Είναι γεγονός ότι μετράμε τον χρόνο με εξαιρετική ακρίβεια. Έχουμε υπολογίσει την ηλικία του μεγάλου αχανούς σύμπαντος, ενώ συνάμα γνωρίζουμε τη φύση του χρόνου που διέπει το απερίγραπτα μικρό, τις υποατομικές αντιδράσεις μέσα στον πυρήνα των ατόμων.

Ανάμεσα στο μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο[1], οι άνθρωποι νιώθουμε την αίσθηση του χρόνου, που ο καθένας μας ωστόσο βιώνει με διαφορετικό τρόπο. Ο χρόνος που ζούμε άλλες φορές τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα, και τα χρόνια περνούν σα νερό, όπως χαρακτηριστικά περιγράφει η λαϊκή σοφία, άλλες φορές μια μόνο στιγμή κρατά αιώνες.

Ρωτάει η Αλίκη τον Λαγό στην «Αλίκη στη χώρα των Θαυμάτων» του Λουις Κάρολ:
«Πόσο κρατάει το πάντα;»
Κι απαντά ο Λαγός: Μερικές φορές μόνο ένα δευτερόλεπτο».

Εντέλει ο χρόνος είναι ένα αντικειμενικό φυσικό μέγεθος ή πρόκειται για μια υποκειμενική ερμηνεία σχετική με το πως η συνείδηση και οι αισθήσεις μας προσλαμβάνουν τον Κόσμο;

Μύθος

Όσον αφορά στη ζωή μας, ίσως το πιο πιεστικό ερώτημα που αφορά στο χρόνο σχετίζεται με την αγωνία της φθοράς και του θανάτου. Δεν είναι τυχαίο ότι η ελληνική μυθολογία αποδίδει στον Κρόνο –που αντιστοιχεί στον χρόνο– τη φρικτή πράξη να καταβροχθίζει τα παιδιά του. Πρόκειται για συμβολισμό της διπλής φύσης του χρόνου: ταυτόχρονα δημιουργού αλλά και καταστροφέα.

Στο μύθο η λύση έρχεται με τη γέννηση του Διός, (Δίας σημαίνει «Λάμπων»), από τον Κρόνο και τη Ρέα, (που σημαίνει «Ροή»). Ο Δίας διασώζεται από τη μητέρα του τη Ρέα, τη δύναμη της φυσικής ροής και φονεύει τον πατέρα του. Έτσι μέσω της νομοτέλειας της φυσικής ροής του κόσμου, εγκαθιδρύεται μια νέα τάξη όπου η φθορά και ο χρόνος υπερβαίνονται. Ο Δίας, ως σύμβολο φωτός και ανώτερης συνείδησης, εγκαινιάζει την τάξη του Φωτός, σπάζοντας το τυφλό ρεύμα του χρόνου και της φθοράς.

Πρόκειται για μύθο που πιθανό να είναι ένας βαθύτερος υπαρξιακός χάρτης: ένα μήνυμα προς το υποσυνείδητο, που καθοδηγεί να υπερβεί τον φόβο του θανάτου και να στραφεί προς την εσωτερική τάξη του Διός, στο εσωτερικό Φως της ύπαρξης.

«Ο Ζευς είναι ο Θεός που δεν υποκύπτει ούτε στον Χρόνο ούτε στη Μοίρα. Είναι η ίδια η επανάσταση της Τάξης».
                                                                                                               Πλάτων, Νόμοι

 Θρησκεία

Ο Άγιος Αυγουστίνος, Χριστιανός θεολόγος και φιλόσοφος που επηρέασε τη Δυτική Χριστιανική φιλοσοφία, αποφεύγει να δώσει ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα:

«Τι είναι ο χρόνος; Αν δεν με ρωτήσεις, ξέρω. Αν με ρωτήσεις, δεν ξέρω».

Ωστόσο από το περιεχόμενο των κύριων δογμάτων πίστης μπορούμε να αντλήσουμε απαντήσεις.

