Η θεία τρέλα, γνωστή και ως μανία ή τρελή σοφία, αναφέρεται στη μη συμβατική, απροσδόκητη, απρόβλεπτη συμπεριφορά, η οποία αν και φαίνεται παράλογη και ακατανόητη συνδέεται με ένα πολύ στενό και ιδιαίτερο τρόπο με το ίδιο το Πνεύμα.

Ώσπου τέλος ένιωσα
Και ας πα να με ΄λεγαν τρελό,
Ότι από ένα τίποτα
Γίνεται ο παράδεισος.
                                         Οδυσσέας Ελύτης

Η θεία τρέλα εκφράζεται με διάφορες μορφές και συναντάται στον Ελληνισμό, τον Χριστιανισμό, τον Ινδουισμό, τον Βουδισμό, τον Σουφισμό, τον Σαμανισμό αλλά και σε άλλες θρησκείες του πλανήτη.

Ο Τρελός είναι ένα βαθύ πνευματικό σύμβολο, ένα βασικό αρχέτυπο που πάντοτε είχε σημαντικό ρόλο ακόμη και μέσα στη λαϊκή παράδοση. Έχει ρίζες στο συλλογικό ασυνείδητο σχεδόν κάθε φυλής και συμβολίζει την ακατέργαστη πρώτη ύλη, την δυνατότητα που δεν είναι ακόμη ούτε θετική ούτε αρνητική, την tabula rasa.

Ο τρελός είναι παράδοξος για την αντίληψή μας καθώς είναι ταυτόχρονα σοφός και τρελός. Μπορεί να γίνει αντιληπτός σαν το αγνό πνεύμα που κατέρχεται σε ενσάρκωση, σαν ένα μικρό παιδί που ξεκινάει ένα άγνωστο μακρινό ταξίδι. Είναι εκείνος που ανοίγει τον κύκλο μιας καινούργιας ζωής και βλέπει τον κόσμο σαν να είναι η πρώτη φορά. 

Καθώς εισέρχεται στην εκδήλωση, με μια αίσθηση απόλυτης ελευθερίας, τελείως άπειρος στον νέο κύκλο ζωής, φέρει μαζί του όλη τη Σοφία των προηγούμενων κοσμικών κύκλων.

Είναι εκείνος που κλείνει μέσα του τον σπόρο της μεγαλοφυΐας, αυτός που συχνά ο κόσμος περιφρονεί και αφήνει στο περιθώριο, είναι ο καταλύτης που αλλάζει την όψη του κόσμου, καθώς δεν περιορίζεται από την στενομυαλιά και τις προκαταλήψεις των κοινών ανθρώπων.

Είναι μια ιδέα που φοβίζει, γοητεύει και παράλληλα δίνει μια νέα ώθηση στα φαντασιακά περιεχόμενα της ψυχής. Φοβίζει, γιατί τα βήματά του οδηγούν στο άγνωστο. Γοητεύει, γιατί προσφέρει νέες ευκαιρίες, νέους ορίζοντες. Δίνει μια νέα ώθηση γιατί η αρχετυπική εικόνα του είναι ταυτισμένη με την ίδια την εικόνα της Δημιουργίας.

Προφήτης, μάντης, μυητικός ήρωας, ο τρελός είναι μια θεϊκή ψυχή που αποκτά υλική υπόσταση και σχεδόν πάντα, με τρόπο πολλές φορές ακατανόητο, μας μεταφέρει τη γνώση των ανώτερων πνευματικών επιπέδων.

Είσοδος στην Πύλη της Εκδήλωσης και Επιστροφή

Ο τρελός, σύμβολο του πνεύματος, οδεύοντας προς το πρώτο σκαλί της καθόδου στην ύλη, επιτελεί την υπέρτατη θυσία, κατέρχεται την ατραπό και εισέρχεται στην κοσμική πύλη της εκδήλωσης! Πριν από την δημιουργία των κόσμων, λίγο πριν από την χαραυγή τους!

Σε αυτή την καθοδική πορεία, το πνεύμα εκφράζεται ως καθαρή δύναμη και θυσιάζοντας την μακάρια κατάσταση της ανυπαρξίας του, μπαίνει θεληματικά σε ένα νέο κύκλο εμπειρίας εμπλουτίζοντας το Όλον. Αυτή η τόσο αφηρημένη ιδέα εκφράζεται με το σύμβολο του τρελού.

Είναι το Πνεύμα που κατέρχεται στην εκδήλωση ως «τρελός» μεταφέροντας την γνώση αυτού του αρχέτυπου.

Διακατέχεται από μανία ιερή, ερωτική, βακχική, ποιητική, τελετουργική και ενδύεται ρόλους όπως του κλόουν, του γελωτοποιού, του κατεργάρη, του σαλού μοναχού, του ίδιου του Ιησού, του Λάο Τσε. Γίνεται Σούφι, τρελός καλλιτέχνης, βασιλιάς Ληρ, Δον Κιχώτης, Ηλίθιος.

Συμβολίζει το πνευματικό ταξίδι του ανθρώπου στη γη με σκοπό την ολοκλήρωση και την επιστροφή στην πηγή. Μεταφέρει την αφηρημένη γνώση, ολοκληρώνει έναν πλήρη κύκλο εμπειρίας και ανέρχεται πάλι την ατραπό, εκείνη που τον οδηγεί πίσω στη μακαριότητα της μη ύπαρξης.

Επιστρέφει πλουσιότερος, μετά από τις περιπέτειες που απέκτησε στο μεγάλο Ανεκδήλωτο, το αχανές παράδοξο, το οποίο υπάρχει και όμως δεν υπάρχει.

Το Αρχέτυπο του Τρελού στην Φιλοσοφία

Πλάτωνας: θεία – ιερή μανία

Τα μεγαλύτερα αγαθά, λέει ο Σωκράτης στον Φαίδρο, έρχονται δια της μανίας «με την προϋπόθεση πως η μανία μας δίνεται από θεία δωρεά». Είναι δε δύο τα είδη της μανίας, η θεία και η μανία που προέρχεται από τα ανθρώπινα νοσήματα (πάθη).

