Η Διάδοση μιας Πολύτιμης Ιδέας

Η ιστορία της Θεωρίας του «εκατοστού πιθήκου» ξεκίνησε στη δεκαετία του '50, στο νησί Κοσίμα (Koshima) της Ιαπωνίας, όπου επιστήμονες μελετούσαν την κοινωνική συμπεριφορά ενός τοπικού είδους πιθήκων που ονομάζονται Μακάκος (Μacaca fuscata).

Οι πίθηκοι αγαπούσαν ιδιαίτερα τις γλυκοπατάτες, είχαν όμως ένα πρακτικό πρόβλημα. Οι λερωμένες με άμμο γλυκοπατάτες έχαναν μέρος από τη νοστιμιά τους. Ένας  θηλυκός πίθηκος ηλικίας 18 μηνών, ονόματι Ίμο, ανακάλυψε μια μέρα μια έξυπνη λύση. Άρχισε να μεταφέρει τις πατάτες στη θάλασσα και να τις ξεπλένει πριν τις φάει. Ικανοποιημένη από το αποτέλεσμα, δίδαξε στη συνέχεια το κόλπο στη μητέρα της, αλλά και σε άλλα νεαρά άτομα της ομάδας, που με τη σειρά τους το δίδαξαν στους γονείς  τους. Ως εδώ, τίποτε το ασυνήθιστο: Οι αλλαγές στη συμπεριφορά είναι αναμενόμενο να ξεκινούν από νεαρά άτομα, και να συμπαρασύρουν κάποια από τα μεγαλύτερα άτομα, αν χάρη στη στενή συμβίωση το κοινωνικό παράδειγμα είναι έντονο. ΄Οντως, αυτή η «πολιτιστική» μεταβολή συνέχισε να διαδίδεται, περιορίστηκε όμως στα παιδιά και τους γονείς τους, ενώ οι υπόλοιποι πίθηκοι συνέχιζαν να τρώνε τις γλυκοπατάτες με τον παλιό τρόπο. Και πάλι, τίποτε παράξενο ως εδώ.

Όμως, κάποια δεδομένη στιγμή, συνέβη μια διαφορετική, ξαφνική αλλαγή. Μόλις ο πληθυσμός των «εκπαιδευμένων» πιθήκων άγγιξε κάποιο όριο, ίσως ένα ορισμένο ποσοστό του συνολικού πληθυσμού, τότε ξαφνικά σχεδόν όλοι οι πίθηκοι του νησιού άρχισαν να μαθαίνουν άμεσα και να χρησιμοποιούν τη νέα τεχνική. Η καινοτομία είχε κατά κάποιο τρόπο «δυναμοποιηθεί», τόσο ώστε να ξεπεράσει το πολιτισμικό φράγμα και να διαδοθεί πλέον ανεμπόδιστα. Ίσως μια τέτοια ισχυροποίηση να προκλήθηκε από τον επαρκή χρόνο «επώασης» ή την ποσοστιαία εξάπλωση μέσα στον πληθυσμό, είτε από συνδυασμό των δύο παραγόντων. Πάντως, μετά από εκείνη τη χρονική στιγμή τα εμπόδια διάδοσης έμοιαζαν να έχουν καταρρεύσει και η νέα τεχνική να γίνεται οριστικά κτήμα ολόκληρης της κοινότητας.

Αυτό το φαινόμενο δεν είναι βέβαια άγνωστο και στις ανθρώπινες κοινωνίες, ούτε μπορεί από μόνο του να θεωρηθεί περίεργο ή ακατανόητο. ΄Οντως, η δυναμική της κοινωνικής αλληλεπίδρασης είναι τέτοια ώστε κάποιες μεταβολές να γενικεύονται με μάλλον ξαφνικό τρόπο. ΄Ομως η ιστορία μας δεν τελειώνει εδώ. Σύμφωνα με τον Λάιαλ Γουάτσον (Lyall Watson), μόλις το κρίσιμο όριο ξεπεράστηκε συνέβη και κάτι άλλο, κάτι ανεξήγητο και παράδοξο. Η νέα πρακτική πέρασε με μυστηριώδη τρόπο και σε άλλους πληθυσμούς πιθήκων, που ζούσαν σε γειτονικά νησιά. Λόγω της θάλασσας που μεσολαβούσε, δεν υπήρχε καμία δυνατότητα επαφής ανάμεσα στην αρχική ομάδα και εκείνες των άλλων νησιών. Έτσι οφείλει κανείς να συμπεράνει πως κατά κάποιο μυστηριώδη τρόπο η πληροφορία μπόρεσε να μεταδοθεί από νησί σε νησί, ξεπερνώντας τους εδαφικούς και φυλετικούς περιορισμούς. Ποτέ δεν μάθαμε τον ακριβή αριθμό των ατόμων πέρα από τον οποίο άλλαξε η δυναμική του φαινομένου. Έτσι, εντελώς συμβατικά αναφέρεται ο αριθμός 100, και το φαινόμενο έγινε γνωστό ως φαινόμενο του εκατοστού πιθήκου.

