβλίο των Πέντε Δακτυλιδιών.

Ο Μουσάσι στάθηκε ριζοσπαστικός νεωτεριστής, απορρίπτοντας ακόμη και την παραδοσιακή μορφή των πολεμικών τεχνών, για να γίνει εκφραστής ενός νέου πρωτότυπου μαχητικού στυλ. Η σκέψη του διατηρεί ακόμη και σήμερα τη φρεσκάδα και την εσωτερική, ριζοσπαστική της αξία. Για αυτό άλλωστε Το Βιβλίο των Πέντε Δαχτυλιδιών κατατάσσεται στα κλασσικά έργα της παγκόσμιας γραμματείας και είναι ένα πρακτικό βοήθημα ζωής, που μελετήθηκε από πολλούς αναζητητές σε κάθε άκρη του πλανήτη.

Το Βιβλίο: Η Αναζήτηση της Καθολικής Αλήθειας

Το βιβλίο αναπτύσσεται σε πέντε κεφάλαια, τα «Πέντε Δακτυλίδια», που αντιστοιχούν στα τέσσερα στοιχεία: Γη, Νερό, Φωτιά, Αέρα και το πέμπτο Κενό, ή σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες Αιθέρα. Η ταξινόμηση είναι ανάλογη με τα πέντε στοιχεία, όπως περιγράφονται από τον Βουδισμό. Τα πέντε στοιχεία είναι τα θεμέλια του κόσμου και της ζωής. Οτιδήποτε στη ζεν βουδιστική κοσμοθεώρηση ανάγεται σε αυτά, οπότε τα πέντε στοιχεία εκφράζονται αντίστοιχα και στη μάχη. Ο Μουσάσι, σχολιάζοντας Το Βιβλίο των Πέντε Δακτυλιδιών, ισχυρίζεται ότι ανάγει τη διαδρομή εξέλιξης του ξιφομάχου σε αναζήτηση της καθολικής αλήθειας της ζωής. Η ακόλουθη προσέγγιση του βιβλίου αφήνει κατά μέρος την προσήλωση στις τεχνικές λεπτομέρειες της ξιφασκίας και της μάχης και αναδεικνύει την καθολική αξία που ο ίδιος αναζητούσε.

Το Βιβλίο της Γης περιγράφει το πνεύμα του «μπουσίντο» στην καθημερινή ζωή. Είτε πρόκειται για την καθημερινότητα σε περίοδο ειρήνης, είτε για τον τρόπο με τον οποίο μπαίνει κανείς στη μάχη. Όσα παρουσιάζονται σε αυτό το κεφάλαιο καθορίζουν τις βασικές αρχές που πρέπει να διέπουν τη ζωή του αφιερωμένου στην τέχνη του πολέμου. Για αυτό άλλωστε ονομάζεται Βιβλίο της Γης. Αφορά όλο το έργο καλλιέργειας, προετοιμασίας και σποράς των κατάλληλων αρχών, ώστε ο πολεμιστής την κρίσιμη στιγμή να θερίσει τα καλύτερα αποτελέσματα από τη μάχη.

Ως κεντρική αξία δεσπόζει η ανάπτυξη της διάκρισης, η οποία πρέπει να είναι διαρκώς σε εγρήγορση και αδιάκοπη εξάσκηση. Όχι μόνο δεν επιτρέπεται να αφαιρείται κανείς και να πέφτει σε λήθαργο ούτε στιγμή, αλλά αντίθετα πρέπει να διατηρεί το νου σε στάση παρατήρησης και να βρίσκει τρόπους να οξύνει την αντίληψή του. Η έκβαση της μάχης μπορεί να κριθεί σε μια απειροελάχιστη στιγμή, να καθοριστεί από μία ασήμαντη λεπτομέρεια. Έτσι ο πολεμιστής για να επιβιώσει οφείλει να διεισδύει στο ελάχιστο, και αυτό είναι προϊόν της διάκρισης.