Η θεία μανία διακρίνεται σε τέσσερα μέρη από τους τέσσερις θεούς: είναι η μαντική από τον Απόλλωνα, η τελεστική από τον Διόνυσο, η ποιητική από τις Μούσες και η ερωτική που προέρχεται από την Αφροδίτη και τον Έρωτα.

Οι θεϊκές μανίες, με τη συμβολή των θεών, απομακρύνουν από τα πάθη και οδηγούν στην έγερση, την εξύψωση που πραγματοποιεί η ψυχή καθώς επιστρέφει στο Θείο μετά από την πτώση της γέννησης.

Ερωτική Μανία 

Η ερωτική μανία, προέρχεται από τη θεά Αφροδίτη και τον θεό Έρωτα και προσφέρει ευτυχία. Πυροδοτεί την αναζήτηση του κάλλους, αφού αντικρίζοντας το κάλλος που βρίσκεται στην γη, θυμάται το αληθινό κάλλος. Είναι η αρχή της ευδαιμονίας και της αναγέννησης. Ο Έρωτας έχει μια ειδική σημασία για τον Πλάτωνα, καθώς είναι το μόνο βίωμα που φέρνει κοντά τις δύο φύσεις του ανθρώπου, δηλαδή την θεία ψυχή και το χαλιναγωγημένο θηρίο.

Ποιητική Μανία 

Η ποιητική μανία, προέρχεται από τις Μούσες. Πρώτη από όλες τις τέχνες είναι η ποίηση, το αρχαιότερο λογοτεχνικό είδος, και είναι το δώρο των Μουσών. 

Η επίδραση της «μανίας» των Μουσών αποτελεί πηγή έμπνευσης κάθε καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας. Ο Σωκράτης επικαλείται τις Μούσες και η ποιητική μανία τον διακατέχει αμέσως, ώστε τα λόγια του να μην διαφέρουν από τους διθυράμβους των ποιητών. Αποδίδει την ευφράδειά του στο θεϊκό τους πάθος που τον κυριεύει απόλυτα.

Αναφορά σε αυτό κάνει και ο Πρόκλος: «Αυτή λοιπόν την ένθεη ποίηση την ονόμασε στον Φαίδρο κατοχή από τις Μούσες και μανία, που δίνεται εκ των άνω στην αγνή και παρθένα ψυχή».

Τελεστική Μανία 

Η τελεστική θεία μανία έχει χορηγό της τον θεό Διόνυσο. Ο Σωκράτης κατεχόμενος από την ποιητική μανία κάνει ωδή προς τον Διόνυσο χρησιμοποιώντας διθυραμβικά λόγια. Για να τα αντιληφθεί κανείς θα πρέπει να έχει καθαρθεί σωματικά και ψυχικά, να είναι φρόνιμος (σοφός) και άφρονας, διότι οι διθύραμβοι είναι νόμοι θεϊκοί και εκπέμπουν τη λάμψη τους μέσα από φρόνηση και απάθεια.

Ο Σωκράτης μέσω της συγκεκριμένης τελεστικής διαδικασίας, ενώνει τον εντός μας νου με τον Διονυσιακό Νου ενώ η βακχεία, η ένθεη κίνηση, ο άφθαρτος και ακατάλυτος θείος χορός, οδηγεί τους κατεχόμενους στην τελεστική ολοκλήρωση. Οι Μαινάδες ως ιέρειες του θεού Διονύσου, εισχωρούν μέσα στο ασυνείδητο για να το κάνουν συνειδητό και φτάνουν στην έκσταση, μέσα από την υπερβολή, τον χορό, το κρασί και τον έρωτα.

Η ιερή μανία από όπου προέρχεται η λέξη μαινάδες, είναι μια έννοια που ταυτίζεται με την αφύπνιση της Κουνταλίνι στην ανατολική παράδοση.

Μαντική Μανία 

Η τελευταία θεϊκή μανία, είναι η μαντική και χορηγός της ο θεός Απόλλων. Είναι ένα είδος πνευματιστικής μεσολάβησης με σκοπό την γνώση του μέλλοντος ή του κρυφού παρόντος.

Ο Σωκράτης, κάνει λόγο για τη θεϊκή μανία στο σύνολό της και επαινεί την Πυθία, την προφήτισσα των Δελφών, η οποία ευρισκόμενη σε έκσταση, μεταφέρει τη χρησμοδότηση των Θεών, αλλά και τις ιέρειες της Δωδώνης, που προσέφεραν πολλά όταν κατέχονταν από την μαντική μανία.

Πεφωτισμένος Μυστικισμός και Θεϊκή Τρέλα στις Θρησκείες

Ανακαλύπτουμε ότι στον πυρήνα κάθε θρησκείας βρίσκεται το ακατανόητο για τα πλήθη αρχέτυπο του θεϊκού τρελού. Εμφανίζεται πέρα από χρονικούς περιορισμούς, ανάλογα με την κουλτούρα και την διαφορετική προσέγγιση σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης.

Βρίσκεται εκεί που οι αγνοί αναζητητές της αλήθειας και της σοφίας έψαξαν μια πιο ιδιαίτερη-προσωπική σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τον Θεό. Πέρα από κάθε προκατάληψη, έκαναν βουτιά στα βάθη του εαυτού τους για να γευτούν την ελευθερία. Και αυτή η εμπειρία της κατάβασης στις εσωτερικές εσοχές της ύπαρξης περιγράφεται συνήθως ως μια ανάβαση προς την πηγή του φωτός.

