Το Ζαζέν είναι ένα ιδιαίτερο είδος διαλογισμού, μοναδικό στο Ζεν, που λειτουργεί ουσιαστικά ως επίκεντρο της πρακτικής εξάσκησης του συστήματος. Στην πραγματικότητα, οι Βουδιστές Ζεν είναι γνωστοί ως διαλογιζόμενοι Βουδιστές.

Το Κάθισμα της Φώτισης

Ο μεγάλος δάσκαλος του Ζεν Νιογκέν είχε πει: «Για να μελετήσεις το Δρόμο του Βούδα χρειάζεται να μελετήσεις τον εαυτό. Προκειμένου να μελετήσεις τον εαυτό, οφείλεις να ξεχάσεις τον εαυτό. Για να ξεχάσεις τον εαυτό, πρέπει να φωτιστείς από τα δέκα χιλιάδες πράγματα». Για να φωτιστείς από τα δέκα χιλιάδες πράγματα, θα λέγαμε πως χρειάζεται να αναγνωρίσεις την ενότητα του εαυτού και των δέκα χιλιάδων πραγμάτων. Κατά τη διάρκεια της δικής του φώτισης ο Βούδας βρισκόταν σε καθιστό διαλογισμό. Το Ζεν επιστρέφει στην ίδια πρακτική ξανά και ξανά. Επί 2.500 χρόνια ο συγκεκριμένος διαλογισμός παραμένει απαράλλακτος και μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Εξαπλώθηκε από την Ινδία στην Κίνα, στην Ιαπωνία και σε άλλα σημεία της Ασίας, για να καταλήξει τελικά στη μακρινή Δύση. Είναι μια πολύ εύκολη πρακτική και εξίσου εύκολα περιγράφεται. Ωστόσο, χρειάζεται χρόνος και υπομονή για να έρθουν τα αποτελέσματα.

Το Σώμα

Συνήθως βλέπουμε το σώμα, την αναπνοή και το νου ως πράγματα ξέχωρα. Στο Ζαζέν και τα τρία μαζί αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Το πρώτο, το σώμα, χρειάζεται να μάθει να επικοινωνεί εξίσου με τον εξωτερικό και τον εσωτερικό μας κόσμο. Ο τρόπος με τον οποίο τοποθετείται το σώμα στο Ζαζέν, έχει να κάνει με το τι συμβαίνει στο νου και την αναπνοή. Μέσα από τα χρόνια εξέλιξης του Βουδισμού έγινε κατανοητό πως η καλύτερη θέση του σώματος για την εξάσκηση του Ζαζέν είναι το σχήμα της πυραμίδας του καθιστού Βούδα. Σε αυτή τη θέση χρησιμοποιεί κανείς ένα ζαφού, ένα μικρό μαξιλάρι, έτσι ώστε να σηκωθεί λίγο η λεκάνη και να αγγίξουν τα γόνατα το έδαφος. Με το μαξιλάρι και τα γόνατα να ακουμπούν στο έδαφος, σχηματίζει μια σταθερή βάση σε σχήμα τρίποδα, η οποία του εξασφαλίζει ισορροπία 360 μοιρών .

Όσον αφορά τα πόδια, υπάρχουν πολλές διαφορετικές θέσεις. Η πρώτη και απλούστερη είναι το κάθισμα της Μπούρμας, σύμφωνα με το οποίο τα πόδια σταυρώνονται, με τα γόνατα να ακουμπούν στο πάτωμα. Μια άλλη στάση είναι ο Μισός Λωτός. Εδώ το αριστερό πόδι ακουμπά πάνω στο δεξί και συνεπώς η στάση είναι ασύμμετρη. Αν δεν την έχει συνηθίσει κανείς, είναι δύσκολο να ισορροπήσει με εντελώς χαλαρωμένη διάθεση.

