Με αφορμή το βιβλίο του Πολ Μπέκερ (Paul Bekker) «Η ορχήστρα», θα ήταν ίσως εύκολο να δούμε τι μπορεί να προκύψει μέσα από μια τέλεια συνεργασία ή από μια εναρμονισμένη προσπάθεια μιας ομάδας ατόμων που εργάζονται για έναν κοινό σκοπό.

Αρχικά θα ήταν χρήσιμο να αναφέρουμε μερικά στοιχεία για τον συγγραφέα: Ο Πολ Μπέκερ ήταν βιολιστής στην φιλαρμονική ορχήστρα του Βερολίνου. Στη συνέχεια ασχολήθηκε με τη διεύθυνση ορχήστρας και για πολλά χρόνια έκανε περιοδείες σε διάφορες πόλεις της Γερμανίας. Γυρνώντας στο Βερολίνο κατά το 1906 έγινε μουσικοκριτικός σε τοπικές εφημερίδες της εποχής. Το ίδιο έκανε για ένα διάστημα και στην Φραγκφούρτη και ασχολήθηκε παράλληλα με διάφορες καλλιτεχνικές δραστηριότητες.

Το 1934 o Πολ Μπέκερ εγκαταλείπει την ναζιστική Γερμανία και εγκαθείσταται στη Νέα Υόρκη, όπου θα εργαστεί ως μουσικοκριτικός. Άφησε ένα σπουδαίο έργο στο οποίο περιλαμβάνονται 17 βιβλία για την ιστορία της μουσικής και διάφορα κριτικά δοκίμια, όπως το «Τhe story of music», «Τhe changing opera», κ. ά.

Χρησιμοποιήθηκε το συγκεκριμένο βιβλίο στη μελέτη μας για την ομάδα, γιατί διαθέτει μια σημαντική λέξη-κλειδί: την «ορχήστρα». Όπως λέει ο ίδιος ο Πολ Μπέκερ, «στην ιδανική της μορφή η ορχήστρα, αποτελεί το απόλυτο όργανο αναπαραγωγής κοινών σκέψεων, κοινών συναισθημάτων, κοινών τάσεων και στόχων. Καμία άλλη μορφή οργάνωσης δεν μπόρεσε να εκφράσει με τέτοια αμεσότητα όλα αυτά τα πράγματα όσο η ορχήστρα, γιατί η ορχήστρα βασίστηκε στην ίδια την έννοια της ανθρώπινης κοινότητας και γιατί οι νόμοι που την κυβερνούσαν σε κάθε μεταβολή ήταν νόμοι αυτής της κοινότητας». Για αυτόν το λόγο τούτη η ομαδική μορφή, η συγκεκριμένη προσπάθεια για έναν κοινό σκοπό, θα αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά φαινόμενα του ανθρώπινου πολιτισμού.

Πολλά από τα έργα διάσημων καλλιτεχνών οφείλουν την τελική τους μορφή και απόδοση στην άψογη παρουσίασή τους από ένα μουσικό σύνολο που εργάστηκε με στόχο την τέλεια εκτέλεση του έργου. Μια καλλιτεχνική σύλληψη θα μπορούσε να μην έχει φτάσει ποτέ στα αυτιά μας αν δεν εργαζόταν μια ορχήστρα και τα μέλη της για αυτόν τον σκοπό. Η επιτυχία ενός τέτοιου σκοπού τελικά πραγματοποιείται με την εκάστοτε διάθεση του κάθε μέλους, να εγκαταλείψει, έστω και για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα, τον ατομικό του -προσωπικό- κόσμο και να συμμετάσχει σε μια απόλυτα ομαδική και κατά πολύ πιο δημιουργική -εκ των πραγμάτων- διαδικασία. Όσο μεγαλύτερη είναι η αποστασιοποίηση από τα προσωπικά δεδομένα, τόσο πιο κοντά στην αρχική σύλληψη είναι και η εκάστοτε απόδοση της ορχήστρας, ως προς το έργο που έχει αναλάβει να την αποδώσει καλλιτεχνικά. Όσο το άτομο προσφέρει στην κοινή προσπάθεια την καλύτερη τεχνική και το ταλέντο του, με λίγα λόγια το καλύτερο κομμάτι του εαυτού του, τόσο η επίτευξη του στόχου γίνεται και πιο εφικτή.