Θιβετανικός Βουδισμός – Ινδουισμός – Σουφισμός - Σαμανισμός

Στον Θιβετανικό Βουδισμό οι ταντρικοί «τρελοί γιόγκι» αποτελούν ζωντανή συνέχεια του αρχέτυπου Σίντχα (siddha) και η συμπεριφορά τους μπορεί να φαίνεται σκανδαλώδης, σύμφωνα με τα συμβατικά πρότυπα. Ο Σίντχα, η τελειοποιημένη ψυχή με υπερφυσικές ικανότητες, είναι όρος που χρησιμοποιείται ευρέως στις ινδικές θρησκείες για τους δασκάλους που έχουν επιτύχει υψηλό βαθμό τελειότητας. Στη θρησκεία του Τζαϊνισμού, ο ίδιος όρος αναφέρεται στις απελευθερωμένες ψυχές.

Η θεία τρέλα εμφανίζεται και στις σημαντικές παραδόσεις του Ινδουισμού. Ο όρος αβαντχούτα (avadhūta) συσχετίστηκε με την τρελή ή εκκεντρική αγιότητα ή την «τρελή σοφία» ορισμένων θρησκευτικών δασκάλων, που απελευθερώθηκαν από τους κοινωνικούς κανόνες.

Αβαντχούτα σημαίνει αποφλοιωμένος, αυτός που έχει αφαιρέσει τα κοσμικά συναισθήματα και τις προσκολλήσεις, αυτός που έχει πετάξει όλες τις θνητές ανησυχίες. Είναι στην πραγματικότητα σοφός, αλλά για εκείνους που δεν τον καταλαβαίνουν μοιάζει τρελός.

Η ισλαμική μυστική παράδοση του Σουφισμού, αποδέχεται μια τέτοια θεϊκή συμπεριφορά τρέλας σε αντίθεση με το ορθόδοξο Ισλάμ. Στο σούφικο δόγμα της Φάνα (Fana), η μετάβαση στο Θεό, είναι έννοια με πιθανή βουδιστική προέλευση.

Ο σούφι μύστης Μπαγιαζίντ (Bayazid) (9ος αιων.) ίδρυσε την εκστατική η «μεθυσμένη» σχολή του Σουφισμού στην Περσία. Αυτή η «μέθη» σήμαινε την μέθη από την αγάπη του Θεού, έκφραση που δεν ταίριαζε στην ορθόδοξη σχολή σκέψης και για αυτό καταδιώχθηκε.

«Η μέθη» είναι στην ουσία η μυστικιστική εμπειρία έκστασης που περιγράφει την κατάσταση ενός σούφι που έχει χάσει την επίγνωση όλων εκτός του Θεού, το μοναδικό αντικείμενο της λατρείας του.

Σε κάποια τμήματα του Πακιστάν, η συμπεριφορά των εκκεντρικών Φακίρηδων (faqirs), των ασκητών εκείνων που ζουν μόνο από ελεημοσύνη και είναι αφιερωμένοι στην μυστικιστική λατρεία, θεωρείται ως «τρελή αγιότητα».

Χριστιανισμός – Η διά Χριστόν Σαλότητα 

Η «τρέλα για τον Χριστό», αναφέρεται σε μία ειδική κατηγορία αγίων, οι οποίοι ενεργώντας με παράδοξο τρόπο και μακριά από τα συνήθη τυπικά ηθικά σχήματα, κατάφερναν να επαναφέρουν πολλούς στους κόλπους του χριστιανισμού.

Η εκκλησία μέσω αυτών των αγίων είδε την έκφραση ενός ξεχωριστού χαρίσματος του Αγίου Πνεύματος, μία από τις οξύτερες μορφές του προφητικού κηρύγματος. Ο σαλός άγιος είναι ο Άγιος στην πλέον ακραία μορφή άσκησης, της έσχατης αυταπάρνησης, της πλήρους απέκδυσης του εγώ.

Οι «διά Χριστόν σαλοί», συνήθως είναι μοναχοί οι οποίοι αφήνουν τη μοναστική ζωή και κατεβαίνουν στις πόλεις για να επικοινωνήσουν με το πλήθος. Έχουν σαν στόχος τους την υπέρβαση της διάσπασης της ανθρώπινης οντότητας που προέρχεται από την αμαρτία, ώστε να την κάνουν γεγονός κοινωνίας και αγάπης.

Σύμφωνα με την Μιρσέα Ελιάντε (Mircea Eliade), η θεϊκή μανία αντανακλάται στον σαμανισμό και προκαλεί την λογική της αντίληψης του δυτικού παρατηρητή που στα μάτια του η έκσταση του σαμάνου μοιάζει με τρέλα.

Ένας Σαμάνος ξεκινώντας το πνευματικό του ταξίδι, έχει τον απόλυτο έλεγχο της μυστικιστικής κατάστασης. Εισέρχεται σε κατάσταση έκστασης με τελετουργίες, μουσική και χορό και στο τέλος αυτού του ταξιδιού επανέρχεται με την απόλυτη θέλησή του. Οι πράξεις και η έκστασή του τον βοηθούν να λειτουργήσει είτε θεραπευτικά, είτε με άλλη πνευματική ιδιότητα.

Κατά τον φιλόσοφο Ρούντολφ Στάινερ (Rudolf Steiner), ο τρελός, σαν μυθικό πρόσωπο, σχετίζεται στενά με τον γελωτοποιό. Στις θεραπευτικές ιεροτελεστίες και τυπικά, γιατρός και ασθενής κάνουν τον «τρελό», αντιδρούν μέσα από το παραλήρημα, το χορό και τις «υπερβολές» για να αντιστρέψουν τη νοσηρή κατάσταση που επικρατεί. Η λογική της διαδικασίας είναι καθαρή. Όταν το κανονικό και συνειδητό εμφανίζεται σαν αρρωστημένο ή διαστρεβλωμένο, για να επιτευχθεί το υγιές και φυσιολογικό πρέπει να χρησιμοποιηθεί το επικίνδυνο, ασυνείδητο και ανώμαλο.

Το Αρχέτυπο του Τρελού στην Ψυχολογία

Σύμφωνα με τον Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl G. Jung) η γλώσσα των αρχετύπων είναι η παγκόσμια γλώσσα της ανθρώπινης ψυχής μέσα από το συλλογικό ασυνείδητο. Ο Γιουνγκ έβλεπε τα αρχέτυπα ως το υπέρτατο εργαλείο «πλοήγησης» της ψυχής, μία πύλη επικοινωνίας ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο που μας βοηθά να γίνουμε ολοκληρωμένοι άνθρωποι.