Συνοψίζοντας, μπορεί κανείς να υποθέσει πως για όσο διάστημα η εξάπλωση μιας νέας πληροφορίας ή συμπεριφοράς μένει μέσα σε ορισμένα πληθυσμιακά όρια, όσο τη γνωρίζει μόνο περιορισμένος αριθμός ατόμων, η διάδοσή της ακολουθεί τα συνήθη πρότυπα -από άτομο σε άτομο. Μόλις όμως ξεπεραστεί κάποιο όριο, τότε συμβαίνει ένα είδος «συνειδησιακής» έκρηξης, και η νέα γνώση μεταδίδεται και γενικεύεται σχεδόν αυτόματα.

Μορφικός Συντονισμός

Ένα άλλο εντυπωσιακό φαινόμενο, που δεν αφορά ζωντανούς οργανισμούς, ίσως μας βοηθήσει να αντιληφθούμε καλύτερα την έμφυτη τάση της ύλης για οργάνωση.

Από το 1700 η υγρή γλυκερίνη, ουσία πολύτιμη για τις φαρμακευτικές και λιπαντικές χρήσεις της, μεταφερόταν σε σφραγισμένα βαρέλια. Οι χημικοί προσπάθησαν να δώσουν στο παχύρρευστο υγρό στερεή μορφή, όμως η κρυστάλλωση της συγκεκριμένης ουσίας δεν μπορούσε να επιτευχθεί (δεν είναι σπάνιο μια ουσία να μη διαθέτει κρυσταλλική μορφή). Ως τις αρχές του 20ου αιώνα, η γλυκερίνη διακινείτο σε υγρή μορφή. Τότε όμως, τυχαία, κατά τη μεταφορά ενός βαρελιού από χώρα σε χώρα, λόγω κάποιων «τυχαίων κινήσεων» που υπέστη, η γλυκερίνη κρυσταλλώθηκε αυτόματα. Οι χημικοί άρχισαν να ανταλλάσσουν ταχυδρομικά δείγματα της νέας μορφής. Το εντυπωσιακό είναι πως, από τότε και μετά, ακόμη και ποσότητες γλυκερίνης κλεισμένης σε αεροστεγή δοχεία, άρχισαν να κρυσταλλώνονται με τον ίδιο τρόπο, χωρίς να έρθουν σε κανενός είδους επαφή με το δείγμα. Αυτό θυμίζει ένα είδος «τηλεπάθειας», τηλεμεταφοράς πληροφορίας και μάλιστα μεταξύ μη έμβιων αντικειμένων.

Το φαινόμενο ίσως ερμηνεύεται με τη θεωρία του Ρούπερτ Σέλντρεϊκ (Rupert Sheldrake), περί μορφογενετικών πεδίων και την έννοια του μορφικού συντονισμού. Με απλά λόγια, υποστηρίζει πως ουσίες ή υλικά, ακόμη και έμβια όντα με παρόμοια φύση ή δομή συντονίζονται με κάποιο τρόπο μεταξύ τους και ανταλλάσσουν πληροφορίες. Έτσι κάθε καινούργια μορφή, «δειλά» στην αρχή, όλο και πιο έντονα και σταθερά στη συνέχεια, εκπέμπει μια πληροφορία προς τις όμοιές της, ωθώντας τις να αναπαράγουν τη δική της μορφή.