Η διάκριση καλλιεργείται όταν αποδίδεται σημασία σε καθετί, ακόμα και σε ό,τι δεν είναι ορατό, όταν συντονίζεται ακόμη και στις μικρότερες λεπτομέρειες: «Μην αφήνετε κάτι απαρατήρητο, θεωρώντας το άνευ αξίας, γνωρίστε τόσο τα μικρότερα κι ασήμαντα πράγματα, όσο και τα μεγαλύτερα, αυτά που θεωρείτε ρηχά, αλλά και τα βαθύτερα», γράφει ο Μουσάσι. Λίγο παρακάτω, διαβάζουμε στο κείμενο: «...δεν μπορούν όλα να εξηγηθούν λεπτομερώς. Να έχετε υπόψη ότι μαθαίνοντας για ένα ζήτημα, αποκτάτε αντίληψη για χιλιάδες. Μελετώντας άοκνα μέσα από τον δρόμο της στρατηγικής, θα πετύχετε να μην υπάρχει τίποτα που να μην μπορείτε να αντιληφθείτε».

Ο Μουσάσι πίστευε ότι η τέχνη της στρατηγικής είναι μία και μοναδική. Είτε πρόκειται για μονομαχία, είτε για τη ζωή στην πιο απλή της εκδοχή, ή ακόμα και για τη μάχη ενός στρατηγού που διοικεί το στράτευμα. Η κατανόηση της τέχνης του ξίφους μπορεί να εφαρμοστεί με την ίδια αποτελεσματικότητα, απαράλλαχτη παντού.

Ο μαχητής πρέπει επίσης να διευρύνει την προοπτική του ασκούμενος στις καλές τέχνες, όπως είναι η καλλιγραφία και η ζωγραφική, αλλά και στους κοινωνικούς τρόπους. Επιπλέον, χρειάζεται να εξοικειωθεί με διάφορα επαγγέλματα. Μέσω της διάκρισης που αναζητά σε καθετί, μπορεί να αναπτύξει αντικειμενική κρίση και να διευρύνει τη συνείδησή του σε όλο και περισσότερα ζητήματα. Σχετικά με την προετοιμασία για τη μάχη, εκτός από την απαραίτητη εξάσκηση στα δύο βασικά ξίφη, ο μαχητής πρέπει να γνωρίζει εξίσου καλά όλα τα διαθέσιμα όπλα της μάχης.

Παράλληλα με την αφιέρωσή του στη διαρκή εκπαίδευση, οφείλει να βρει τρόπο ώστε να είναι χρήσιμος στους άλλους, καθώς θεμελιώδες στοιχείο για την κατάκτηση της στρατηγικής τέχνης είναι η ανεξικακία σε σκέψη και σε πράξη. Η αυτογνωσία είναι επίσης θεμελιώδης, ως βαθιά αναγνώριση των ανεπτυγμένων δυνατοτήτων και δεξιοτήτων, αλλά και των αδυναμιών του μονομάχου. Η αυτογνωσία οφείλει να απλώνεται σε κάθε επίπεδο, από το πνευματικό, το ψυχικό, το συναισθηματικό, ως και το φυσικό-κινητικό. Αντίστοιχα θεμελιώδης είναι και η ενδελεχής γνώση εκ μέρους του στρατιωτικού διοικητή για κάθε στοιχείο που αφορά στο στράτευμά του.

Μόνο έτσι μπορεί να ξέρει ένας μαχητής πώς να προφυλαχθεί, να ορμήσει, να χαλαρώσει, να αμυνθεί, ποιος είναι ο κατάλληλος χρονισμός για την επίθεση και πώς να αποφύγει την προσκόλληση σε κάποιο τέχνασμα ή όπλο, καθώς αυτό θα προξενήσει αδυναμία. «Αυτά είναι βασικά στη στρατηγική, διαφορετικά η στρατηγική σας θα γίνει αβέβαιη», τονίζει ο ρονίν δάσκαλος Μιγιαμότο Μουσάσι στο Βιβλίο της Γης, το οποίο τελειώνει με σύνοψη όλων των στοιχείων που προαναφέρονται:

Μη σκέφτεσαι ανέντιμα.
Η εξέλιξη έγκειται στην εξάσκηση.
Γνώρισε κάθε τέχνη.
Μάθε όλα τα επαγγέλματα.
Διέκρινε μεταξύ κέρδους και απώλειας στα εγκόσμια θέματα.
Ανέπτυξε διαισθητική κρίση και κατανόηση για τα πάντα.
Να αντιλαμβάνεσαι ό,τι δεν είναι ορατό.
Δώσε προσοχή ακόμα και σε μικροπράγματα.
Μην κάνεις τίποτα άχρηστο.