Πρόκειται για καθολικά αναγνωρισμένα μοτίβα χαρακτήρων που αμφισβητούν την συμβατική λογική και συνεισφέρουν στην αντίληψη της «τρελής σοφίας» (crazy-wisdom).

Έχουμε το αρχέτυπο του τρελού σε διάφορα μοτίβα ως κλόουν, γελωτοποιό, κατεργάρη και τρελό. Όταν ο συνειδητός νους αγγίζει τα αρχέτυπα υπάρχουν δύο τρόποι αντίδρασης:

Ο ένας τροφοδοτεί τα ένστικτα. Αυτή η ενστικτώδης αντίδραση λαμβάνει χώρα στο κατώτερο πεδίο, μεταφέροντας άμεση πληροφορία και πυροδοτώντας μια αντίδραση η οποία προστατεύει και σώζει σε στιγμές κινδύνου τη ζωή μας.

Στον άλλο τρόπο αντίδρασης, μπορούν να γίνουν λεπτεπίλεπτες εικόνες κατανόησης της βαθύτερης φύσης μας σε υψηλότερο πεδίο, οπότε δρουν μέσω των εικόνων-συμβόλων και μας μεταφέρουν εσωτερικά μηνύματα σε πολλαπλά επίπεδα.

Κλόουν 

Είναι η πιο αξιαγάπητη και διαχρονική ανθρώπινη φιγούρα η οποία ενώ προσπαθεί σκληρά, αποτυγχάνει παθητικά. Ο κλόουν αντικατοπτρίζει το βασικό και (προσωπικό ασυνείδητο) λειτουργικό σύστημα, την μάσκα-persona δείχνοντας τα υπέροχα αλλά τραγικά συναισθήματα που βιώνουμε κάτω από αυτήν. Η ηλιθιότητα, η σοφή αγάπη, η επιτυχία και η απώλεια, όλα έχουν την ανθρώπινη πλευρά τους.

Μας ενθαρρύνει να γελάσουμε και να κλάψουμε με τον εαυτό μας σιωπηλά. Αποκαλύπτει την υποκρισία μας με τρόπο ιδιοφυή, έτσι ώστε να αποδεχτούμε αυτή την βαθύτερη κριτική ματιά. Η δυνατότητά τους να μας αποκαλύψουν το ποιοι αληθινά είμαστε, κάνει τους κλόουν σοφούς.

Ο Τσάρλι Τσάπλιν, ως τέλειος βουβός μίμος, κατάφερε να μεταφέρει ανθρωπιστικά μηνύματα εκφράζοντας την αμηχανία μιας ολόκληρης εποχής.

Γελωτοποιός 

Και αυτός ο χαρακτήρας λειτουργεί με πνεύμα που κρίνει τα κακώς κείμενα και είναι φυσικός εχθρός του υπερτροφικού εγώ. Στους μεσαιωνικούς χρόνους, ενεργούσε πάντα δημόσια για λογαριασμό του βασιλιά.

Ο γελωτοποιός ήταν ο μόνος που είχε την δυνατότητα να πει την αλήθεια στον βασιλιά αφού δεν συμμετείχε στην εξουσία. Οι βασιλιάδες κουρασμένοι από τα ψεύτικα κομπλιμέντα των αυλικών, εκτιμούσαν αυτούς τους ανορθόδοξους ερμηνευτές που μπορούσαν να έρθουν σε ευθεία αντιπαράθεση με την εξουσία και να εκφέρουν αλήθειες μέσα από αστεία και το αντίστροφο.

Ο γελωτοποιός θα μπορούσε να εκληφθεί και ως θεραπευτής, καθώς βοηθούσε στην αποσυμφόρηση του βασιλιά, μέσω του γέλιου, διευκολύνοντας τη σωστή διακυβέρνηση.

Κατεργάρης 

Στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, ο κατεργάρης, ο μυθολογικός απατεώνας, έχει διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο. Απολαμβάνει κάθε είδους φάρσες και αστεία, χωρίς να είναι από τη φύση του κακός, παρόλο που τα αποτελέσματα των δραστηριοτήτων του είναι συχνά δυσάρεστα.

Στη μυθολογία, στη λαογραφία και στη θρησκεία, ο απατεώνας μπορεί να είναι πνεύμα, άντρας, γυναίκα ή ανθρωπόμορφο ζώο. Σε πολλούς πολιτισμούς, ο κατεργάρης και ο ήρωας του πολιτισμού μπορεί να ταυτίζονται. Ο Οντίν και ο Ερμής συχνά εξαπατούν και κάνουν κόλπα. Αλλά και ο Οδυσσέας, ως αρχετυπική μορφή, είναι πανούργα, εξαιρετικά ανθεκτική, πολυμήχανη και συνήθως ανενδοίαστη. Τον κατεργάρη συναντούμε επίσης και σε δημοφιλείς προκαταλήψεις όπως π.χ. στον Σατανά, που είναι η μεγάλη σκιά της λαϊκής θρησκείας.

Η δυαδικότητα εκφράζεται συχνά μέσα από τον κατεργάρη. Ο Θεός θεωρείται ταυτόχρονα ήρωας και κακός. Ως φιγούρα εμφανίζει μεταβλητότητα φύλου, αλλάζει ρόλους και συμμετέχει σε σεξουαλικές πρακτικές. Δεν αντιλαμβάνεται τα λεπτότερα συναισθήματα, οι απαντήσεις του φαίνονται κακές, εγωκεντρικές, κυνικές και αναίσθητες. Ο κατεργάρης είναι μορφή της οποίας οι φυσικές ορέξεις και αισθήσεις κυριαρχούν στις πράξεις και τις αποφάσεις.

Ο Γιουνγκ είχε καταχωρήσει τις συλλογικές του σκιές με το όνομα Κατεργάρης.

