Από τα πρώτα παιδικά μας χρόνια έως τα βαθιά γεράματα ερχόμαστε σε επαφή συνεχώς, κάθε μέρα, κάθε στιγμή, με έναν ολόκληρο κόσμο λέξεων, όρων και εικόνων που επιδρούν άλλοτε επιφανειακά και άλλοτε βαθύτερα στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας. Επιδρούν στη σκέψη και αρκετά συχνά στην εξελικτική μας πορεία. Σπάνια όμως συνειδητοποιούμε την επιρροή και τις μεταβολές που ασκούν επάνω μας.

Μεγαλώνουμε με παραμύθια. Ένας ονειρικός κόσμος από γίγαντες, νάνους, ξωτικά και νεράιδες, ιπτάμενα χαλιά, πρίγκιπες και μαγεμένες βασιλοπούλες, ζώα που μιλούν και φέρονται σαν άνθρωποι κινούνται γύρω μας για αρκετά χρόνια χτίζοντας εικόνες που χαράσσονται στη φαντασία μας και αναμφισβήτητα στο υποσυνείδητό μας. Γινόμαστε ήρωες σαν τον Πίτερ Παν και ταξιδεύουμε σε μακρινούς κόσμους αναζητώντας θησαυρούς, πολεμιστές του καλού, υπερασπιστές της ελευθερίας και ταξιδευτές του διαστήματος. Κι ύστερα στο σχολείο, ερχόμαστε σε επαφή με κάθε είδους σύμβολα που συνοψίζουν γνώσεις στα μαθηματικά, στη φυσική, στη γεωγραφία και σε άλλες επιστήμες. Στους δρόμους των πόλεων, στα καταστήματα, στα λιμάνια και στα αεροδρόμια, σύμβολα και σημάδια μας μιλούν με συντομία, μας καθοδηγούν, χωρίς προφορικό λόγο, εντυπώνονται βαθιά μέσα μας, αφήνοντας τα ίχνη τους άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε ασυνείδητα, ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός.

Σύμβολα και εικόνες χρησιμοποιούνται στις διαφημίσεις στοχεύοντας στην αφύπνιση των ενστικτωδών, ενδόμυχων επιθυμιών μας. Μέσα από σύμβολα μεταφέρει ο καλλιτέχνης το μαγικό κόσμο της έμπνευσης στη μουσική, στο χορό, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στη φωτογραφία. Σύμβολα χρησιμοποιεί η επιστήμη για να απεικονίσει γνώσεις, ενώ μέρος της γνώσης του εσωτερικού μας εαυτού αποκαλύπτεται μέσα από τα όνειρα, καθώς δεν είναι παρά προϊόντα της ίδιας μας της Ψυχής, γεμάτα με ενδείξεις και υπαινιγμούς για τις ψυχικές μας τάσεις.

Κληρονομήσαμε σύμβολα και δημιουργήσαμε σύμβολα, καθώς η υπόθεση της δημιουργίας των συμβόλων είναι συνάρτηση της ολοένα αυξανόμενης εμπειρίας και γνώσης της ανθρωπότητας. Η εικόνα, ή το σχέδιο είναι μια συμπυκνωμένη καταγραφή μιας ιδέας ή μιας σειράς ιδεών, ή ακόμη και μιας ολόκληρης ιστορίας, όπως συμβαίνει με τα κινεζικά ιδεογράμματα. Τα σύμβολα αποτελούν ένα μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, ένα από εκείνα που θα μπορούσαν να γίνουν το κλειδί για την πύλη του εσωτερικού μας κόσμου. Ας ανατρέξουμε λίγο στο παρελθόν για να αναγνωρίσουμε το ρόλο τους στην εξελικτική μας πορεία.