Τόσο το παραπάνω φαινόμενο όσο και το συμβάν του '58 με τους πιθήκους έκανε γνωστά το 1976 ο Λάιαλ Γουάτσον, Η Παλίρροια της Ζωής, εκδόσεις Ωρόρα. Το περιστατικό με τους πιθήκους χρησίμευσε τελικά ως βασικό μοτίβο σε ένα άλλο δημοφιλές βιβλίο του Κεν Κις (Κen Keyes), Ο Εκατοστός Πίθηκος, εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1981. Το βιβλίο αναφέρεται στην αποφασιστική σημασία που έχει η θέληση του καθενός από μας για τα παγκόσμια ζητήματα της ανθρώπινης κοινότητας, όπως το ζήτημα του πυρηνικού αφοπλισμού. Διακηρύσσει πως η εστιασμένη γνώμη και σταθερή πίστη αρκετών ατόμων μπορεί τελικά να πετύχει μια οριστική ουσιώδη ποιοτική μεταβολή στη ζωή του συνόλου. Βασικές ιδέες στο βιβλίο είναι πως όλοι αποτελούμε κρίκους σε μια ενιαία αλυσίδα σκέψης και στάσης ζωής, που καθορίζει το παρόν και το μέλλον μας, και πως, ουσιαστικά, είμαστε ό,τι σκεφτόμαστε.

Συνεπώς, ο καθένας μπορεί να συμβάλλει με μοναδικό τρόπο στην αλλαγή αυτού του συλλογικού προτύπου προς το καλύτερο. Σύμφωνα με τον Kις, ο δρόμος για την επιβίωσή μας ως είδος βρίσκεται στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε. Πιστεύει πως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη του συλλογικού μας ασυνείδητου, μια δύναμη τεράστια αλλά κρυμμένη, να μάθουμε πώς να εστιάζουμε στη θετική και ειρηνική πλευρά μας, και πως αν όλο και περισσότεροι άνθρωποι εστιαστούν σε μια θετική ιδέα, όπως αυτή της ειρήνης και του αφοπλισμού, τότε θα έρθει κάποια δεδομένη στιγμή που ολόκληρη η ανθρωπότητα ως σύνολο θα ξεπεράσει με μιας και οριστικά την ως τώρα κυρίαρχη τάση για πόλεμο και επιβολή. Αυτό θυμίζει, επίσης, τις ιδέες περί ατομικής και συλλογικής συνειδητότητας του Τεγιάρ ντε Σαρντέν (Τeilhard De Chardin), που πίστευε πως όλη η εξέλιξη του ανθρώπου οδηγεί στην ανάπτυξη της Νοόσφαιρας, ενός παγκόσμιου νοητικού πεδίου ή Συνείδησης. Ο Kις, συμπληρώνει, πως μπορούμε να διδαχθούμε κάτι πολύ σημαντικό από τους δεινοσαύρους (στους οποίους χαριτολογώντας αφιερώνει το βιβλίο του): ένα είδος που δεν καταφέρνει να προσαρμοστεί στις μεταβαλλόμενες συνθήκες είναι πολύ πιθανό να εξαφανιστεί.

Κρίσιμη Μάζα και Συνειδησιακή Μεταμόρφωση

Όταν ξεπεραστεί κάποια «κρίσιμη μάζα», δηλαδή ένα ορισμένο ποσοστό πληθυσμού -που ίσως ποικίλλει κατά περίπτωση- τότε αυτομάτως η νέα γνώση αρχίζει να διαχέεται, χωρίς να προηγηθεί κανενός είδους διδασκαλία. Η πληροφορία ταξιδεύει με τρόπο που δε γνωρίζουμε από άτομο σε άτομο, και διαχέεται σε μεγάλο αριθμό μελών της κοινότητας, ακόμη και σε άτομα απομακρυσμένα, χωρίς φυσική επαφή και πρόσβαση σε αυτή.