Ο κατεργάρης αντιπροσωπεύοντας τη συλλογική σκιά αντικατοπτρίζει τα βασικά (προσωπικά ασυνείδητα) αρχέτυπα της σκιάς που βρίσκονται μέσα μας, που βιώνονται και γίνονται αντιληπτά πάνω στην διεργασία της εξατομίκευσης. Αποδεχόμενοι τη σκιά μας επιτυγχάνουμε να γίνουμε μία ενότητα ψυχολογικά, ωριμάζουμε και ολοκληρωνόμαστε καθώς συνδέονται οι δύο θεμελιώδεις ψυχικές μας πτυχές, το συνειδητό και το ασυνείδητο.

Η σκιά είναι το αμεσότερο αρχέτυπο την οποία τείνουμε να βλέπουμε στους «άλλους». Δηλαδή, προβάλλουμε τη σκοτεινή πλευρά μας στους άλλους και τους ερμηνεύουμε ως «εχθρούς» ή ως «εξωτικές» παρουσίες που μας συναρπάζουν.

Ο απατεώνας είναι ένα σημαντικό αρχέτυπο στην ανθρώπινη ιστορία. Είναι θεός, αλλά ταυτόχρονα δεν είναι. Επισημαίνει τα ελαττώματα στις προσεκτικά κατασκευασμένες κοινωνίες και επαναστατεί στον παραλογισμό της εξουσίας.

Τρελός

O άγιος τρελός φέρνει την αλλαγή. Ο σοφός και ο ιερός τρελός παρέχουν αλήθεια, παιχνίδι, αναψυχή, καταστροφή, δημιουργία.

Ο τρελός ξεφεύγει λέγοντας τις πιο δύσκολες αλήθειες μόνο και μόνο επειδή θεωρείται τρελός. Καθώς είναι ανορθόδοξος δεν θεωρείται υπεύθυνος αφού μιλά με παραβολές και παράδοξα. Παίζει και δεν παίρνουν το παιχνίδι του στα σοβαρά και έτσι επιτυγχάνει στα δύσκολα, αμφιλεγόμενα ζητήματα μέσα από αυτό.

Το Αρχέτυπο του Τρελού των Ταρώ

Κατά τον Γιουνγκ η συμβολική εικόνα του Τρελού των Ταρώ, ως αρχετυπική εικόνα καθώς και οι υπόλοιπες, αντιπροσωπεύουν παγκόσμια σύμβολα στην αρχαιότερη ίσως αρχετυπική σύνθεση της ανθρώπινης σοφίας. 

Ο Τρελός είναι το πιο βαθύ σύμβολο από όλες τις κάρτες της Μεγάλης Αρκάνα. Είναι ο Πάρσιβαλ στον μύθο της αναζήτησης του Άγιου Δισκοπότηρου, σύμφωνα με τον Άλιστερ Κρόουλι (Aleister Crowley). 

Η εικόνα, στις περισσότερες απεικονίσεις, δείχνει έναν νέο άνδρα που αγναντεύει τον ορίζοντα ενώ στέκεται στο χείλος του γκρεμού, αγνοώντας τον κίνδυνο. Με το ένα πόδι προτεταμένο, βαδίζει αποφασιστικά προς το άγνωστο ξεκινώντας την περιπέτεια ως νέα ψυχή. Είναι ντυμένος με παρδαλά ρούχα, που συμβολίζουν τις πολλαπλές και ασυνάρτητες επιδράσεις στις οποίες είναι υποταγμένος.

Στον ώμο του υπάρχει ένα ραβδί, σύμβολο του νου και του φορτίου του, αλλά και σύμβολο δύναμης που κρατά σχεδόν ασυνείδητα. Το δισάκι με τα λίγα υπάρχοντα που κρέμεται από το ραβδί, συμβολίζει το παρελθόν, δηλώνοντας ότι η εκδήλωση είναι κυκλική, ότι το μορφικό σύμπαν έχει χρησιμοποιηθεί από προηγούμενα σμήνη θείων σπινθήρων, τα οποία εμπλουτίζουν και εξελίσσουν τον Λόγο, μετά την επιστροφή και απορρόφησή τους από την Θεία Ουσία.

Στο άλλο χέρι κρατά ένα άσπρο τριαντάφυλλο, σύμβολο της ψυχής, ένα κομμάτι της θείας ενέργειας που θα τον συνοδεύει στο ταξίδι του.

Τον υποδέχεται ένας σκύλος, ο Άνουβις, φύλακας της Ίσιδας και αντίθετα με άλλες κάρτες προπορεύεται και ετοιμάζει το δρόμο.

Αυτή η κάρτα αντιπροσωπεύει το ελεύθερο πνεύμα, που με ένα άλμα, βρίσκεται στον μαγικό κόσμο της εκδήλωσης, εκτός τάξης και συστήματος. Ανταποκρίνεται στην τρέλα καθαυτή και στο ενεργό ένστικτο που έχει τη δυνατότητα να εξιδανικευθεί, αλλά και στην τυφλή παρόρμηση.

Ο αριθμός της κάρτας είναι το μηδέν που συμβολίζει την έλλειψη φόβου ή την ελπίδα και μπορεί να τοποθετηθεί στην αρχή της σειράς των 22 καρτών ή στο τέλος.

Ο τρελός δρα αυθόρμητα στον παρόντα χρόνο. Σπρώχνει τα πάντα στα όριά τους κι η αντισυμβατικότητά του τον παρακινεί να πει μεγάλες αλήθειες.

Το Αρχέτυπο του Τρελού στην Τέχνη

Η τέχνη και η τρέλα είναι διαφορετικές αλλά ενδεχομένως και συνυπάρχουσες καταστάσεις που αναβλύζουν από τον χώρο του ασυνείδητου.