Οι αρχές της συμβολικής σκέψης βρίσκονται στους προϊστορικούς χρόνους. Στο τελευταίο μέρος της Παλαιολιθικής Εποχής λέγεται πως οι πρωτόγονοι άνθρωποι λάτρεψαν και απεικόνισαν εκείνα τα στοιχεία του περιβάλλοντος, από τα οποία εξαρτάτο η ζωή τους: τοπία, φυτά, ζώα, πέτρες και αστερισμούς. Κατόπιν, κατά τη Νεολιθική εποχή, ίσως την τέταρτη χιλιετηρίδα πριν τους ιστορικούς χρόνους, ο άνθρωπος φαίνεται πως πέρασε από τα διαδοχικά στάδια του ανιμισμού, του τοτεμισμού και των μεγαλιθικών σεληνιακών και ηλιακών λατρειών. Οι στατικές και γεωμετρικές μορφές που απεικόνιζαν εξελίσσονται σε συλλήψεις οργανωτικές και δημιουργικές. Έτσι τα απλά σχέδια, οι πέτρινοι κύκλοι, τα κυκλώπεια κτίρια, τα πλοία νεκρών, τα συνθηματικά τύμπανα εξελίσσονται σε μυθικά ζώα, σε μουσικά όργανα, σε μαθηματικές προτάσεις, σε αριθμητικές ιδέες, σε αστρονομία. Η ανθρωπότητα ανακαλύπτει τον ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης, τη σπορά, την άνθιση, τη συγκομιδή. Φτιάχνει ημερολόγια, καθορίζει τη σχέση ουρανού και γης, προσδιορίζει τα σημεία του ορίζοντα και βρίσκει τις σχέσεις ανάμεσα στις μορφές της επτάδας και της τετράδας. Μέσα στη μακραίωνη εξελικτική της πορεία παρατηρούμε πως βασικές ιδέες, ίδιες λατρείες και πίστεις σε διαφορετική ίσως μορφή, υπάρχουν σε όλο τον πλανήτη, σε μια εποχή που η δυνατότητα της επικοινωνίας ήταν αδύνατη. Ετούτο το γεγονός επιβεβαιώνεται από την εκπληκτική ομοιότητα των συμβόλων που υιοθετήθηκαν σε όλο τον πλανήτη, είτε με τις διάφορες μορφές θεοτήτων, είτε με τα παράλληλα λατρευτικά συστήματα που ακολουθήθηκαν. Συστήματα που απεικόνιζαν παντού, στη Μεσόγειο, στην Αμερική, στην Κίνα το ένα, αληθινό, εσώτατο και συμπαντικό εξελικτικό σχέδιο.

Η Μάνα-Γη λατρεύτηκε παντού σαν σύμβολο γονιμότητας, κυρίαρχο σύμβολο της ύλης, μητέρα που γεννά και τρέφει, που δίνει ευκαιρίες και ανανεώνεται μέσα από τη συνεχή δημιουργία και το θάνατο. Τα θεϊκά ζευγάρια, όπως κι αν ονομάζονταν –Ουρανός-Γαία, Ιζανάμι-Ιζανάγκι, Σέμπ-Νουτ, συμβόλιζαν παντού τη δημιουργία από την ένωση των πολικά αντίθετων δυνάμεων του Κόσμου, την αρσενική και θηλυκή αρχή, το θετικό και αρνητικό. Ένα άλλο σύμβολο που λατρεύτηκε ιδιαίτερα στις θρησκείες των μεσογειακών λαών είναι ο θυσιαστικός θάνατος, η ανάσταση και η επακόλουθη εξύψωση για χάρη ενός λαού, ή μιας φυλής.

Στη ρωμαϊκή εποχή παρατηρείται μια ζύμωση των συμβολικών στοιχείων του γνωστού τότε κόσμου, των ελληνικών, των εβραϊκών, των χαλδαϊκών, των αιγυπτιακών με εκείνα του Μανιχαϊσμού και του Γνωστικισμού. Στο Μεσαίωνα αρκετοί συγγραφείς χρησιμοποιούν τον αρχαίο συμβολισμό ως «κλειδί» για να περάσουν αναλλοίωτες, μα καλά κρυμμένες τις αιώνιες αλήθειες στον κόσμο. Τότε ολοκληρώνεται και ο μύθος του Αγίου Δισκοπότηρου με βαθιά απήχηση στον ευρωπαϊκό κόσμο. Με την ανατολή της Αναγέννησης το ενδιαφέρον του κόσμου των επιστημών, των τεχνών και των γραμμάτων συνεχίζεται αναλλοίωτο για το συμβολισμό και απεικονίζεται καθαρά σε αρκετά έργα όπως στην «Κωμωδία» του Δάντη, στην «Τρικυμία» του Σαίξπηρ αλλά και στα έργα των Μποτιτσέλι, Νταβίντσι, κ.λπ. Στη σύγχρονη εποχή ο συμβολισμός κρατά ακόμα μια εξέχουσα θέση στη καρδιά και το νου των ανθρώπων. Εκδηλώνεται σε κάθε μορφή έκφρασης και δημιουργίας. Ένα μεγάλο μέρος του είναι συνυφασμένο με την εξέλιξη της ομαδικής ψυχής της ανθρωπότητας. Ένα άλλο είναι πιο πρόσφατο, βγαλμένο από τις καθημερινές ανάγκες και ένα τρίτο μικρότερο, αλλά αρκετά ουσιαστικό απορρέει από πηγές άγνωστες και ασύλληπτες από την ανθρώπινη συνείδηση.