Αρκετοί σκεπτικιστές θεωρούν πως τα δεδομένα της μελέτης των πιθήκων, που διήρκεσε πάνω από 30 χρόνια, δεν επιβεβαιώνουν πολύ πειστικά τον «μύθο του εκατοστού πιθήκου». Υποστηρίζουν επομένως πως πρόκειται απλώς για έναν μύθο, από αυτούς που διαδίδονται επειδή θέλουμε να τους πιστέψουμε, διδακτικό, χρήσιμο και καλοπροαίρετο, αλλά χωρίς επαρκή επιστημονική στήριξη. Ίσως τελικά να είναι κι έτσι, όμως αυτό μας φέρνει σε μια άλλη ουσιώδη πλευρά του θέματος: πού σταματά η αρχετυπική χρήση των ιδεών και πού ακριβώς βρίσκονται τα όρια μεταξύ επιστήμης, ευσεβούς πόθου και φαντασίωσης; Η απάντηση δεν είναι τόσο εύκολη όσο θα θέλαμε, αφού συχνότατα και οι ίδιοι οι φορείς της επιστήμης λειτουργούν αναπόφευκτα με όρους αρχετυπικούς, σχεδόν φαντασιακούς: για παράδειγμα, όταν ένας επιστήμονας επιλέγει με πίστη να εξερευνήσει μια νέα πρωτοποριακή κατεύθυνση, έρχεται συνήθως σε αντίθεση με τον δεδομένο τρόπο σκέψης των συναδέλφων του. Έχει, επομένως, να ξεπεράσει ένα ισχυρό νοητικό φράγμα, μια ενεργειακή φραγή που «απαγορεύει» την είσοδο προς ορισμένες κατευθύνσεις. Μόλις όμως η νέα κατάκτηση αρχίσει να διαδίδεται, συνήθως η ίδια επιστημονική κοινότητα που τον απέρριπτε αρχίζει να αγκαλιάζει το νέο μοντέλο σκέψης. Πολλές φορές η αποδοχή είναι τόση και κάποτε τόσο ξαφνική, ώστε αυστηροί επικριτές ή χλευαστές της νέας ιδέας να γίνονται ειλικρινείς υπερασπιστές της, αφήνοντας λίγους μόνο αρτηριοσκληρωτικούς αρνητές να παίζουν τον ρόλο του γραφικού αμφισβητία. Με λίγα λόγια και οι ίδιοι οι επιστήμονες, όπως και κάθε άλλη ομάδα, επιδεικνύουν αυτό που ονομάζουμε φαινόμενο του εκατοστού πιθήκου! Ίσως δεν είναι τόσο κολακευτικό για την αίσθησή μας περί αντικειμενικότητας, όμως κάπως έτσι πάντοτε προχωρούσαν οι ιδέες.

Η πρόοδος στις ανθρώπινες κοινωνίες μοιάζει όντως να εξελίσσεται με τέτοια άλματα, με εναλλασσόμενες περιόδους άρνησης και αποδοχής. Η ανάγκη για αντικειμενικότητα δεν καταφέρνει να μας αποκόψει από άλλους πιο αρχέγονους μηχανισμούς, στην ουσία δεν συγκρούεται καν με αυτούς. Η αλήθεια πίσω από το φαινόμενο είναι ίσως πως δεν μπορούμε παρά να ακολουθούμε τα σκαμπανεβάσματα και τα άλματα της συλλογικής μας συνείδησης. Κάθε φορά που ένα προικισμένο άτομο διευρύνει με μια πνευματική κατάκτηση τον ατομικό του ορίζοντα, τότε αυτόματα αυτός διευρύνεται για ολόκληρη την ανθρωπότητα, ακόμη κι αν η αλλαγή χρειαστεί χρόνο για να καθιερωθεί.  

Βασικό ζητούμενο είναι αν μπορεί η σταθερή υπεράσπιση μιας θετικής άποψης για τον πλανήτη να μεταμορφώσει τη ζωή πάνω σε αυτόν. Και κατά πόσο πρέπει και μπορούμε να παλέψουμε με την αδράνεια για να καθιερώσουμε μέσα μας μια νέα οπτική που θα μας ελευθερώσει, ανεβάζοντάς μας σε υψηλότερο επίπεδο πλανητικής συνείδησης. Αν αυτή η αντίληψη είναι αληθινή, τότε ίσως φτάσει μια στιγμή που κάποιος άνθρωπος θα έχει τον ρόλο της 'Ιμο, θα είναι ο «εκατοστός» άνθρωπος (ή ο εκατομμυριοστός, ή δισεκατομμυριοστός, οι αριθμοί έχουν σχετική σημασία), εκείνος που η γνώμη και η πίστη του θα γείρει τη ζυγαριά προς την άλλη πλευρά.

Η έννοια των μορφογενετικών πεδίων του Ρούπερτ Σέλντρεϊκ προκάλεσε πολλές αντιρρήσεις αλλά και κλυδωνισμούς στη βιολογία και άλλες επιστήμες. Η χρησιμότητά της μάλλον θα αποδειχθεί όλο και περισσότερο στα επόμενα χρόνια. Η θεωρία επανέφερε από μια άλλη σκοπιά στο προσκήνιο την έννοια του συλλογικού ασυνείδητου που πρέσβευε ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl Gustav Jung). Οι συζητήσεις και οι διαφωνίες φουντώνουν και καταλαγιάζουν, πράγμα χρήσιμο, αφού μπολιάζουν την «παραδοσιακή» ορθόδοξη επιστημονική σκέψη με έννοιες που τη γεφυρώνουν με την πνευματικότητα που η εποχή μας στερείται και αναζητά.