Μήπως η Τέχνη, σαν έκφραση ενάντια στην κοινοτοπία και τη σύμβαση, που έχει συγκατοικήσει κατά περιόδους με την Τρέλα, είναι σε θέση να μας πει κάτι για την Τρέλα και για τον εαυτό της;

Από τον ποιητή Φρήντριχ Χέλντερλιν (Friedrich Hölderlin), την γλύπτρια Καμίλ Κλωντέλ (Camille Claudel), τον γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, τον συγγραφέα και ζωγράφο Άουγκουστ Στρίντμπεργκ (August Strindberg), τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Αντονέν Αρτώ (Antoine Artaud) και τον ζωγράφο Σαλβαδόρ Νταλί (Salvador Dalí), έως τον συνθέτη Ρόμπερτ Σούμαν (Robert Schumann), τον ζωγράφο Βαν Γκογκ (Van Gogh) και τον ζωγράφο Αλέξη Ακριθάκη, η «Τέχνη και η Τρέλα» συνόδευσαν σταθερά την πορεία της εξέλιξης του δυτικού πνεύματος.

Αρκεί ένα χαϊκού του Ματσούο Μπασό (Matsuo Bashō), μόλις τρεις γραμμές, για να κατευναστεί ο φόβος, το κενό, να απαλυνθεί το σκοτάδι.

Αρκεί ένα από τα τραγούδια του συνθέτη Γιόχαν Στράους (Johann Strauss), ένας στίχος του Σοφοκλή, ένα ηλιοτρόπιο του Βαν Γκογκ, το σχέδιο ενός παιδιού, μια φράση του Αρτώ, μια μάσκα των Παπούα, μια φιγούρα από το θέατρο σκιών της Ινδονησίας, ένας χορός από το Μπουρούντι, μια γοτθική υδρορροή, ένας στίχος του Οδυσσέα Ελύτη, ένα γκράφιτι, για να αναχαιτιστούν οι καταστροφικές δυνάμεις.

Από τον άνθρωπο στον αυθεντικό άνθρωπο ο δρόμος περνά από τον τρελό άνθρωπο, έλεγε ο φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ (Michel Foucault), ενώ ο Σαλβαδόρ Νταλί δήλωνε: «ανάμεσα σε μένα και έναν τρελό η μόνη διαφορά είναι ότι εγώ δεν είμαι τρελός».

Ας ακολουθήσουμε για λίγο τον ενσαρκωμένο χαρακτήρα του τρελού στα μεγάλα κλασικά έργα αλλά και ως κίνημα στην τέχνη:

Βασιλιάς Ληρ

Ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ (William Shakespeare), διακεκριμένος δραματουργός της Αναγέννησης, ήταν μια αληθινή ιδιοφυία, καθώς είχε την ικανότητα να αντιλαμβάνεται σε βάθος τη δυναμική του ανθρώπινου νου αλλά και τις δυσλειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής. Ο Σαίξπηρ, πληροί τις προϋποθέσεις για να κερδίσει τον τίτλο του Μεσαιωνικού Ψυχαναλυτή.

Η τραγωδία του Βασιλιά Ληρ έχει κεντρικό ήρωα τον Βασιλιά, ο οποίος παραιτείται από τη δύναμή του και χαρίζει το βασίλειό του στις δυο του κόρες.

Γίνεται άπορος και τρελός με πιστό ακόλουθο τον «ανόητο» υπηρέτη του. Ο υπηρέτης αντιλαμβάνεται ποιες είναι πραγματικά οι κόρες του βασιλιά και προβλέπει την καταστροφή του βασιλείου. Ο τρελός υπηρέτης ενεργεί ως σχολιαστής των γεγονότων και δεν φοβάται να πει την αλήθεια.

Ο ανόητος είναι ένας επαναλαμβανόμενος τύπος χαρακτήρα στα έργα του Σαίξπηρ που δημιούργησε καταπληκτικούς τρελούς στην εποχή του. «Αυτό, φυσικά, είναι το μεγάλο μυστικό του επιτυχημένου ανόητου -ότι δεν είναι καθόλου ανόητος» μας πληροφορεί ο Ισαάκ Ασίμοφ (Isaac Asimov) στον Οδηγό του για τον Σαίξπηρ.

Μελετητές αναφέρουν ότι ο κλόουν στα έργα του Σαίξπηρ ίσως είχε ως σκοπό την κωμική ανακούφιση από την σοβαρή επιχείρηση της κύριας δράσης. Καθώς οι ανόητοι του Σαίξπηρ μιλούν λέγοντας την αλήθεια στους άλλους χαρακτήρες, λένε ταυτόχρονα την αλήθεια στο κοινό.

Δον Κιχώτης 

Στο έργο «Δον Κιχώτης της Μάντσα», που γράφτηκε το 1597 από τον Μιγκέλ Θερβάντες (Miguel de Cervantes Saavedr), ο χαρακτήρας του Δον Κιχώτη προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα. Γελάμε και γοητευόμαστε ταυτόχρονα. Πραγματεύεται έναν άνθρωπο που παρακινείται από τη δύναμη της απογοήτευσης και των γηρατειών ώστε να ξεφύγει από το φορτίο της λογικής.

Ένας μεσήλικας επαρχιώτης ευγενής που ζει με μια ιδεατή άνεση, φοράει μια μέρα πανοπλία, χρήζει τον εαυτό του ιππότη και ξεκινά το ταξίδι. Το χάσμα ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία του μας διασκεδάζει, η αγάπη του για την ευγενική Δέσποινα, την απλή χωριατοπούλα Δουλτσινέα μας φαίνεται αστεία, και η μάχη που δίνει ενάντια στους «Γίγαντες», ανεμόμυλους, μας κάνει να γελάμε. Τότε, τι είναι αυτό που μας γοητεύει τόσο πολύ στο χαρακτήρα του και δεν τον απορρίπτουμε αμέσως ως τρελό; 