Για τον Ιουδαϊσμό, ο Θεός θεωρείται άχρονος, δημιούργησε τον κόσμο και τον χρόνο σε πράξεις απόλυτης βούλησής του. Ο χρόνος ανήκει στον Θεό και έξω από την αποκλειστική αφιέρωσή του σε Εκείνον, όλα κρίνονται μάταια. Η πλάση δεν έχει άλλο σκοπό από την αναμονή της λύτρωσης και της έλευσης του Μεσσία, ο οποίος θα αποκαταστήσει τη θεία τάξη, τη δικαιοσύνη, την ειρήνη και την ενότητα των πάντων. Η προσδοκία αυτή περιλαμβάνει την ανάσταση των νεκρών και την ολοκληρωτική αποκατάσταση του κόσμου στην αρχέγονη αρμονία του.

Ο άνθρωπος δεν μπορεί να διαφύγει από τον χρόνο, αλλά καλείται να τον ζήσει ως ιερό δώρο, ακολουθώντας τη μοναδική ορθή πορεία: την ηθική, ευσεβή, θρησκευτική ζωή.

Την ίδια βασική αρχή, ότι ο χρόνος είναι δημιουργία του Θεού, συμμερίζεται και ο Χριστιανισμός. Όμως, εισάγει ένα κρίσιμο σημείο: τη Σάρκωση. Όταν «ο χρόνος ωρίμασε», σύμφωνα με το θείο σχέδιο, ο Θεός ως Ιησούς Χριστός έγινε άνθρωπος, για τη σωτηρία του ανθρώπου. Ο χρόνος από την γέννηση και μετά κυοφορεί έναν σκοπό: τη λύτρωση του ανθρώπου μέσω της ένωσης με τον Θεό. Η ιστορία του κόσμου οδηγείται σε έναν συγκεκριμένο προορισμό: τη Δευτέρα Παρουσία, την τελική Κρίση, όπου ο χρόνος της θνητής ύπαρξης θα τερματιστεί και θα εγκαινιαστεί η αιωνιότητα ως ένωση με τον Θεό.

Μέσα από τη χριστιανική λατρεία, ο χρόνος αποκτά μυστηριακή διάσταση, μετουσιώνεται σε αιωνιότητα, αρκεί ο πιστός να τον αξιοποιεί ως πνευματική οδό προς τον Θεό.

Στο Ισλάμ, ο χρόνος είναι επίσης δημιουργημένος από τον Αλλάχ και έχει γραμμική πορεία, από τη Δημιουργία έως την Ημέρα της Κρίσης. Η ζωή είναι δοκιμασία μέσα στον χρόνο και ο πιστός καλείται, με ελευθερία και υπευθυνότητα, να ακολουθήσει τις εντολές του Ισλάμ. Κάθε πράξη και κάθε στιγμή αξιολογούνται και ζυγίζονται. Μετά τον θάνατο, ο Θεός θα κρίνει αν η ψυχή αξίζει τον Παράδεισο ή την Κόλαση.  

Ο χρόνος αντιμετωπίζεται ως πεδίο ελεύθερης επιλογής, για υπακοή και προετοιμασία για την τελική Κρίση.

Ο Ινδουισμός, βλέπει τον χρόνο ως άπειρο και κυκλικό. Το σύμπαν διανύει διαδοχικές εποχές, τις γιούγκας, όπου δημιουργείται, συντηρείται και καταστρέφεται περιοδικά. Ο χρόνος δεν είναι εχθρός αλλά δομή μέσα από την οποία η ψυχή ταξιδεύει. Όμως, η αληθινή φύση του ανθρώπου είναι πέρα από τον χρόνο. Οι ψυχές είναι παγιδευμένες στον κύκλο της μετενσάρκωσης (samsara), υπό το κράτος του κάρμα, δηλαδή της αλυσιδωτής αιτιότητας πράξεων και συνεπειών.