Τελικά, ερχόμαστε να αναρωτηθούμε τι είναι σύμβολο; Είναι ένας όρος, ένα όνομα, μια εικόνα που ακόμα κι όταν είναι προσιτό στην καθημερινή ζωή έχει πολύ περισσότερες σημασίες που προστίθενται στο συμβατικό και φανερό νόημά του. Συχνά λοιπόν σημαίνει κάτι το αόριστο, το άγνωστο ή απόκρυφο για μας. Κατά τον Έριχ Φρομ (Erich Fromm) υπάρχουν τύποι συμβόλων που διαφέρουν ως προς το βάθος του μηνύματος που μεταφέρουν. Τα συμβατικά σύμβολα είναι μια απλή αποδοχή μιας συνεχούς συγγένειας που δεν έχει άμεση σχέση με κάποιο οπτικό ή φυσικό υπόβαθρο, όπως τα σύμβολα που χρησιμοποιούμε στη βιομηχανία, στα μαθηματικά. Τα τυχαία πηγάζουν αυστηρά από τελείως συμπτωματικές συνθήκες και οφείλονται σε συνειρμούς από τυχαίες επαφές όπως π.χ. ένα τραγούδι που εκφράζει βαθιά συναισθήματα μπορεί να συνδεθεί με τραυματικές εμπειρίες και να θεωρηθεί σύμβολο μιζέριας και θλίψης. Τέλος τα παγκόσμια σύμβολα ενέχουν μια ουσιαστική σχέση ανάμεσα στο σύμβολο και σε εκείνο που παριστάνουν. Αυτός ο τρίτος τύπος είναι και ο πιο ενδιαφέρον παρόλο που δεν υπάρχει πάντα η ίδια ζωτικότητα στη σχέση.

Για παράδειγμα, το ξίφος ως σύμβολο φέρει διαφορετικά επίπεδα συνειρμών. Σαν αντικείμενο καθημερινής χρήσης θα μπορούσε να μας θυμίζει το εργαλείο με το οποίο κόβουμε ψωμί. Όμως ταυτόχρονα είναι και σύμβολο δυστυχίας καθώς πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας του. Σε ένα άλλο επίπεδο, τέλος, μπορεί να θεωρηθεί ως σύμβολο γενναιότητας, θάρρους και δύναμης, αν θυμηθούμε τους ιππότες του Μεσαίωνα. Σε ένα υψηλότερο επίπεδο τέλος το ξίφος θεωρείται σύμβολο μεγάλης πνευματικής ενέργειας που τείνει να εκδηλωθεί έμπρακτα στην ύλη, καταστρέφοντας παλιές και άχρηστες μορφές και δίνοντας λύση με την πνευματική οξύτητα σε άλυτα προβλήματα της ζωής.

Ο συμβολισμός χρησιμοποιήθηκε πλατιά σε όλα τα θρησκευτικά συστήματα, προσπαθώντας να υποδείξει μέσα από γνωστά σχήματα αφηρημένες ιδέες και ιδιότητες στον πολύ κόσμο, διαφυλάττοντας ταυτόχρονα τους πιο απόκρυφους και δύσκολους στο χειρισμό τους τομείς από τους άπειρους που μπορεί να έκαναν λαθεμένη χρήση. Από το πιο απλό ως το πιο περίπλοκο σύμβολο μπορεί κανείς να εμβαθύνει στη σημασία του και να οδηγηθεί σε ιδέες που βρίσκονται πέρα από εκείνο που μπορεί να συλλάβει το λογικό μας. Στο σύμβολο το μερικό παριστάνει το γενικό και ακολουθώντας το πλησιάζουμε σε ολοένα και πιο πρωτότυπες ιδέες και συλλήψεις οδηγώντας έτσι τη συνείδησή μας σε μία ανοδική και υπερβατική εξελικτική πορεία. Ο Γκαίτε υποστηρίζει πως χάρη σε αυτό μπορεί να επιτευχθεί μια ζωντανή αν και στιγμιαία αποκάλυψη του ανεξιχνίαστου. Ο Πολ Ντιλ (Paul Diel) επίσης συμφωνεί πως το σύμβολο είναι ένα ακριβές μέσο έκφρασης που αντιστοιχεί ουσιαστικά στην εσωτερική ζωή, αν και συχνά συναντιέται στον εξωτερικό κόσμο.