Σε πολλές περιπτώσεις μπορούμε να δούμε τα αποτελέσματα συλλογικών προσπαθειών, που έγιναν με αφοσίωση και αυταπάρνηση. Είναι στιγμές δημιουργίας και πολιτιστικών αλμάτων, καθώς περιέχουν την ψυχή και το σώμα των μελών που τις δημιούργησαν. Αρκεί να ανατρέξουμε σε ιδέες οι οποίες υλοποιήθηκαν μέσα από μεγάλες θυσίες και είχαν ως σκοπό τους την πρόοδο της ανθρωπότητας. Πολιτιστικά επιτεύγματα που παραμένουν μνημεία ακόμη και σήμερα -εκατοντάδες χρόνια μετά την δημιουργία τους- για να προβάλλουν τις δυνατότητες της ανθρώπινης κοινότητας, στιγμές που η ανθρωπότητα επέλεξε να εργαστεί συλλογικά. Η ομαδικότητα, στην μορφή της κοινότητας, έχει κατά καιρούς προσφέρει θαυμαστά παραδείγματα και πρότυπα οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτικής ζωής που αν είχε εφαρμόσει για κάποια χρονικά διαστήματα η ανθρωπότητα ως σύνολο, θα είχε μια άλλη εικόνα σήμερα.

Οι κοινωνίες των Ινδιάνων χρησιμοποίησαν σε πολύ μεγάλο βαθμό το κοινοτικό αυτό μοντέλο και μάλιστα με έναν τρόπο που κατέστησε τον τρόπο ζωή τους «θρύλο». Η αποχή από την ιδιοκτησία, η ιδιαίτερη αγάπη και ο σεβασμός σε έμψυχα αλλά και σε άψυχα πράγματα της φύσης, όπως και η συγχώνευση μέσα στην ομάδα, παραμερίζοντας κατά κάποιο τρόπο την ατομικότητα -σύμφωνα με την δυτική άποψη των λευκών όσον αφορά στην προσωπικότητα- δημιούργησε ένα πρότυπο ομαδικής ζωής, τόσο σπουδαίο, που απόκτησε στη συνείδηση της ανθρωπότητας μια ιερή όψη.

Στην Ευρώπη, τώρα, από τον Μότσαρτ Μότσαρτ (Mozart) έως τον Μπετόβεν Μπετόβεν (Βeethoven) και από τον Βέρντι Βέρντι (Verdi) μέχρι τον Ντεμπισί Ντεμπισί (Debussy), συντελέστηκε μια προοδευτική και αθόρυβη, κατά τα άλλα, εξελικτική διαδικασία, που μετέτρεψε την αρχική αριστοκρατική όψη της ορχήστρας, σε έναν από τους κύριους πολιτιστικούς παράγοντες. Αρχικά πήρε την θέση που της άξιζε μέσα στο φυσικό της χώρο, την μουσική σκηνή, αφού επίσης, έπαψε από ένα σημείο και μετά να αποτελεί συνοδεία της φωνής όπως ήταν στην αρχική της μορφή. Αυτό επέτρεψε την έκφραση διάφορων μουσικών οργάνων, νέων ήχων και τεχνοτροπιών, με αποτέλεσμα η ομάδα των μουσικών να κατευθύνει τα μουσικά θέματα. Αυτό ακριβώς ήταν και το σημείο που έδωσε και την εικόνα της δυναμικής στην ομάδα, μεταφέροντας έτσι και το μήνυμα για νέες μορφές συνεργασίας και καλλιτεχνικής έκφρασης. Πολλές στιγμές, τουλάχιστον όσον αφορά στην Ευρώπη, οι αλλαγές στην μορφή της ορχήστρας συνέπιπταν με πολιτικο-κοινωνικές αλλαγές. Το πνεύμα της ομαδικής συνεργασίας, της φιλελεύθερης τάσης της ανθρωπότητας κατά την Αναγέννηση, σε στιγμές έντονων κοινωνικών ανακατατάξεων είχε ανάλογο αντίκτυπο στην μουσική σκηνή και το αντίστροφο.