Η πλέον ισορροπημένη θέση σχηματοποιείται στον Πλήρη Λωτό. Εδώ κάθε πόδι αναπαύεται στο μηρό του αντίθετού του ποδιού. Είναι μια θέση εντελώς συμμετρική που προσδίδει ικανή σταθερότητα. Υπάρχει, επίσης, η στάση Σέιζα, σύμφωνα με την οποία κάθεται κανείς γονατιστός στο πάτωμα με ή χωρίς μαξιλάρι. Οι γλουτοί κάθονται στις φτέρνες και η σπονδυλική στήλη παραμένει ευθυτενής. Αν δεν είναι δυνατόν κανείς, λόγω σωματικής δυσχέρειας, να ακολουθήσει κάποια από τις παραπάνω στάσεις, τότε μπορεί απλά να χρησιμοποιήσει μια καρέκλα και να κρατήσει τα πόδια του σταθερά ενωμένα με το έδαφος, ενώ την ίδια στιγμή η σπονδυλική στήλη είναι ίσια, προκειμένου να απελευθερώνεται το διάφραγμα. Άλλωστε, η ουσία της κάθε στάσης είναι να βοηθά στην απελευθέρωση της αναπνοής και του νου.

Η Αναπνοή

Η αναπνοή που χρησιμοποιεί το Ζαζέν είναι αρκετά βαθιά και τούτο έρχεται σε αντίθεση με τις συνήθειές μας στον δυτικό τρόπο ζωής, που μας οδηγούν συνήθως σε ρηχή αναπνοή, ακανόνιστη και ακατάλληλη για να δημιουργήσει οποιουδήποτε είδους εσωτερική προδιάθεση. Στο Ζαζέν είναι σημαντικό να μη φοράμε τίποτα σφιχτό γύρω από τη μέση, έτσι ώστε το διάφραγμα να κινείται ελεύθερα και η αναπνοή να είναι φυσική, βαθιά και εύκολη. Δεν χρειάζεται να προσπαθεί κανείς για να γίνει κάτι τέτοιο. Χρειάζεται να γίνεται αβίαστα και ελεύθερα, μόλις πάρει τη σωστή στάση.

Από τη στιγμή που επιτυγχάνεται μια ορθή τοποθέτηση του σώματος, υπάρχουν λίγα πράγματα που οφείλει να ελέγξει. Το στόμα κρατείται κλειστό, εκτός και αν υπάρχει ρινική απόφραξη. Η γλώσσα πιέζεται ελαφρά προς τον ουρανίσκο, κάτι που μας βοηθά μειώνοντας την ανάγκη παραγωγής σιέλου.

Τα μάτια είναι χαμηλωμένα και κοιτάζουν το έδαφος, μισό μέτρο περίπου μπροστά μας. Μπορούν, επίσης, να είναι κλειστά, για να αποφεύγουμε το βλεφάρισμα. Αν και το Ζαζέν δείχνει πολύ πειθαρχημένο, οι μυώνες πρέπει να είναι χαλαροί, δίχως καμία ένταση. Στην πραγματικότητα δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ένταση για να διατηρείται το σώμα ευθυτενές. Η μύτη βρίσκεται στην ίδια ευθεία με τον αφαλό, ενώ το κεφάλι δε γέρνει μήτε μπρος μήτε πίσω.

Τα χέρια διπλώνονται στην κοσμική μούντρα και αναπαύονται στους μηρούς. Τούτη η χειρονομία βοηθά στην αναδίπλωση της συνείδησης προς τον εσωτερικό εαυτό, αν και υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι εστίασης της συνείδησης. Ένας από αυτούς είναι ορισμένες εικόνες που ονομάζονται μάνταλα και χρησιμοποιούνται σε ορισμένες παραδόσεις ως σημείο συγκέντρωσης. Υπάρχουν, επίσης, τα μάντρα ή ηχητικές εικόνες. Στο Ζαζέν εστιαζόμαστε στην αναπνοή. Η αναπνοή είναι ζωή. Η ίδια η λέξη «πνεύμα» σημαίνει αναπνοή. Οι λέξεις «κι» στην ιαπωνική γλώσσα και «τσι» στην Κινεζική σημαίνουν δύναμη ή ενέργεια. Και οι δύο προέρχονται από την αναπνοή. Η αναπνοή είναι ζωτική δύναμη και είναι η κεντρική δραστηριότητα των διαφορετικών σωμάτων μας. Ο νους και η αναπνοή είναι μία και μοναδική πραγματικότητα. Όταν ο νους ταράσσεται, επιταχύνεται η αναπνοή. Όταν ο νους είναι ήρεμος, η αναπνοή είναι βαθειά, εύκολη και αβίαστη. Το σημαντικό εδώ είναι ότι η προσοχή πρέπει να εστιάζεται στο χάρα, το κέντρο που βρίσκεται λίγο κάτω από τον αφαλό. Το χάρα ανιπροσωπεύει το φυσικό και πνευματικό κέντρο του σώματος. Στρέφουμε, λοιπόν, εκεί την προσοχή μας και το νου μας και καθώς το ζαζέν μας εξελίσσεται, συνειδητοποιούμε όλο και περισσότερο το χάρα ως κέντρο της συνείδησής μας.