Η θεωρία του Σέλντρεϊκ, επιχειρεί να ερμηνεύσει τον τρόπο με τον οποίο εμείς οι άνθρωποι μοιραζόμαστε την κοινή μας συνείδηση. Ταιριάζει με την υπόθεση πολλών πως κάποια στιγμή ο αριθμός των πνευματικά αφυπνισμένων ατόμων πάνω στη Γη θα ξεπεράσει ένα κρίσιμο όριο, με αποτέλεσμα μια αύξηση της επίγνωσης που θα συμπαρασύρει μεγάλες μάζες έξω από τη φυλακή του φόβου και της ψυχικής απομόνωσης. Σύμφωνα με τον Σέλντρεϊκ, το μορφογενετικό πεδίο είναι το βιολογικό και κοινωνικό ισοδύναμο των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων στη φυσική. Η δράση του είναι που υποχρεώνει τα κύτταρα και τους ιστούς να πάρουν το συγκεκριμένο σχήμα που αντιστοιχεί σε κάθε ζωντανό είδος, ενώ πιθανότατα διαμορφώνει εξίσου τη συμπεριφορά μας και τον τρόπο που σχετιζόμαστε με τα άλλα πλάσματα. ΄Αραγε ένα τέτοιο πεδίο μετέφερε την πληροφορία από την Ίμο και την παρέα της στους απομακρυσμένους πιθήκους; Ίσως το συγκεκριμένο πεδίο δεν προϋπήρχε αλλά δημιουργήθηκε ή τροποποιήθηκε από την ίδια την καινοτομία, και στη συνέχεια διασχίζοντας τη θάλασσα επηρέασε τους γύρω πληθυσμούς. Αυτό ταιριάζει και με τη δική μας εμπειρία: κάθε πρωτοπόρος του πνεύματος μοιάζει να αφήνει ένα ίχνος πάνω στην επίγνωση των υπολοίπων, που ακόμη κι αν τον έχουν καταδικάσει, θα επανέλθουν υποχρεωτικά σε όσα τους αποκάλυψε. Από τη στιγμή που η σκέψη ενός ατόμου ανοίξει σταθερά προς μια νέα αλήθεια, η δίοδος παραμένει ουσιαστικά ανοιχτή για όλους. Έτσι η έννοια αυτών των πεδίων, παρόλο που ακόμη προσκρούει αρκετά στην υλιστική πλευρά της σκέψης μας, μπορεί σύντομα να αποδειχθεί ο φορέας μιας νέας πιο διευρυμένης επιστήμης, που θα αγκαλιάζει τα φαινομενικά αντίθετα.

Συνειδητοποιώντας πως ο καθένας από μας είναι και ένας κρίκος μιας παγκόσμιας αλυσίδας, δεν μπορεί παρά να θεωρήσουμε τον εαυτό μας πολύτιμο και απόλυτα αναγκαίο. Η αλυσίδα έχει ανάγκη εξίσου τον καθένα από τους κρίκους που την αποτελούν. Ο αδύναμος ή ευτελής κρίκος είναι εξίσου απαραίτητος με τον ισχυρό, και η αντοχή και σταθερότητα της ίδιας της αλυσίδας υπάρχει μόνο μέσω εκείνης των κρίκων της. Επομένως, δεν υπάρχει ασήμαντο ανθρώπινο ον, γιατί η υπόστασή μας είναι στην ουσία της συλλογική, και κάθε βήμα που κάνουμε προς τα μπρος, το κάνουμε ως σύνολο και όχι ως μονάδες ή μικρές ομάδες. Το εγωιστικό συμφέρον που συνηθίσαμε να υπηρετούμε, είναι στην ουσία ενάντιο στα αληθινά μας συμφέροντα.

Από τον Ύπνο της Πέτρας στη Φωτεινή Συνείδηση

Υπάρχει ένα κομμάτι της δράσης του νου που παραμένει μονίμως έξω από τη συνειδητή μας επίγνωση. Δεν εισέρχονται όλες οι σκέψεις, ούτε βέβαια όλες οι σωματικές ή συναισθηματικές λειτουργίες στη ροή της συνειδητοποίησης, αλλά μεγάλο τμήμα αυτών των διαδικασιών παραμένει στη σκιά. Αυτά το κομμάτια, ωστόσο, επιτελούν πολλές απόλυτα αναγκαίες δραστηριότητες ή λειτουργίες (όπως π.χ. οι αισθήσεις ή η αναπνοή), χωρίς να απαιτείται συμμετοχή του πραγματικά συνειδητού κομματιού μας.