Ο Θερβάντες μας μιλά μέσα από αυτόν τον ήρωα γιατί ο Δον Κιχώτης ζει με έναν τρόπο μοναδικό που κανείς άλλος δεν τολμά. Γελάμε με αυτόν ενώ ταυτόχρονα ζηλεύουμε το θάρρος του να αφήσει πίσω μια άνετη και τακτοποιημένη ζωή, και να ξεκινήσει μια απρόσμενη περιπέτεια. Ο Θερβάντες δεν προσπαθεί να μας πείσει ότι ο Δον Κιχώτης έχει τα λογικά του ή ότι έχει συνείδηση των πράξεών του. Δεν είναι η λογική του αυτή που μας συνεπαίρνει, αλλά η τρέλα του. Ποιός από εμάς δεν θα ήθελε να τα αφήσει όλα και να κυνηγήσει το όνειρό του; Ποιός από εμάς δε θα ήθελε να αγγίξει τα αστέρια, να γιατρέψει τον κόσμο, να γίνει ήρωας; Ζηλεύουμε τον Δον Κιχώτη και την ικανότητά του να εκπληρώσει το όνειρό του και την ίδια στιγμή γελάμε μαζί του αφού το ταξίδι του δεν έχει σύνδεση με την πραγματικότητα.

Ο Δον Κιχώτης δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον Σάντσο Πάντσο, τον πιστό φίλο και υπηρέτη του. Οι δύο χαρακτήρες είναι πολύ στενά συνδεδεμένοι αν και πολύ διαφορετικοί.

Ο Δον Κιχώτης ψηλός και λεπτός, ο Σάντσο Πάντσο κοντός και παχύς. Ο Δον Κιχώτης πετάει στα σύννεφα, ο Σάντσο πατάει γερά στη γη. Ο Δον Κιχώτης πάει να υπηρετήσει μια ευγενική Δεσποσύνη και υψηλά ιδανικά, ενώ τον Σάντσο τον απασχολεί το επόμενο γεύμα. Υπάρχει όμως ένα στοιχείο που τους ενώνει -η αφοσίωση του ενός για τον άλλον.

Ο Δον Κιχώτης είναι η καρδιά, ο ονειροπόλος, το πνευματικό μέρος του ανθρώπου που αναζητά την ομορφιά, την αγάπη, αναζητά τα ιδεώδη της δικαιοσύνης, της ανδρείας και της τιμής. Ο Σάντσο είναι πρακτικός, στραμμένος στην ύλη. Μπορεί να δει κατάματα την πραγματικότητα και να την αξιολογήσει. Είναι η δική του παρουσία που επιτρέπει στον Δον Κιχώτη να εκπληρώσει τα όνειρά του.

Ο Ηλίθιος

Η λέξη «αριστούργημα» δεν αποδίδεται τυχαία στον «Ηλίθιο». 

Η κεντρική ιδέα του «Ηλίθιου», όπως έγραψε ο Φίοντορ Ντοστογιέφσκι (Fyodor Dostoyevsky), είναι «να απεικονίσει ένα απολύτως όμορφο ανθρώπινο ον». Ο πρίγκιπας Μίσκιν, ο πρωταγωνιστής, είναι ένας ρώσος άγιος, ανόητος απόγονος του Δον Κιχώτη, ένας Χριστός σε έναν αντιχριστιανικό κόσμο.

Ο Ντοστογιέφσκι είναι σπουδαίος ψυχογράφος, αναλύει βαθιά την ανθρώπινη ύπαρξη, τα πάθη και τα συναισθήματα των ηρώων του.

Ο Ντοστογιέφσκι, για τον οποίο το κάλλος είναι έννοια ηθική και πνευματική, φοβάται δικαιολογημένα γιατί δεν υπάρχει τίποτα πιο ριψοκίνδυνο από το γράψιμο ενός μυθιστορήματος του οποίου ο ήρωας να ενσαρκώνει το απόλυτο αγαθό, την αγιότητα. Αυτός ο ήρωας δεν θα μπορούσε να είναι άλλος από τον Χριστό, ο Χριστός όμως, όπως πιστεύει ο Ντοστογιέφσκι, δεν γίνεται μυθιστορηματικό πρόσωπο. Για αυτό επινοεί μια περσόνα του, τον πρίγκιπα Μίσκιν, ο οποίος έχει λογοτεχνικό πρόγονο τον περιπλανώμενο ιππότη Δον Κιχώτη.

Αυτό που κυριαρχεί στον «Ηλίθιο» είναι το «ψυχογράφημα του πρίγκιπα», όπου ως κεντρικός χαρακτήρας φωτίζεται και αναδεικνύεται μέσα από τις περιγραφές των άλλων. Ο πρίγκιπας μας αποτυπώνεται με αυτή την αφοπλιστική ειλικρίνεια, αφέλεια, καλοσύνη, και αυτό τους κάνει να τον αποκαλούν ηλίθιο. Δεν είναι όμως ηλίθιος. Οι άντρες δεν μπορούν να τον διαχειριστούν και τον αποκαλούν ηλίθιο και οι γυναίκες τον ερωτεύονται τρελά. Ο πρίγκιπας Μίσκιν δεν είναι ήρωας μοναχικός, είναι η ανεξάντλητη πηγή ενέργειας που τροφοδοτεί όσους τον πλησιάζουν.

Ο Ντοστογιέφσκι στον «Ηλίθιο» θέλει να αναδείξει τη δύναμη του καλού. Από ανάγκη να αντισταθεί στον κυνισμό και την ψυχρή μεταβολή του κόσμου όπου ζούσε. Ο μοναδικός τρόπος ήταν να φτιάξει το απόλυτο καλό, έναν ήρωα που θα αντανακλούσε τις αρετές και τις αδυναμίες του ανθρώπου. Έναν ήρωα που θα ήταν απλός, δίχως ύπουλες σκέψεις και προθέσεις αποδόμησης. Το καλό ως υπόμνηση ενός κόσμου που αντιστέκεται.

«Ο Ηλίθιος» είναι πολυπρόσωπο μυθιστόρημα, πολύ-επίπεδο αφηγηματικά με απίστευτη διείσδυση όχι μονάχα στη ρωσική ψυχή αλλά στην ψυχή της ανθρωπότητας. 