Στο Βιβλίο του Νερού, ο Μιγιαμότο περιγράφει την ηθική και τον χαρακτήρα που οφείλει να διαμορφώνει κανείς ως απαραίτητο στοιχείο για την εξάσκηση της τέχνης του πολέμου. Προτρέπει σε καθημερινό έλεγχο της ψυχολογικής διάθεσης, ώστε η εφόρμηση σε δράση να γίνεται δίχως τον παραμικρό δισταγμό. Περιγράφονται οι τρόποι να βελτιώσει κανείς χαρακτηριστικά του που τον καθιστούν διστακτικό και μειώνουν την ευέλικτη προσαρμοστικότητα, στοιχείο απαραίτητο στις μάχες.

Ως βασικό άξονα ανάλυσης, το κεφάλαιο χρησιμοποιεί τις πέντε θέσεις που μπορεί να έχει το ξίφος κατά τη μάχη γύρω από το σώμα: άνω, μέση, χαμηλή, δεξιάς και αριστερής πλευράς, και εξηγεί ότι ο μαχητής θα πρέπει άμεσα να προσαρμόζει τη διάθεσή του σε κάθε υποψήφια θέση που τον εξυπηρετεί, ώστε να είναι έτοιμος για επίθεση.

Είναι απαραίτητη η ικανότητα χρήσης όλων των θέσεων, δίχως προτίμηση. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρχει έλεγχος δράσης και να αποσυνδεθεί η διάθεση από τις εξωτερικές συνθήκες που επικρατούν. Η προτίμηση σε βολικές τακτικές ή σε συγκεκριμένο όπλο δεν είναι καλό εφόδιο. Μια τέτοια ελαττωματική αντιμετώπιση φωλιάζει στον αδύναμο κι ασταθή χαρακτήρα, που ο Μουσάσι τονίζει επανειλημμένα ότι είναι πολύ χειρότερο ελάττωμα ακόμη και από την κακή τεχνική.

Ο πολεμιστής θα πρέπει να αναδιαμορφώνει διαρκώς τον χαρακτήρα του, με στόχο «σήμερα να νικήσει τον εαυτό τού χθες», ώστε να απελευθερώνεται από προτίμησεις που τον καθηλώνουν σε στασιμότητα. Όπως ακριβώς το νερό που με ευελιξία αλλάζει, μεταμορφώνεται, περιορίζεται στα όρια της κοίτης, που ρέει και προσαρμόζει τη ροή του στην πιο κατάλληλη διαδρομή, έτσι και ο πολεμιστής πρέπει να έχει την ικανότητα να αλλάζει, να προσαρμόζεται άμεσα μεταξύ μεθόδων και επιλογών, όταν παρουσιάζονται νέα δεδομένα.

Η ικανότητα να συμπλέει ευέλικτα με κάθε ροή της ζωής και να μπορεί παράλληλα να διατηρεί ισορροπία και νηφαλιότητα είναι επιτακτική. Αυτή η κατάσταση συνείδησης, που ο Μιγιαμότο θεωρεί πνευματική, είναι δάνειο από τον Ζεν Βουδισμό, που προάγει την εσωτερική ηρεμία, νηφαλιότητα και πνευματική ισορροπία. Αποφασιστικότητα και ταυτόχρονη εσωτερική ηρεμία είναι η ισορροπία των στοιχείων γιν και γιανγκ, που χρειάζεται να παραμένει δυναμικά ακλόνητη τόσο στη σφοδρότητα της μάχης όσο και στη φυσιολογική καθημερινή ζωή.

Παράλληλα, όσο το πνεύμα προσαρμόζεται και μαθαίνει να είναι ισορροπημένο, σε διαρκή ροή και σύμπλευση με τις εκάστοτε συνθήκες, τόσο πιο βαθιά είναι η θετική επίδρασή του, σε κάθε πτυχή της ηθικής δομής του μαχητή.Τότε η δράση εξομαλύνεται σε μια ισορροπημένη, αβίαστη συμπεριφορά, στη ζωή και στη μάχη. Τότε όλα τα μέρη της οντότητάς του συντονίζονται αρμονικά κι ο μαχητής, όπως το νερό, δεν χάνει ποτέ τη δύναμή του.