Στο παρελθόν η ιδέα αυτή εξερευνήθηκε για να διακριθούν τόσο οι ομοιότητες όσο και οι διαφορές μας από τα άλλα βασίλεια της φύσης: Από πολλούς θεωρείται πως τα ζώα, για παράδειγμα, βιώνουν τη ζωή με βασικό άξονα τις επιθυμίες και τους φόβους τους, χωρίς αληθινή αυτοσυνείδηση. Τα ζώα δηλαδή δεν έχουν τη δυνατότητα να παρατηρούν τον εαυτό τους και τις επιθυμίες τους χωρίς να ταυτίζονται μαζί τους. Για το φυτικό βασίλειο πάλι, υπάρχουν διάφορες υποθέσεις. Μία απ' αυτές θεωρεί πως αυτό κυριαρχείται από μια φύση κατά βάσιν συναισθηματική. Οι ανθρωποσοφιστές θεωρούν πως τα φυτά διαθέτουν μια άλλη, διαφορετικού είδους συνειδητότητα, που ενδεχομένως προσομοιάζει με την κατάσταση του ανθρώπου κατά το όνειρο.

Ανάλογη θεώρηση υπάρχει ακόμη και για το ορυκτό βασίλειο. Λόγω της συγκριτικής βραδύτητας της εξέλιξής του, τείνουμε συνήθως να το θεωρούμε «νεκρή» ύλη. Μπορεί όμως κανείς στ' αλήθεια να θεωρήσει τόσο εύκολα νεκρό τον παλλόμενο φλοιό της Γης, όταν η τιτάνια σεισμική κινητικότητά του μας κάνει συχνά να νιώθουμε πάνω του μέγεθος ασήμαντο; Και πώς μπορεί να είναι νεκρή μια ύλη με τόση ποικιλία, τόση διαφοροποίηση; Και μόνο η ανάπτυξη των κρυστάλλων, π.χ. με τη μορφή των ημιπολύτιμων και πολύτιμων λίθων, αποτελεί σαφή απόδειξη μιας διαδικασίας εξέλιξης, μιας διαρκούς εκλέπτυνσης, από το άμορφο και ακατέργαστο σε όλο και πιο οργανωμένες μορφές. Η μεταμόρφωση του κοινότατου άνθρακα στο απαστράπτον και μοναδικό διαμάντι αποτελεί θαύμα ισάξιο του θαύματος της «ζωντανής» ύλης. Υπάρχει, λοιπόν, ένα είδος βούλησης (ή συνείδησης) που διαπερνά ολόκληρη την πλάση, ακόμη και τα πιο «ευτελή» κομμάτια της. Το μόνο που μας απομακρύνει από αυτή την αλήθεια είναι η αλαζονεία του διαχωρισμού που ακόμη καλλιεργούμε.

Ένας γερμανός φιλόσοφος συνόψισε τα παραπάνω πιο ποιητικά: «Στην πέτρα ο νους κοιμάται, στο φυτό ονειρεύεται, στο ζώο ξυπνάει και στον άνθρωπο αποκτά συνείδηση». Φαίνεται πως όλη η πλάση ακολουθεί ένα ενιαίο σχέδιο, υπακούοντας σε ένα είδος παγκόσμιου εξελικτικού συνεχούς. Τα ρεύματα αυτής της ασυνείδητης ροής ενέργειας ακολουθούν αδιόρατες πορείες, διόδους και κανάλια που οι διαδρομές τους δεν είναι πάντα ορατές σε μας ή αντιληπτές με τις αισθήσεις. Συχνά είμαστε υποχρεωμένοι να πορευόμαστε χωρίς τη σιγουριά της απτής πραγματικότητας, σε ένα μισόφωτο που μας γεννά ταυτόχρονα φόβο και γοητεία.

Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε η διαφορετικότητα του ανθρώπου, ακόμη και η ανωτερότητά του ως προς τις ιδιαίτερες ικανότητές του μπορεί να ειδωθεί όχι πια ως κορωνίδα του ανταγωνισμού των ειδών, αλλά ως μια κορύφωση για λογαριασμό όλων των ειδών, του συνόλου των μορφών που υπάρχουν πάνω, γύρω ή μέσα στη Γη.