Ο Διαλογισμός

Κινούμε ελαφρά το σώμα μπρος-πίσω, αργά, έως κέντρο βάρους μας. Ο νους συγκεντρώνεται στο χάρα και τα χέρια σχηματίζουν την κοσμική μούντρα. Το στόμα είναι κλειστό και η γλώσσα είναι στραμμένη προς τον ουρανίσκο. Αναπνέουμε με τη μύτη και αισθανόμαστε την αναπνοή. Οραματιζόμαστε τον αέρα με τη ζωτική του ενέργεια να κατεβαίνει μέχρι το χάρα, να γεμίζει τα σπλάχνα και να επιστρέφει μέσω εκπνοής. Παρακολουθούμε συνειδητά όλο τον κύκλο της αναπνοής.

Κατόπιν αρχίζουμε να μετράμε κάθε εισπνοή και κάθε εκπνοή, ξεκινώντας από το ένα και μετρώντας μέχρι το δέκα. Όταν φτάνουμε στο δέκα, μετράμε αντίστροφα ως το ένα και ξεκινάμε πάλι από την αρχή. Σε αυτό το στάδιο η μόνη συμφωνία που κάνουμε με τον εαυτό μας, είναι πως αν ο νους αρχίσει να περιπλανιέται, τότε θα κοιτάξουμε τη σκέψη που μας έρχεται στο νου, θα την αναγνωρίσουμε και κατόπιν θα την αφήσουμε να φύγει συνειδητά. Τότε ξαναρχίζουμε να μετράμε από το ένα. Το μέτρημα είναι ένα είδος ανάδρασης, που βοηθά να γνωρίζουμε πότε ο νους περιπλανιέται. Έτσι, κάθε φορά που επιστρέφουμε στο μέτρημα, ενισχύουμε τον εαυτό μας με την ικανότητα να στρέφουμε το νου όπου θέλουμε, όταν θέλουμε και για όσο χρόνο επιθυμούμε. Τούτο το φαινομενικά απλό γεγονός είναι εξαιρετικά σημαντικό, γιατί αντιπροσωπεύει τη δύναμη της συγκέντρωσης και κατεύθυνσης του νου στο επιθυμητό σημείο. Ονομάζεται δύναμη της συγκέντρωσης ή τζορίκι και εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους. Είναι το κέντρο της τέχνης του οραματισμού και πολλών μαχητικών τεχνικών στο Ζεν. Στην πραγματικότητα είναι η πηγή κάθε είδους δραστηριότητας στη ζωή μας.

Ασκώντας τούτη τη διαδικασία για ένα χρονικό διάστημα, η αντιληπτικότητα οξύνεται. Τότε αρχίζει κανείς να παρατηρεί πράγματα που ξέφευγαν της προσοχής του. Η επικέντρωση στον εσωτερικό διάλογο εμποδίζει τέτοιου είδους αντιληπτικότητα, σε ό,τι αφορά τον περιβάλλοντα χώρο. Με την εξάσκηση στο ζαζέν η αντιληπτικότητα διευρύνεται. Αυτή είναι και η στιγμή κατά την οποία μπορεί κανείς να επικεντρωθεί αβίαστα στον πλήρη κύκλο της αναπνοής και να μετρά επανειλημμένα ως το δέκα και αντίστροφα, δίχως την παρέμβαση κάποιας σκέψης. Αργότερα θα μπορεί να παρακολουθεί τον πλήρη κύκλο της αναπνοής δίχως τη βοήθεια του μετρήματος. Απλά θα είναι ο ίδιος η αναπνοή κι αυτή είναι η αρχή της απελευθέρωσης της συνείδησης από το σώμα και το νου.