Ακόμη και ο τρόπος που βλέπει κανείς τα πράγματα διαμορφώνεται από τη διάθεσή του. Το βλέμμα ως φυσική αίσθηση όρασης, αλλά και μεταφορικά ως νοητική αντίληψη, επηρεάζεται από τη διάθεση. Όταν εκμηδενιστεί κάθε αναστολή και αναποφασιστικότητα, ο μαχητής αποκτά τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται το περιβάλλον πλήρως, όντας εντελώς ανοιχτός. Τότε βλέπει δίχως καν να μετακινεί τα μάτια, με σχεδόν διορατική δεξιότητα. Επιπλέον, η αποδέσμευση της σκέψης από κάθε πλαίσιο προετοιμασίας, προτίμησης ή γνώσης, δίνει τη δυνατότητα σε κάποιον να επικεντρωθεί απόλυτα στις συνθήκες της παρούσας στιγμής.

Το Βιβλίο της Φωτιάς ξεκινάει με τη φράση «Περιγράφω τη μάχη ως φωτιά». Η μάχη είναι σαν τη φωτιά που κατακαίει στο διάβα της, χρειάζεται όμως καύσιμη ύλη για να διατηρηθεί. Και η καύσιμη ύλη είναι η τέχνη της στρατηγικής που έχει συσσωρεύσει ο μαχητής ως τη στιγμή της αναμέτρησης. Σαν τη φωτιά που προχωράει παντού, όπου βρίσκει καύσιμο, έτσι καθετί είναι προς χρήση. Πρώτο, λοιπόν, σημαντικό όταν μπαίνει κανείς στο πεδίο της μάχης είναι να γνωρίζει όσο περισσότερα μπορεί για τα δεδομένα του περιβάλλοντος: για το φως και την κατεύθυνσή του, για τη μορφολογία του εδάφους και τα εμπόδια που υπάρχουν, ώστε όλα να χρησιμοποιηθούν και να είναι υπό έλεγχο κάθε κίνηση του αντιπάλου.

Δεν υπάρχουν κανόνες ηθικολογικής φύσης, οι οποίοι μόνο τροχοπέδη στην αποφασιστικότητα μπορούν να είναι. Όταν έρθει η στιγμή, τότε χωρίς τον παραμικρό δισταγμό πρέπει να εξαπολύεται ακαριαία επίθεση. Το χτύπημα απαιτεί ορμή και σύνεση ταυτόχρονα, ώστε ούτε στιγμή να μην αποσπάται η προσοχή, γιατί πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος να ανοιχτεί ο μαχητής και να εκτεθεί ευάλωτος σε αντεπίθεση.

Επιπλέον, στις τεχνικές λεπτομέρειες της μάχης, που ο Μουσάσι παραθέτει στο εν λόγω κεφάλαιο, γίνεται λόγος για την κατάρρευση του ρυθμού στους σχηματισμούς του αντιπάλου. Ως γνωστόν, οι τυμπανιστές έδιναν στις μάχες τον ρυθμό κι εμψύχωναν τις στρατιές των συμμαχητών. Η απώλεια του ρυθμού έδειχνε κατάρρευση και σήμανε την κατάλληλη ώρα για τελική επίθεση.