Αυτό που πιθανότατα διαχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα όντα είναι η ικανότητά του να έχει επίγνωση του εαυτού του, να συνειδητοποιεί την ίδια του τη συνείδηση. Η δυτική επιστήμη εξακολουθεί να ορίζει την έννοια της συνείδησης ως μια λειτουργία του νου, ο οποίος θεωρείται πως εδράζεται στον  εγκέφαλο. Όμως, ο περιορισμός των πνευματικών λειτουργιών στην ανατομική περιοχή του εγκεφάλου είναι κάπως δεσμευτικός για να καταλάβουμε τι συμβαίνει παραπέρα.

Η ίδια η φύση της σκέψης είναι υπερβατική: Η σκέψη αναζητά και αγγίζει αυτό που δεν είναι άμεσα αντιληπτό και αιωρείται στο πεδίο των αφηρημένων εννοιών. Κι ωστόσο, εκεί ακριβώς, στον άυλο κόσμο των ιδεών, είναι που συχνά ανακαλύπτουμε μια βεβαιότητα μεγαλύτερη από οποιαδήποτε που θα μπορούσε να μας προσφέρει ο απτός υλικός κόσμος. Η συνείδηση ήταν και παραμένει ένα μαγικό παράδοξο, ένα βλέμμα που μελετά τον εαυτό του.

Αν δοκιμάσει κανείς να χρησιμοποιήσει αυτή τη βασική ιδέα για να ερμηνεύσει διάφορα γεγονότα ή καταστάσεις, πιθανότατα θα καταλήξει σε μερικές πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Βλέπουμε την εικόνα ενός σπόρου που ανθίζει και βλαστάνει σε ανύποπτο χρόνο, εκπλήσσοντας κι εμάς τους ίδιους τους φορείς της. Ίσως παλιά ψυχολογικά πρότυπα σπάζουν και στη θέση τους εγκαθίσταται νέα, πιο δυναμικά, πιο αποτελεσματικά και πολύ πιο υγιή. Όταν ένα άτομο ή λαός βρεθεί σε μια τέτοια φάση, εύκολα ξεπερνά τον εαυτό του και θέτει νέα δεδομένα. Το ανέλπιστο γίνεται πιο απόλυτα εφικτό.

Ο σπόρος, με σύμμαχό του πάντοτε τον χρόνο και μόλις το κατάλληλο έδαφος τον ευνοήσει, αρχίζει να βλαστάνει σε μια αλλαγή, που κάποια στιγμή γενικεύεται και, αν αντέξει στη διάρκεια, καταλήγει να γίνει ένας νέος πυρήνας κρυστάλλωσης. Πρόκειται για τον σταθεροποιητικό παράγοντα, τον μαγνητικό πόλο γύρω από τον οποίο το παλιό υλικό ξανακρυσταλλώνεται με βάση ένα νέο πρότυπο. Αυτό ισχύει σε κάθε είδους διαδικασίες. Στην ουσία, οποιαδήποτε αλλαγή σε τούτον τον κόσμο γίνεται με αυτόν ακριβώς τον τρόπο.

Σε ποικίλες αντιδράσεις με μαζικό χαρακτήρα,  σε μαζικά κοινωνικά φαινόμενα που βασίζονται σε μια κοινή συλλογική αντίληψη γύρω από ένα καίριο θέμα, μπορεί κανείς να αναρωτηθεί ποιος είναι ο μηχανισμός που τις πυροδοτεί, ποιοι είναι οι καταλύτες. Ανά τους αιώνες κάθε λαϊκή εξέγερση ή επανάσταση, αλλά εξίσου και οι πνευματικές επαναστάσεις, αναδεικνύουν ηγετικές προσωπικότητες συχνά μορφωμένους αστούς ή φωτισμένους διανοητές. Ο ρόλος του καταλύτη είναι ένας ειδικός ρόλος, απαραίτητος σε κάθε μεγάλη κοινωνική μεταβολή. Ο ίδιος ο καταλύτης είναι αναγκασμένος (ή και απαράβατα προορισμένος) να αναλάβει αυτό τον βαρύ ρόλο, από τον οποίο όμως αντλεί την ικανοποίηση και την ίδια την ταυτότητά του.