Στόχος είναι η απελευθέρωση (moksha): η διάλυση της ψευδαίσθησης του εγώ και η ένωση με τον Μπράχμα, το απόλυτο. Αυτή η απελευθέρωση επέρχεται μέσω της γνώσης, της αφοσίωσης και της ηθικής δράσης.

Ο Βουδισμός, αρνείται την πραγματική υπόσταση του χρόνου. Ο γραμμικός χρόνος είναι ψευδαίσθηση (Maya), προϊόν του νου[2]. Στο απόλυτο επίπεδο (nirvana), ο χρόνος δεν υπάρχει. Η εμπειρία του χρόνου συνδέεται με την προσκόλληση στον εαυτό, στο σώμα και στις επιθυμίες. Η παρατήρηση του παρόντος μέσω της ενσυνειδητότητας και του διαλογισμού αποδεσμεύει την συνείδηση από αυταπάτες[3].

Η ορθή χρήση του χρόνου, μέσω ηθικής ζωής και στοχαστικής πρακτικής, οδηγεί στη λύση της Samsara και στην επίτευξη της Νιρβάνα: την πλήρη υπέρβαση του χρόνου και επίτευξη του ατομικού προορισμού[4].

Στον Ταοϊσμό, ο χρόνος δεν είναι προς κατάκτηση ή διαχείριση, είναι ροή που πρέπει να ακολουθηθεί. Το Τάο, η θεμελιώδης αρχή του σύμπαντος, εκδηλώνεται ως φυσική ροή και ο άνθρωπος καλείται να εναρμονιστεί με αυτή[5]. Η σοφία είναι να μην βιάζεις τον χρόνο, να μην προσκολλάσαι σε στόχους τεχνητούς, όπως μια γρήγορη καριέρα ή κοινωνική επιτυχία.

Όπως το νερό ακολουθεί τον δρόμο της ελάχιστης αντίστασης, έτσι και ο άνθρωπος γίνεται σοφός όταν ζει με φυσικότητα και αποδοχή.

Ο Κομφουκιανισμός δεν αποδίδει στον χρόνο μεταφυσική ουσία, αλλά τον κατανοεί ως κυκλική και ηθική ροή. Ο Ουρανός είναι το σύμβολο της ηθικής τάξης του κόσμου. Ο χρόνος ρέει με βάση αυτήν την τάξη και ο άνθρωπος οφείλει να ζει ενάρετα ώστε να συμβαδίζει με αυτόν τον ρυθμό. Το παρελθόν είναι πηγή σοφίας· οι πρόγονοι και οι αρχαίοι σοφοί διδάσκουν μέσω των πράξεών τους τον ορθό βίο.

Η καλλιέργεια του εαυτού, η αρμονία με τους άλλους και η προσφορά στο κοινό καλό είναι η μέτρηση του χρόνου στην κομφουκιανή κοσμοαντίληψη.

Φιλοσοφία

Πέρα από την πίστη οι άνθρωποι, από την αυγή της ελληνικής φιλοσοφίας μέχρι και τις μέρες μας αναζητούν απαντήσεις στα βασικά ερωτήματα για την φύση του κόσμου, του χώρου και του χρόνου. Το φιλοσοφικό ερώτημα για τον χρόνο διατρέχει όλες τις εποχές και σχολές σκέψης, με πλήθος αντικρουόμενων ερμηνειών. Από το πεδίο της φυσικής και της μεταφυσικής ως την εμπειρική ψυχολογία και την υπαρξιακή ανάλυση, ο χρόνος είναι κεντρική έννοια που αγγίζει τόσο τη δομή του κόσμου όσο και τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε την ύπαρξή μας.

Από τις δύο βασικές κατευθύνσεις της φιλοσοφίας, τον υλισμό και τον ιδεαλισμό, οι υλιστές θεωρούν τον χρόνο προϊόν της ύλης και της κίνησης. Ο χρόνος δεν έχει για αυτούς ανεξάρτητη υπόσταση, αλλά είναι φαινόμενο φυσικής αλλαγής. Ο Ηράκλειτος, που υποστήριξε ότι «τα πάντα ρει», ταυτίζει τον χρόνο με τη ροή της φύσης, μια αέναη μεταβολή. Για τον Δημόκριτο, ο χρόνος προκύπτει από την κίνηση των ατόμων και είναι μέσο νόησης, όχι απόλυτη οντότητα. Ο Επίκουρος τον θεωρεί σχετικό και αντιληπτό μόνο μέσω των φαινομένων, δηλαδή ως εργαλείο εμπειρίας και όχι ως πραγματικότητα καθ’ εαυτήν.