Υπερρεαλισμός ως Υπέρβαση της Τέχνης

Ο υπερρεαλισμός, ως ένα επαναστατικό κίνημα στο χώρο της τέχνης, θα μπορούσε να συγκριθεί με το ταξίδι του τρελού, καθώς στοχεύει στη διεύρυνση του ασυνείδητου, στην απελευθέρωση της φαντασίας, στην απουσία κάθε λογικής αλληλουχίας, και εμπεριέχει στην έκφρασή του το όνειρο, το χιούμορ, τον έρωτα και το παράλογο. Αυτή η τέχνη της φαντασίας και του ονείρου ζητά να αποκαλύψει στον άνθρωπο τον υπερκόσμο, την υπερπραγματικότητα που μόνο με το πνεύμα προσεγγίζονται. Πρόκειται για μια διευρυμένη αντίληψη των ορίων του πραγματικού που μυεί τους ανθρώπους στη γνώση των πραγματικών και βαθύτερων αξιών της ζωής, διαχωρίζοντας το ουσιαστικό από το ανούσιο.

Ο υπερρεαλισμός επιδίωξε πολλές ριζοσπαστικές αλλαγές στο χώρο της τέχνης αλλά και της σκέψης γενικότερα, ασκώντας επίδραση σε μεταγενέστερες γενιές καλλιτεχνών. Τα μέλη του αντέδρασαν στη βαθιά κρίση του Δυτικού πολιτισμού, προτείνοντας μία ευρύτερη αναθεώρηση των αξιών, σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής, στηριζόμενοι στις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud), και στα πολιτικά ιδεώδη του Μαρξισμού. Ο σουρεαλισμός ως κίνημα καλλιτεχνικό επηρέασε το σύγχρονο πολιτισμό ενώ από τις τάξεις του πέρασαν αμέτρητοι καλλιτέχνες.

Eπίλογος

Μέσα από τη γνωριμία μας με τον τρελό, αντιλαμβανόμαστε πως το ταξίδι της ζωής χρωματίζεται διαφορετικά όταν υπερβούμε τα όρια, κάτω από το άγγιγμα της θείας μανίας. Η αναζήτηση του άγνωστου εαυτού, του άγνωστου κόσμου, αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον όταν εγκαταλείψει κανείς τη σιγουριά της ύλης και στραφεί προς το Πνεύμα, αναζητώντας τον εντός μας Θεό. Ας δώσουμε λοιπόν τα ηνία στον Τρελό κι ας τον αφήσουμε να μας οδηγήσει στο εξελικτικό μας ταξίδι της επιστροφής στο Ένα.

Με ρωτάς πως γίνηκα Τρελός
Να το πως:

 Μια μέρα, καιρό πριν γεννηθούν πολλοί θεοί, 
ξύπνησα από έναν ύπνο βαθύ κι ανακάλυψα πως 
όλες μου οι μάσκες είχαν κλαπεί 
-κι οι επτά μάσκες που είχα φτιάξει και που 
είχα φθείρει μες σ’ εφτά ζωές.
Τότες έτρεξ’ αμασκοφόρετος μες’ από τους 
ανθρωπόβριθους δρόμους κραυγάζοντας: 
«Κλέφτες, κλέφτες τρισκατάρατοι κλέφτες!».
Άντρες, γυναίκες με περιγέλασαν και κάποιοι 
τρέξανε στα σπίτια τους, σκιαγμένοι από μένα.
Κι όταν έφτασα στην αγορά, 
ένας νιος σκαρφαλωμένος
 σε μία στέγη φώναξε: 
«Είναι τρελός».
Σήκωσα τα μάτια να τον αντικρίσω.
Για πρώτη φορά ο ήλιος φίλησε το 
γυμνό μου πρόσωπο κι η ψυχή μου φλογίστηκε από 
αγάπη για τον ήλιο, και δεν ήθελα τις 
μάσκες μου πια.
Και σάμπως σε έκσταση, φώναξα: 
«Ευλογημένοι, ευλογημένοι οι κλέφτες που
 ‘κλεψαν τις μάσκες μου».
Έτσι γίνηκα τρελός.....
                                                                     Χαλίλ Γκιμπράν

Βιβλιογραφία

• Juan - Eduardo Cirlot, Λεξικό των Συμβόλων, Κονιδάρη, 1995.
• Kahlil Gibran, Ο Τρελός, Ιάμβλιχος, 2000.
• Νίκος Σημηριώτης, Η Μαντική Τέχνη του Ταρώ, Μακρή, 2006.
• Gareth Knight, Οι Ατραποί της Σοφίας, Ιάμβλιχος 2009.

Σύνδεσμοι

Απόσπασμα βίντεο με τον  «τρελό», Δερβίση Χαν Εσταντιαρπούρ (Khan Esfandiarpur).
Ταρώ: Το Ταξίδι Ενός Τρελλού
Τρελή Σοφία - Το αρχέτυπο του τρελού, του κλόουν, του γελωτοποιού και του κατεργάρη 
Τέχνη και Τρέλα 
Ο Σαίξπηρ και η Αποτύπωση της Ψυχικής Διαταραχής στο Έργο του Βιολέττα - Ειρήνη Κουτσομπού
Μυθικός Ύμνος στον Έρωτα: Εις τον «Φαίδρον» Πλάτωνος
Δον Κιχώτης – Σύμβολο ενός ονειροπόλου ή ενός τρελού;
«Ο Δον Κιχώτης στην ποίηση του Κ. Ουράνη και του Κ. Καρυωτάκη» του Φάνη Κωστόπουλου
Η Σχέση του Υπερρεαλισμού με το Ιερό και το Απόκρυφο
«Ο Ηλίθιος»: Ο Χριστός του Ντοστογιέφσκι
Διά Χριστόν Σαλότητα
Θεός Διόνυσος - Μύθοι και Λατρείες
Divine madness
Μέθη στον Σουφισμό
Μερικοί «μεθυσμένοι» Σούφι του Μεσαιωνικού Ισλάμ

 Μ.Μ.