Τόσο Κοντά, τόσο Μακριά

Δεν υπάρχει όριο στο πόσο διαχωρισμένοι, πόσο αποκομμένοι μπορούν να νιώσουν μεταξύ τους οι άνθρωποι. Αν το επιλέγει, μπορεί κανείς να νιώθει απόλυτα διαφορετικός από τον κάτοικο μιας άλλης ηπείρου, ή της διπλανής χώρας, της διπλανής πόλης ή χωριού, ή του διπλανού διαμερίσματος. Ή και σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό αποξένωσης, διαχωρίζοντας το εγώ του ακόμη και από τους πιο οικείους του, είτε τέλος (όπως σε κάποιες μορφές τρέλας) ακόμη και από την ίδια του την αίσθηση ταυτότητας. Όταν δεν είναι η γλώσσα, το χρώμα της επιδερμίδας ή οι συνήθειες που μας ξεχωρίζουν από τον διπλανό μας, εφευρίσκουμε νέες «αιτίες» για να νιώσουμε ξεκομμένοι, νομίζοντας πως αυτό αποτελεί κάποιου είδους προστασία. Δε συνειδητοποιούμε πως η αποξένωση είναι ένα τέχνασμα, ένα παιχνίδι που μας δίδαξαν κάποτε οι σκληρές συνθήκες του φυσικού κόσμου, το οποίο σήμερα αναπαράγουμε μόνοι μας εξαιτίας καταλοίπων του παλιού μας φόβου. Ο άνθρωπος οφείλει, γιατί έτσι είναι φτιαγμένος, να προχωρήσει πέρα από τα τεχνάσματα και τον φόβο, και να κατακτήσει πάλι την ψυχική και πνευματική ενότητα με τους ομοίους του. Τη δικαιούμαστε και τη χρειαζόμαστε, γιατί η πολυδιαφημισμένη σήμερα ατομική εξέλιξη δεν έχει ιδιαίτερο νόημα χωρίς το καθρέφτισμά της στους άλλους.

Σήμερα ζούμε τους κλυδωνισμούς μιας φάσης μεταβατικής, με κυρίαρχο τον ακραίο κυνισμό του χρήματος και την καταναλωτική παγκοσμιοποίηση. Ωστόσο ταυτόχρονα, και σε όχι τόσο άμεσα ορατό επίπεδο, συμβαίνει και μια ωρίμαση της συλλογικότητας, μια συνειδητοποίηση της αληθινής Παγκοσμιότητας του κόσμου, που μάλιστα κατά καιρούς δίνει φανερά ενθαρρυντικά σημάδια. Η βελτίωση δε μετρείται ποτέ με τρόπο γραμμικό ή αλγεβρικό, αλλά ακολουθεί έναν αλλιώτικο ρυθμό, με υφέσεις και εξάρσεις, που δεν αποκλείεται να οδηγήσει ξαφνικά σε μια γενικευμένη πνευματική ανάταση.

Ας μην ξεχνάμε πως όρια δεν υπάρχουν ούτε και προς την αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή στην επιθυμία μας να ενωθούμε με τον άλλον, με την ομάδα, με τους συμπατριώτες μας, με την ανθρωπότητα ως σύνολο, με την Γη ως ζωντανό σκεπτόμενο ον. Ποιος ξέρει, ίσως πέρα κι από κει να υπάρχουν άλλες ευρύτερες συλλογικές οντότητες, σε διαστάσεις που μπορεί προς το παρόν να μην αντιλαμβανόμαστε. Αυτή θα ήταν εξάλλου και μια πολύ λογική ερμηνεία για την παγκόσμια συνήθεια του ανθρώπου να «εφευρίσκει» θείες δυνάμεις: Ίσως, απλούστατα, αυτές οι δυνάμεις υπάρχουν και περιμένουν υπομονετικά να εξελιχθούμε τόσο ώστε να τις επιζητήσουμε, ίσως μας καλούν να πάρουμε τη θέση μας σε μια συμπαντική συλλογική οντότητα.

Δικαιούμαστε ό,τι έχουμε την τόλμη ή την ωριμότητα να διεκδικήσουμε. Η συνειδητοποίηση ότι η ζωή είναι ένας διαρκής αγώνας αποτελεί κατά βάθος μια ευπρόσδεκτη συμφιλίωση με την εσωτερική μας φύση. Είμαστε ευλογημένοι και καταδικασμένοι να συνεχίζουμε την προσπάθεια, παρά τις δυσκολίες και τις απογοητεύσεις. Όμως, κανείς μας δεν ξέρει πότε ένα ακόμη μικρό προσωπικό βήμα μπορεί να αποδειχθεί καταλύτης για ολόκληρη την πορεία του ατόμου, ή ακόμη για μια γενικευμένη αφύπνιση μιας ευρύτερης ομάδας, ίσως ακόμη και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Δεν έχουμε παρά να περιμένουμε να το δούμε. 

Γ.Ν.