Αντίθετα, οι ιδεαλιστές αντιλαμβάνονται τον υλικό κόσμο ως έκφραση του πνεύματος και τον χρόνο ως εικόνα του αιώνιου. Ο Πλάτων τον θεωρεί δημιούργημα του Δημιουργού που αποτυπώνει την αιωνιότητα στον αισθητό κόσμο. Δεν τον θεωρεί γραμμικό, αλλά κυκλικό, σχετιζόμενο με την ψυχή του κόσμου.

Ο Αριστοτέλης, παρότι όχι καθαρά ιδεαλιστής, τον βλέπει ως «αριθμό της κίνησης κατά το πριν και το μετά», εξαρτημένο από την ψυχή που τον παρατηρεί.

Ο Πλωτίνος θεωρεί τον χρόνο εκπόρευση της ψυχής και αποτέλεσμα της πτώσης της από το αιώνιο. Για τον νεοπλατωνικό Πλωτίνο ο χρόνος είναι υποδεέστερος της αιωνιότητας αλλά όχι αποκομμένος από αυτήν.

Στη νεότερη φιλοσοφία ο Καντ, θεωρεί τον χρόνο ως μορφή της εσωτερικής αίσθησης, ως προϋπόθεση της εμπειρίας, ως αναγκαίο όρο με τον οποίο ο νους αντιλαμβάνεται χρονικές ιδιότητες όπως τη διαδοχή και τη διάρκεια.

Στη σύγχρονη φιλοσοφία, διακρίνονται δύο βασικές κατευθύνσεις: η φιλοσοφία της φυσικής που αντιμετωπίζει τον χρόνο μέσα από το πρίσμα της επιστήμης και η φαινομενολογική ή υπαρξιακή προσέγγιση.

Ο Έντμουντ Χούσερλ (Edmund Husserl) προτείνει ότι ο χρόνος δεν υπάρχει καθαυτός, αλλά είναι η ίδια η συνείδηση που ρέει. Η πρωτογενής χρονική συνείδηση βιώνει το παρόν ως διαφορά με το πριν και το μετά.

Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ (Martin Heidegger) βλέπει τον χρόνο ως υπαρξιακή διάσταση του ανθρώπου: η ύπαρξη είναι εκτατή, ανοιχτή στο μέλλον, φέρει το παρελθόν και ζει δυνατότητες. Ο χρόνος είναι τρόπος με τον οποίο αποκαλύπτεται το Είναι.

Ο Ανρί-Λουί Μπεργκσόν (Henri-Louis Bergson), διαφοροποιείται από τη μαθηματική αντίληψη του χρόνου, εισάγοντας την έννοια της διάρκειας, δηλαδή του βιωμένου, εσωτερικού χρόνου της συνείδησης. Η διάρκεια είναι ποιοτική, αδιάσπαστη και συνεχής ροή εμπειρίας, σε αντίθεση με τον μηχανικό χρόνο του ρολογιού. Για τον Μπεργκσόν, ο πραγματικός χρόνος είναι αυτός που βιώνουμε και όχι αυτός που μετράνε τα ρολόγια.

Ο Μορίς Μερλό-Ποντί (Maurice Merleau-Ponty) τονίζει τη σωματικότητα της εμπειρίας του χρόνου. Ο χρόνος αναδύεται μέσα από τη συνείδηση, που είναι ενσωματωμένη στο σώμα και σε σύνδεση με τον κόσμο. Περιλαμβάνει το παρελθόν ως ανάμνηση, το παρόν ως ζωντανή εμπειρία και το μέλλον ως προσδοκία –όλα παρόντα στη σωματική μας συνείδηση.