Το βέβαιο είναι πως τούτη η διαδικασία ενδυνάμωσης της συγκέντρωσης χρειάζεται να γίνει αβίαστα και ρυθμικά. Σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση η ανυπομονησία μπορεί να οδηγήσει σε μια αδύναμη θέληση συγκέντρωσης. Η ικανότητα της συγκέντρωσης, ωστόσο, είναι το θεμέλιο για την επίτευξη του σαμάντι, της έσχατης οξύτητας του νου. Η διασκορπισμένη νοητική δραστηριότητα και ενέργεια μας κρατά αποξενωμένους τον έναν από τον άλλο, από το περιβάλλον και από τον ίδιο τον εαυτό μας. Κατά τη διάρκεια του διαλογισμού η επιφανειακή δραστηριότητα του νου αρχίζει να επιβραδύνεται. Εδώ ο νους μοιάζει με την επιφάνεια μιας λιμνούλας. Όταν φυσάει άνεμος, η επιφάνεια ρυτιδώνεται και τίποτε δε φαίνεται καθαρά στην επιφάνειά της. Η αντανακλώμενη εικόνα του ήλιου και της σελήνης διασπάται σε πολλά κομμάτια.

Από τούτη την ηρεμία είναι που προβάλλει ολάκερη η ζωή μας. Αν δεν έρθουμε σε επαφή μαζί της σε κάποια στιγμή, δε θα έχουμε ποτέ την ευκαιρία να ηρεμήσουμε. Στη βαθιά κατάσταση του σαμάντι αναπνέει κανείς με πολύ αργό ρυθμό, δύο ή τρεις αναπνοές το λεπτό. Σε συνήθη κατάσταση ηρεμίας η αναπνοή μας έχει συνήθως το ρυθμό των 15 αναπνοών ανά λεπτό. Τούτο πρακτικά σημαίνει πως ακόμη και όταν αναπαυόμαστε, δε χαλαρώνουμε πραγματικά. Η πραγματική χαλάρωση έρχεται μόνο με την πλήρη χαλάρωση του νου. Όσο περισσότερο ηρεμεί ο νους, τόσο περισσότερο και βαθύτερα χαλαρώνει το σώμα. Η αναπνοή, ο καρδιακός σφυγμός, η κυκλοφορία και ο μεταβολισμός επιβραδύνονται. Ολόκληρο το σώμα φτάνει σε μια τέτοια κατάσταση ηρεμίας, την οποία δεν μπορεί να προσεγγίσει ακόμη και στην κατάσταση του ύπνου.

Από τη στιγμή που κατακτηθεί ο ρυθμός της αναπνοής και αναπτυχθεί η συγκέντρωση του νου σε ένα και μοναδικό σημείο, περνάμε σε άλλες πρακτικές, όπως είναι η μελέτη των κόαν ή το σικαντάτζα, που σημαίνει επακριβώς «απλώς κάθομαι». Το Ζαζέν είναι μια καθημερινή πρακτική, ούτε εύκολη ούτε δύσκολη. Ωστόσο, είναι αποτελεσματική σε ό,τι αφορά τη διεύρυνση της συνείδησης και την ανάπτυξη της διαίσθησης. Απελευθερώνει ενέργεια δίχως να υπάρχει κάποιο αντικείμενο, μόνο απλή συγκέντρωση στη στάση, την αναπνοή και την ηρεμία του νου.

Η Στάση του Νου

Η ορθή στάση του νου έρχεται φυσικά, μέσω της βαθειάς συγκέντρωσης στη στάση και την αναπνοή στο ζαζέν. Η συνειδητή ροή της σκέψης από τον εγκεφαλικό φλοιό μειώνεται και ο σκεπτόμενος εγκέφαλος ηρεμεί. Το αίμα κυλά αβίαστα προς τα βαθύτερα στρώματα του εγκεφάλου, το θάλαμο και τον υποθάλαμο, με αποτέλεσμα ο εγκέφαλος να γίνεται περισσότερο ενεργός ως σύνολο. Οι σκιές των σκέψεων περνούν κι εξαφανίζονται. Εικόνες διεγείρονται από το ασυνείδητο, περνούν και χάνονται. Με αυτόν τον τρόπο φτάνει κανείς στο βαθύ ασυνείδητο, πέρα από τη σκέψη, στη συνείδηση χισιρίο, την αληθινή αγνότητα.

Το χισιρίο αντιπροσωπεύει το ασυνείδητο του Ζεν -τον συμπαντικό νου. Στην ιαπωνική γλώσσα σιρίο σημαίνει σκέψη, φουσιρίο μη-σκέψη. Το χισιρίο είναι η απόλυτη σκέψη, πέρα από τη σκέψη και τη μη-σκέψη, πέρα από κατηγορίες, αντίθετα και αντιφάσεις, πέρα από όλα τα προβλήματα της προσωπικής συνείδησης. Αντιπροσωπεύει την αυθεντική μας φύση, τη φύση του Βούδα, το Κοσμικό Ασυνείδητο.