Στο Βιβλίο του Αέρα αναλύονται τα κενά και τα λάθη στη διδασκαλία της ξιφασκίας. Βλέποντας τα λάθη των άλλων, εντοπίζουμε τις δικές μας δυνάμεις και αδυναμίες, και με τις κατάλληλες διορθώσεις αναπροσδιορίζουμε την πορεία της εξέλιξής μας. Γενικά το κεφάλαιο αυτό αναδεικνύει τη σημαντικότητα της επακριβούς και σε βάθος μελέτης του αντιπάλου. Πιθανό για αυτό να ονομάζεται Βιβλίο του Αέρα. Σαν αέρας η σκέψη και το πνεύμα μπορεί να διεισδύει παντού. Λεπτοφυής και χωρίς την παραμικρή τροχοπέδη, αδράνεια ή προσκόλληση περνάει κι από τις πιο μικρές σχισμές, αναλύοντας, διερευνώντας, ανακαλύπτοντας και φέρνοντας φως στο σκοτάδι. Έτσι, με αυτό το μη προκατειλημμένο πνεύμα μπορεί κανείς να διεισδύσει παντού, ακόμα και στην κριτική της στρατηγικής του αντιπάλου, χωρίς να τον αντιμάχεται αντιδρώντας νοητικά, αλλά διακρίνοντας αμερόληπτα την παραμικρή λεπτομέρεια.

Ο Μιγιαμότο θεωρεί ορθό δρόμο αυτόν της αναζήτησης των καθολικών αρχών που διέπουν κάθε ζήτημα κι όχι εκείνον που ακολουθούν άλλες διδασκαλίες ξιφομαχίας, που εμμένουν σε αποσπασματικές, προκαθορισμένες μορφές και μεθόδους, δηλαδή σε έτοιμες συνταγές. Απορρίπτει τις μυστικές, αρχαίες, παραδοσιακές διδασκαλίες και στρατηγικές προγενέστερων πολεμικών τεχνών, που ακολουθούν πιστά οι περισσότερες σχολές. Θεωρεί λάθος τη δέσμευση σε κοινότυπες τεχνικές, τις οποίες αντιμετωπίζει ως κελύφη -εξωτερικές μορφές που δεν έχουν καμία ουσία.

Αντιθέτως, ο μαχητής οφείλει να επιλέγει την καταλληλότερη προσέγγιση για κάθε περίσταση, ανάλογα με τη φύση και την ιδιοσυγκρασία του, υιοθετώντας την πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση, ανάλογα με τον αντίπαλο. Η προσέγγιση αυτή απαιτεί την κατανόηση του μαχητή, προκειμένου να απορρίψει τα λάθη, τις συνήθειες και τις προκαταλήψεις του, για να υιοθετήσει τη βαθύτερη, αληθινή ουσία της ζωής του σαμουράι, δημιουργώντας πνεύμα αταλάντευτο, χωρίς αμφιβολίες.

Όπως τονίζει ο Μουσάσι, οι δάσκαλοι ξιφασκίας θα έπρεπε να διδάσκουν τη στρατηγική τέχνη συνολικά, υπεράνω ακόμα και αυτής καθαυτής της ξιφασκίας: «Μερικοί από τους στρατηγούς σε όλο τον κόσμο ασχολούνται μόνο με την ξιφομαχία και περιορίζουν την εκπαίδευσή τους στην καλλιέργεια του χειρισμού του ξίφους και της κινησιολογίας του σώματος. Δεν ασχολούνται με το σύνολο της ζωής, ως πεδίο μαθητείας και βελτίωσης της τέχνης τους».

Στο Βιβλίο του Κενού, που είναι ένα σύντομο κεφάλαιο, αποτιμά τη φύση της ανθρώπινης γνώσης και εξέλιξης. Το Βιβλίο του Κενού ή του Αιθέρα, αναφέρεται σε ότι «δεν μπορεί να φανεί», κι επιχειρεί να το προσεγγίσει με το σκεπτικό: «γνωρίζοντας πράγματα που υπάρχουν, μπορείτε να ξέρετε για αυτό που δεν υπάρχει».

Φαίνεται ότι πρόκειται για ιδιαίτερα εσωτερικής φύσης κείμενο, που εξετάζει ό,τι δεν γίνεται αντιληπτό ή κατανοητό αποκλειστικά μόνο με τον αισθητηριακό - νοητικό τρόπο αντίληψης. Συγκεκριμένα, ως αυτά «που δεν υπάρχουν» εννοεί όλα εκείνα που δεν είναι πράξεις, δεν είναι πραγματοποιημένα, ή δεν αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις. Τα αποκαλεί πνεύμα και τα εντάσσει στις πληροφορίες που ναι μεν αντιλαμβανόμαστε με τη συνείδηση, αλλά δεν είναι εκδηλωμένα σε φυσικό επίπεδο.