Από ένα σημείο, λοιπόν και μετά η ορχήστρα -αυτός ο θαυμάσιος ομαδικός σχηματισμός- ως πολιτιστικός φορέας με την δύναμη και τις εκφραστικές ικανότητες που αποκτούσε από τους εκάστοτε συνθέτες, άρχισε να εξελίσσεται εκτός από μια ομάδα μουσικών και ως δημόσιος πλέον θεσμός. Συγκέντρωνε δε έτσι το ενδιαφέρον όχι μόνο των φιλόμουσων, αλλά και κάθε ανθρώπου με ευρύτερα ενδιαφέροντα. Εξάλλου είναι αρκετά γνωστή η επίδραση από συμφωνικά έργα ή από όπερες στο κοινωνικό σύνολο, σε διάφορες εποχές. Επιδράσεις τέτοιου είδους χαρακτήριζαν γεγονότα όπως η μετάβαση από την αριστοκρατική κοινωνία του 18ου αιώνα στην αστική του 19ου αιώνα. Οι συμφωνίες του Μπετόβεν συμβολίζουν μια τέτοια κρίσιμη καμπή. Πλήθη ολόκληρα, έθνη με διαφορετικές κουλτούρες και έθιμα, κάτω από κοινούς ήχους και ρυθμούς επικοινώνησαν και συντονίστηκαν σε απίστευτο βαθμό. Η ανθρωπότητα μετά από τα πολιτιστικά της επιτεύγματα δε θα είναι ποτέ ίδια και ένα μεγάλο κομμάτι αυτής της επίτευξης είναι το άνοιγμα κάποιων επικοινωνιακών διόδων μέσω της μουσικής κοινότητας, μιας κοινότητας που συμπεριλαμβάνει πολλά έτη προσπάθειας και πολύ αξιόλογες ανθρώπινες υπάρξεις.

Αυτά τα βήματα προόδου άλλοτε μικρά άλλοτε μεγάλα έχουν την σφραγίδα της ομάδας, της κοινής προσπάθειας και δεν θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά. Κάθε μεμονωμένη προσπάθεια έχει καθορισμένα συστατικά, αφού αυτά ανήκουν σε ένα και μόνο άτομο με -λίγο ή πολύ- περιορισμένες δυνατότητες. Η ομάδα διαθέτει την μαγεία του εμπλουτισμού, εξαιτίας της διαφορετικότητας του κάθε μέλους της, όπως επίσης και την δυνατότητα ισχυροποίησης των δυνατοτήτων της στηριζόμενη πάνω σε αυτόν τον ομαδικό σχηματισμό. Η ορθή χρήση της δυναμικής και των δυνατοτήτων που μια ομάδα μπορεί να διαθέτει, είναι ένα εργαλείο, που η ανθρωπότητα μπορεί να αξιοποιεί για την πρόοδό της και την εξέλιξή της.

Εδώ είναι και ένα άλλο βασικό στοιχείο της: της σωστής, ισορροπημένης χρήσης της δύναμης σε όποια μορφή την διαθέτουμε. Για αυτό το λόγο χρειάζεται η πόλωση προς τον ομαδικό στόχο και όχι τον ατομικό. Έχουμε ατυχή παραδείγματα από κακή χρήση της ομαδικής δύναμης, πράγμα που και ο ίδιος ο Μπέκερ στον οποίον αναφερθήκαμε έζησε άμεσα, καθώς ήρθε αντιμέτωπος με τον γερμανικό ναζισμό. Πολλές στιγμές η ανθρωπότητα ως «δεσμώτης του ιλίγγου» της δύναμης έχει προβεί σε απίστευτες πράξεις, σε ακραίες κινήσεις. Μπορούμε να αναφερθούμε σε πολλά κακά παραδείγματα, αλλά είναι καλύτερο να τα κρατήσουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας, (of the record) ως φάλτσες στιγμές, και να φέρουμε σε πρώτο πλάνο την θετική χρήση των δυνατοτήτων της ομαδικής συνεργασίας. Ας είναι επί σκηνής εκείνη η ορχήστρα που προωθεί στοιχεία προόδου και πολιτισμού, που αντιστέκεται στην αλαζονική τάση των καιρών, που ζητά να δώσει ηχοχρώματα και ρυθμούς με στόχο την ανάταση της ψυχής και όχι την βουή της καταστροφής. Έχουμε ανάγκη από εκείνους τους ήχους που μας ταξιδεύουν σαν να είμαστε πάνω σε ένα μαγικό χαλί. Έχουμε ανάγκη να ακούσουμε άλλες ορχήστρες πέρα από αυτές που ακούμε και βλέπουμε καθημερινά μέσα στον κόσμο των φαινομένων. Ήχους που προσδίδουν έμπνευση και οράματα του κόσμου όπως θα έπρεπε να είναι ή καλύτερα όπως θα έπρεπε να τον έχουμε χτίσει.

Και αν όλα αυτά ακούγονται ρομαντικά, αν ακούγονται ουτοπικά ας αφήσουμε το κοινό να αποφανθεί.

Εμείς ως δημιουργικοί άνθρωποι έχουμε χρέος να παραμείνουμε στην σκηνή και «αν μας αντέξει το σκοινί θα φανεί στο χειροκρότημα».

Δ.Δ.