Ο Ζιλ Ντελέζ (Gilles Deleuze), επηρεασμένος από τον Μπεργκσόν, απορρίπτει τον γραμμικό ή κυκλικό χρόνο και μιλά για πολλαπλές χρονικότητες. Ο χρόνος για αυτόν είναι η δράση που παράγει μεταβολές και όχι απλά μια σταθερή ροή. Η υποκειμενικότητα διαμορφώνεται μέσα από τη χρονικότητα, και η εμπειρία οργανώνεται σε τρεις συνθέσεις: τη συνήθεια (γραμμική), τη μνήμη (κυκλική) και τη διαφορά (ριζικά ανοιχτή).

Ο Τζούλιαν Μπάρμπουρ (Julian Barbour) υποστηρίζει ότι ο χρόνος δεν υπάρχει θεμελιωδώς, θεωρεί ότι το σύμπαν αποτελείται από μια σειρά στιγμιότυπων που δεν ρέουν, αλλά υπάρχουν ταυτόχρονα. Η αίσθηση της ροής δημιουργείται όταν σύγκρινουμε αυτά τα στιγμιότυπα.

Ο Κάρλο Ροβέλλι (Carlo Rovelli ) θεωρεί ότι ο χρόνος αναδύεται από την εντροπία δηλαδή την τάση της φύσης προς την φθορά και τη θέση του παρατηρητή. Το «βέλος του χρόνου» είναι προϊόν προς όλο και πιο χαοτικές, άτακτες καταστάσεις και όχι προιόν φυσικής χρονικής ροής.

Στη σύγχρονη φιλοσοφία υπάρχουν και εναλλακτικές θεωρίες που συμπεριλαμβάνουν η κάθε μια και μια διαφορετική άποψη από τις διάφορες υποθέσεις που υπάρχουν για τον χρόνο στο πεδίο της επιστήμης. Ο παροντισμός υποστηρίζει ότι υπάρχει μόνο το παρόν. Ο αιωνισμός βλέπει όλα τα χρονικά σημεία ως εξίσου υπαρκτά.  Η θεωρία του αυξανόμενου χρόνου θεωρεί υπαρκτά το παρελθόν και παρόν αλλά όχι το μέλλον. Οι θεωρίες μυθοπλασίας αντιμετωπίζουν τον χρόνο ως χρήσιμο αφηγηματικό εργαλείο και όχι ως αντικειμενική οντότητα.

Έτσι για τους φιλόσοφους από τον Ηράκλειτο ως τον Ροβέλλι, ο χρόνος παραμένει μία από τις πιο μυστηριώδεις έννοιες: άλλοτε ρέει, άλλοτε είναι σχήμα του νου, άλλοτε ανήκει στη συνείδηση και άλλοτε εξαφανίζεται από τα θεμέλια της φυσικής.

Δίχως απάντηση στο ερώτημα του χρόνου, η φιλοσοφία εξελίσσει τις ιδέες και τις απόψεις της για τον χρόνο σε μια διαρκή αναζήτηση της αλήθειας.

Επιστήμη

Tι είναι ο χρόνος τελικά. Όσο πιο απλό είναι το ερώτημα τόσο πιο δύσκολη η απάντηση και οι θετικές επιστήμες, κατεξοχήν αρμόδιες να απαντήσουν στο ερώτημα γνωρίζουν πολύ καλά τη δυσκολία του. Οι αντιλήψεις που υπάρχουν για τη φύση του χρόνου στην επιστήμη αλλάζουν διαρκώς όσο αυτή εξελίσσεται, γεγονός που φανερώνει ότι αυτές οι έννοιες δεν είναι απλές, ουδέτερες ή προφανείς, αλλά είναι βαθύτατα συνδεδεμένες με το πώς σε κάθε ιστορική περίοδο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, τη φύση και τον εαυτό.