Αυτή η εκπαίδευση είναι ουσιαστικά εξάσκηση σε μία Ζεν θεώρηση του Κόσμου. Το κενό είναι άδειο, ακόμα και από την αίσθηση του εαυτού, του καλού και του κακού, της θέλησης και της μη θέλησης. Το κενό συσσωρεύει το πνευματικό δυναμικό που απαιτείται για το συνειδησιακό άλμα προς το σατόρι, τη φώτιση κατά τον Ζεν Βουδισμό.

Ποιος όμως είναι ο ιδανικός τρόπος ζωής για να εισέλθει ο μαχητής σε αυτή την κατάσταση;

Πρώτο βήμα είναι η συνειδητοποίηση, όπως ήδη τονίστηκε, ότι οι διάφορες παρανοήσεις οφείλονται κυρίως σε προκαταλήψεις, σε προκαθορισμένες σκέψεις και κρίσεις, τις οποίες κουβαλάμε μέσα μας. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να διαθέτει κανείς διαρκώς εντός του την «παρουσία του κενού χώρου», στον οποίο να μην υπάρχει καμία προσχηματισμένη «μορφή», όπου καθετί μπορεί να είναι ευπρόσδεκτο. Όλα είναι αποδεκτά για παρατήρηση, ακόμα κι αυτά που με τις προκαταλήψεις θεωρούμε παράδοξα ή απορριπτέα. Μόνο αν διαθέτουμε αυτή την ικανότητα είμαστε σε θέση να βελτιωνόμαστε αέναα. Γιατί τότε καθετί νέο είναι αποδεκτό, χωρίς να αποτελεί απειλή για τις ήδη δομημένες αντιλήψεις μας, πράγμα που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κάθαρση που προαπαιτεί η εξέλιξη. Η διαρκής βελτίωση, τόσο σε σωματική κατάσταση όσο και σε νοητική εγρήγορση, βοηθά στην εσωτερική καθαρότητα, η οποία έχει τη δύναμη να διαλύει κάθε δισταγμό που θολώνει το νου. Αυτή η κατάσταση είναι το πραγματικό κενό.

Το Τέλος του Μουσάσι, η Αρχή μιας Φωτεινής Κληρονομιάς

Ο ρονίν σαμουράι Μιγιαμότο Μουσάσι έφυγε από τη ζωή νικημένος σε μία και μοναδική μάχη. Αυτή με τον θάνατο. Το τέλος του επήλθε από ασθένεια των πνευμόνων. Διαισθανόμενος το τέλος, μοίρασε τα επίγεια αγαθά του και έφυγε ήσυχος και ήρεμος, απέχοντας για μεγάλο διάστημα της ζωής του από βίαιες μάχες. Δίπλα του βρέθηκε ένα σημείωμα αφιερωμένο στον αγαπημένο του μαθητή Τεράο Μαγκονόχο (Terao Magonojō), που του εμπιστευόταν το τελευταίο του χειρόγραφο.

Πρόκειται για το Ντοκόντο, όπως το ονομάζει ο ίδιος ο Μουσάσι, ή Ο Δρόμος της Μοναχικότητας, το οποίο γράφηκε μία εβδομάδα πριν το θάνατό του. Είναι ένα μικρό κείμενο που αποτελείται από εικοσιμία αξίες-αρχές, οι οποίες συνοψίζουν τα αποφθέγματά του για μία λιτή, τίμια και ασκητική στάση στη ζωή. Είναι άρθρο πίστης στη ζωή των σαμουράι. Είναι επίσης διαχρονική πρόταση για τις κοινωνικές αρετές που θεωρούσε ότι πρέπει να διαπνέουν κάθε άνθρωπο ο οποίος θέλει να βαδίσει στον δρόμο της εξέλιξης ελεύθερος.