Ο άνθρωπος σπάνια αντιλαμβάνεται όλη την κλίμακα που συνδέει το σύμβολο με την αλήθεια που απεικονίζει. Για αυτό το λόγο, παρόλο που το σύμβολο είναι η ιδεολογική εκδήλωση του μυστικού αριθμού της δημιουργίας, ο βαθμός αλήθειας που περιέχεται στο σύμβολο διαφέρει από άτομο σε άτομο, ανάλογα με το πόσο είναι ικανό να εναρμονιστεί με αυτό το ρυθμό. Αρκετές φορές επίσης, λόγω της άγνοιας που έχουμε για ορισμένα παγκόσμια, γνωστά και συχνά χρησιμοποιημένα σύμβολα, τείνουμε να τα συνδέσουμε αποκλειστικά και μόνο με το σύνολο ιδεών και πίστεων που βρισκόμαστε πιο κοντά, χάνοντας έτσι μεγάλο μέρος της αλήθειας που απεικονίζουν και αδυνατώντας να συλλάβουμε τα νέα στοιχεία που βρίσκονται πέρα από τον περιορισμένο χώρο της αντίληψής μας.

Η ανθρώπινη συνείδηση, στον αγώνα της για εξέλιξη, βλέπουμε να κατακτά ολοένα και περισσότερα επίπεδα ερμηνείας των συμβόλων που την περιβάλλουν. Ο αναζητητής, που συνειδητά επιταχύνει την εξέλιξή του βαθαίνοντας τους συνειδησιακούς του ορίζοντες φτάνει σε ολοένα και ευρύτερες ερμηνείες των συμβόλων, έτσι ώστε να οδηγηθεί σταδιακά στην πραγμάτωση μέσα στη ζωή των ιδεών που τα σύμβολα εκφράζουν.

Ας ανοίξουμε λοιπόν τα μάτια μας στο ζωντανό κόσμο των συμβόλων, όπου κι αν βρίσκονται αυτά. Ας πάρουμε το μήνυμα που μεταφέρουν κι ας βαθύνουμε μέσα του με όλες μας τις δυνατότητες. Ας απλώσουμε το βλέμμα μας σε όλους τους τομείς της ζωής, στα πνευματικά δημιουργήματα της ανθρωπότητας κι ας διεισδύσουμε στην ουσία της ζωής που κρύβουν μέσα τους. Ας αντλήσουμε την έμπνευση, την ιδέα. Τα σύμβολα ασφαλώς δεν είναι αυτά που θα επιφέρουν την πνευματική πραγμάτωση για λογαριασμό μας. Είναι σχήματα, εργαλεία, που θα βοηθήσουν στην αναζήτηση της αλήθειας. Είναι κλειδιά, αλλά είμαστε εμείς που θα πρέπει να γυρίσουμε το κλειδί στην κλειδαριά, είναι η δημιουργική δύναμη, η θέληση, η έφεση του ίδιου του ατόμου για το έργο, το μεγάλο έργο ταύτισης με τον Ανώτερο Εαυτό. Ο μαγικός κόσμος των συμβόλων είναι εδώ, γύρω μας, μέσα μας, διαθέσιμος πάντα για να τον ανακαλύψουμε. Είναι μονοπάτι, είναι τρόπος επικοινωνίας με ιδέες, με αιώνιες αλήθειες. Ας ταξιδέψουμε σε αυτό το μονοπάτι κι ίσως να συναντήσουμε ξανά τις νεράιδες των παιδικών μας χρόνων, τους νάνους και τα ξωτικά, τους αγγέλους φύλακες και μέσα από αυτούς να γνωρίσουμε τις αλήθειες που αιώνες μας συντροφεύουν, μας εξελίσσουν εμάς και το σύμπαν μέσα στην αέναη κοσμική κίνηση του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου.

Βιβλιογραφία

• Eliade M., Πραγματεία επί της Ιστορίας των Θρησκειών, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1998.
• Jaffe, Aniela, Λόγος και Εικόνα, (μτφρ. Κ. Ζάρρας), Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 2003.
• Campbell, J., Η Δύναμη του Μύθου, (μτφρ. Ε. Παπαδοπούλου), Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 1998.
• Fromm, Erich, The Forgotten Language, Grove Pr, 1957.
• Jung, C. G., Man and His Symbols, Laurel, Reissue edition 1968.

Β.Α.