Την πεποίθηση ότι ο χρόνος είναι απόλυτος και γραμμικός που κυριαρχούσε ήδη πριν από τον Αριστοτέλη αλλά διατηρήθηκε έως και μετά τον Νεύτωνα, ανέτρεψε η επανάσταση της σύγχρονης φυσικής [6].

Με την θεωρία της σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν (Albert Ainstein) και με την κβαντική φυσική, ο χώρος και ο χρόνος έπαψαν να θεωρούνται απόλυτα μεγέθη και αποδείχθηκε ότι είναι σχετικές έννοιες, ότι δεν υπάρχει χρόνος ανεξάρτητος από γεγονότα, ούτε να υπάρχει χώρος άδειος από υλικό περιεχόμενο.

Ο Στίβεν Χόκινγκ (Stephen Hawking) στο Χρονικό του Χρόνου, αναφέρει ότι ο χρόνος κατά πάσα πιθανότητα ξεκινά από την αρχή του σύμπαντός μας, από την Μεγάλη Έκρηξη (Big Bang)[7] και ότι δεν υπήρχε «πριν» από αυτήν, διότι χρόνος και χώρος δημιουργήθηκαν μαζί με την ύλη.

Ο Αϊνστάιν, μελέτησε πως σχετίζονται τα γεγονότα μεταξύ τους και καθόρισε ποια είναι θεμελιώδη χαρακτηριστικά και ιδιότητες του χώρου και του χρόνου. Έτσι, σύμφωνα με την θεωρία της σχετικότητας, ο χώρος και χρόνος είναι ενωμένα σε ένα ενιαίο συνεχές τον «χωροχρόνο», στο οποίο ο χρόνος ρέει ανόμοια για παρατηρητές που κινούνται με διαφορετικές ταχύτητες. Όλα τα γεγονότα συνυπάρχουν, αλλά τα αντιλαμβανόμαστε διαδοχικά λόγω των περιορισμών της ανθρώπινης συνείδησης και της ταχύτητας του φωτός.

Ο συμπαντικός χωρόχρονος, διαπιστώνεται πειραματικά, ότι πυκνώνει κοντά σε μεγάλες μάζες όπως είναι οι αστέρες, οι μαύρες τρύπες και οι γαλαξίες. Επομένως ο ρυθμός με τον οποίο ρέει ο χρόνος αλλάζει ανάλογα με την κατανομή της ύλης στο σύμπαν.

Η επιστήμη αντικρίζει διαφορετικά το χρόνο όταν περνάει από την παρατήρηση του σύμπαντος στην παρατήρηση του μικρόκοσμου, όπου υπάρχουν, κινούνται και αλληλεπιδρούν τα δομικά συστατικά της ύλης, τα σωματίδια που σχηματίζουν τα άτομα.

Σε αυτό το επίπεδο, που διέπεται από την κβαντική φυσική[8], τα υποατομικά σωματίδια δεν έχουν ακριβώς καθορισμένη θέση και κίνηση αλλά περιγράφονται ως κύμματα και η πιθανότητά τους να βρίσκονται κάπου στον χωροχρόνο δεν είναι καθορισμένη με απόλυτη βεβαιότητα, σύμφωνα με την Αρχή Απροσδιοριστίας Χάιζενμπεργκ (Heisenberg).

Ο χρόνος σε κβαντική κλίμακα αρχικά αντιμετωπίζεται ως συνεχής και καθορισμένος όπως τον μετράμε με τα ρολόγια. Όμως, οι μετρήσεις που προσδιορίζουν την συμπεριφορά των σωματιδίων, δεν αντιστοιχούν σε ένα ξεκάθαρο «πριν και μετά» και έτσι η σχέση αιτίου αποτελέσματος γίνεται ασαφής. Εντέλει ο χρόνος χάνει την ιδιότητα να είναι συνεχής και ακριβής. Αντιθέτως διέπεται από την αβεβαιότητα που εισηγήθηκε ο Χάιζενμπεργκ. Ο Χόκινγκ υποθέτει ότι σε μικροσκοπικές κλίμακες, ο χρόνος μπορεί να μην είναι πλέον συνεχής αλλά ενδεχομένως γίνεται «κοκκώδης», σαν να υπάρχει σε μικρές ξεχωριστές ποσότητες, τα κβάντα χρόνου.