1.  Αποδέξου τα πάντα όπως ακριβώς είναι.
2.  Μη κυνηγάς την ευχαρίστηση ως αυτοσκοπό.
3.  Μην εξαρτάς την αντίληψή σου, σε καμία περίπτωση, μόνο από μία μονομερή αίσθηση.
4.  Σκέψου ελαφρά για τον εαυτό σου και βαθιά για τον κόσμο.
5.  Αποκολλήσου από την επιθυμία για πάντα.
6.  Μη μετανιώνεις για ό,τι έχεις κάνει.
7.  Ποτέ μη ζηλεύεις.
8.  Ποτέ μην επιτρέψεις στον εαυτό σου να στενοχωρηθεί για έναν χωρισμό.
9.  Η δυσαρέσκεια και τα παράπονα δεν είναι κατάλληλα ούτε για τον εαυτό σου ούτε για τους άλλους.
10. Μην παρασύρεσαι από τη λαγνεία ή τον έρωτα.
11. Μην έχεις προτιμήσεις για τίποτε.
12. Μη σε απασχολεί το μέρος που ζεις.
13. Μην κυνηγάς την καλή γεύση.
14. Μην κρατάς υπάρχοντα που δε σου χρειάζονται.
15. Μην ενεργείς ακολουθώντας τις συνήθεις, εθιμοτυπικές πεποιθήσεις.
16. Μη συλλέγεις όπλα, ούτε να ασκείσαι σε αυτά παραπάνω από όσο χρειάζεται.
17. Μη φοβάσαι τον θάνατο.
18. Μην επιδιώκεις να συσσωρεύσεις περιουσία για τα γηρατειά.
19. Να σέβεσαι τον Βούδα και όλους τους θεούς, αλλά να μη βασίζεσαι στη βοήθειά τους.
20. Μπορεί να εγκαταλείψεις το σώμα σου, αλλά μην προδώσεις την τιμή σου.
21. Ποτέ μην ξεφεύγεις και χάνεσαι από τον δρόμο.

Την στιγμή που ένιωσε πως είχε έρθει το τέλος του, ζήτησε να τον σηκώσουν όρθιο, να σφίξουν το ζωνάρι του και να περάσουν μέσα το κοντό ξίφος. Ύστερα κάθισε, κρατώντας το μακρύ ξίφος στο αριστερό χέρι και ένα ραβδί στο δεξί. Ξεψύχησε σε αυτή την θέση, ατενίζοντας το δρόμο που χρησιμοποιούσαν οι άρχοντες του Κουμαμότο, για να τους βλέπει στα ταξίδια τους στο Έντο, περιμένοντας να τους καλωσορίσει στην επιστροφή.

Σύμφωνα με τον θρύλο, όταν ενταφιαζόταν τελετουργικά, ένας κεραυνός έσκισε τον γαλάζιο ουρανό, κατατρομοκρατώντας τους παριστάμενους. Όπως είπαν, ο θάνατος ενός ενάρετου και ηθικού ανθρώπου ταρακουνά πάντα τον άλλο κόσμο.

Ο τάφος του υπάρχει μέχρι και σήμερα στο χωριό Yuge.

Βιβλιογραφία

• Μουσάσι, Μ., Το Βιβλίο των Πέντε Δακτυλιδιών, Εκδόσεις Πνευματικός Ήλιος, Αθήνα 1993.
• Yoshikawa, E., Musashi: An Epic Novel of the Samurai Era, ed. Kodansha International, 2012.
• Ξυνογαλά, Σ., Μιγιαμότο Μουσάσι: Η Ιστορία του Μεγαλύτερου Ιάπωνα Ξιφομάχου, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 2002.

Σύνδεσμοι

• Άρθρο για τους ρονίν στο Blog “Mountains – Rocks and Dives”
• Ακαδημαϊκή μελέτη για την ταυτότητα του Μιγιαμότο Μουσάσι από την κρατική ιαπωνική σελίδα.
• Η Βιογραφία του Μιγιαμότο Μουσάσι στο διαδικτυακό τόπο της εγκυκλοπαίδειας Μπριτάνικα
• Λήμμα στην Wikipedia για το Βιβλίο των Πέντε Δακτυλιδιών
• Άρθρο στον ειδησεογραφικό διαδικτυακό τόπο pronews για τον Μιγιαμότο Μουσάσι
• Βίντεο με συλλογή αποφθεγμάτων από Το Βιβλίο των Πέντε Δακτυλιδιών και του Ντοκόντο στην αγγλική γλώσα.

Λ.Κ.