Όταν ο νους αδειάζει και το πνεύμα ηρεμεί, τίποτα δεν εμποδίζει τη βαθιά διαισθητική και απεριόριστη ζωική δύναμη που πηγάζει από τα βάθη της ύπαρξής μας, εκείνη που προηγείται οποιασδήποτε σκέψης, την αιώνια ροή της δραστηριότητας του σύμπαντος. Ασκώντας το ζαζέν, δίχως αντικείμενο ή σκοπό, είναι δυνατόν να αποκτήσει κανείς την εμπειρία του χισιρίο και να κατανοήσει το μουσοτόκου, το μυστικό και την ουσία του Ζεν. Ωστόσο, τούτη η κατανόηση πρέπει να είναι πέρα από τη διανοητική λογική. Είναι ένας τρόπος άμεσης αντίληψης εδώ και τώρα.

Το μισοτόκου αντιπροσωπεύει τη στάση του μη-κέρδους, της μη θέλησης να κερδίσει κανείς κάτι για τον εαυτό του και είναι ουσιαστική για την άσκηση του αληθινού Ζεν. Δίνεις χωρίς να προσδοκάς το τι θα πάρεις. Εγκαταλείπεις τα πάντα χωρίς το φόβο της απώλειας. Να γιατί εκείνοι που ασκούν αληθινά το Ζεν αναπτύσσουν ένα είδος εσωτερικής σοφίας. Προσπαθούν να γνωρίσουν τον εαυτό τους, να πάνε πέρα από τον εαυτό τους, να δώσουν τον εαυτό τους δίχως την προσδοκία του προσωπικού κέρδους. Αν τα εγκαταλείψεις όλα, θα τα έχεις όλα.

Το χισιρίο είναι η κοσμική και όχι η προσωπική συνείδηση. Συνήθως περνάμε την ημέρα μας σκεπτόμενοι την οικογένειά μας, τους φίλους, τις ανησυχίες, τη δουλειά, τις διακοπές και όλα εκείνα τα φαινόμενα που διεγείρονται από τις μνήμες μας και την καθημερινή μας ζωή. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του ζαζέν εναρμονιζόμαστε με το κοσμικό ρεύμα και εγκαταλείπουμε το εγώ. Οι σκέψεις μας βαθαίνουν και αγγίζουν τη συμπανπκή συνείδηση, την έσχατη συνείδηση. Αυτή είναι η αληθινή τέχνη του ζαζέν.

«Σκέψη, μη-σκέψη», έγραψε ο διδάσκαλος Ντογκέν, «πώς μπορούμε να σκεπτόμαστε δίχως να σκεπτόμαστε; Σκεπτόμαστε από τα βάθη της μη-σκέψης». Αυτή είναι η κοσμική συνείδηση, η συνείδηση χισιρίο. Οι συνειδητές αισθήσεις μας δεν μπορούν να την καθορίσουν, τα λόγια δεν μπορούν να την ερμηνεύσουν. Έρχεται μόνο μέσα από τη βιωματική εμπειρία του ζαζέν. Το χισιρίο αντιπροσωπεύει την εναρμόνιση όλων των υποκειμενικών και αντικειμενικών απόψεων. Είναι η έσχατη συνείδηση πέρα από το χρόνο και το χώρο, η συμπαντική συνείδηση που απλώνεται πέρα από τις υπάρξεις, ζώντας ταυτόχρονα μέσα τους σα μια φλογίτσα αιώνια.

Η φλογίτσα φουντώνει μέσα στην ηρεμία και όχι όταν τη σαρώνουν οι άνεμοι της σκέψης. Αυτό είναι το πρώτο και μοναδικό πρόβλημα για κάθε άνθρωπο που γεννήθηκε εν τω μέσω του δυτικού πολιτισμού, του λίκνου του ορθολογισμού. Σε ό,τι αφορά στο δυτικό πολιτισμό τούτη η απόλυτη ηρεμία λείπει. Ίσως, λοιπόν, τα όσα έχει να δώσει η πρακτική του Ζεν, πέρα από θρησκευτικούς φανατισμούς και μισαλλοδοξίες, να είναι ένα αναγκαίο κλειδί για να γίνει η ζωή μας καλύτερη και προ πάντων …εξελίσιμη.

Γ.Ν.