Για την σύγχρονη φυσική που επιχειρεί να ενοποιήσει σε μια συνεκτική θεωρία το απέραντο μεγάλο με το ελάχιστο μικρό, την κβαντική βαρύτητα, ο χρόνος δεν είναι θεμελιώδης αλλά περιγράφεται ως ένα «αιώνιο παρόν» όπου τα γεγονότα είναι μόνο σχέσεις μεταξύ τους και ο χρόνος δεν θεωρείται πρωταρχική διάσταση αλλά αποτέλεσμα των σχέσεων αυτών και των μετασχηματισμών της ύλης.

Ο περιορισμός της γνώσης που έχουμε για τον κόσμο φτάνει στο αποκορύφωμά του με το ανεξήγητο φαινόμενο της κβαντικής διεμπλοκής όπου δύο σωματίδια μπορούν να επηρεάζονται ακαριαία ακόμη κι αν βρίσκονται ακροβολισμένα στις άκρες του σύμπαντος. Πρόκειται για φαινόμενο που μοιάζει με σχισμή στο παραπέτασμα το οποίο κρύβει την βαθύτερη φύση του Κόσμου. Είναι φαινόμενο που ερμηνεύει τον Κόσμο σαν άχρονο και άτοπο.

Βέβαια όποια από τις φυσικές θεωρίες και αν επικρατήσει, ο χρόνος βιώνεται ιδιαίτερα από τον καθένα μας. Ωστόσο υπάρχουν κοινά στοιχεία στα βιώματά όλων μας για τον χρόνο; Ο ερευνητής Μισέλ Σιφρ (Michel Siffre), Γάλλος σπηλαιολόγος και επιστήμονας, εκπόνησε πειράματα που στάθηκαν ορόσημο στην κατανόηση του κιρκάδιου ρυθμού, δηλαδή του έμφυτου βιορυθμού μας που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο συγχρονίζεται ο οργανισμός με τον ρυθμό της γης και συγκεκριμένα με του ηλιακού φωτός. 

Για τη μελέτη του απομονώθηκε βαθιά σε σπήλαια κάτω από τη γη[9], χωρίς ρολόι, μακριά από το φως της ημέρας, και σε πλήρη απομόνωση.

Κατά την έξοδό του από το σπήλαιο Scarasson τη 14η Σεπτεμβρίου 1962 όπου παρέμεινε απομονωμένος για 63 ημέρες πίστευε ότι ήταν η 20ή Αυγούστου. Είχε χάσει στο μέτρημα 25 μέρες.

Ο κιρκάδιος ρυθμός του διαταράχθηκε φτάνοντας ακόμη και σε 36ώρη περίοδο δραστηριότητας ακολουθούμενη από 12ωρο ύπνο και η απώλεια της αίσθησης του χρόνου ήταν τόσο έντονη που δυσκολευόταν να θυμηθεί ακόμη και τα γεγονότα της ίδιας ημέρας.

Με τα πειράματα αυτά κι άλλα που ακολούθησαν[10] αποδείχθηκε ότι όταν ο κιρκάδιος ρυθμός ακολουθεί έναν «ελεύθερο» ρυθμό τείνει προς έναν μεγαλύτερο κύκλο από το 24ωρο. Το μυαλό έχει μεγάλη δύναμη για να διαμορφώσει τους δικούς του ρυθμούς ωστόσο για να παραμείνει συγχρονισμένος με τον έξω κόσμο εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες, ειδικά από τον ρυθμό του ηλιακού φωτός.  

Το βίωμα του χρόνου, εκτός από τον κιρκάδιο ρυθμό, επηρεάζεται από ψυχολογικούς, συναισθηματικούς και γνωστικούς παράγοντες που επιταχύνουν ή «σταματούν» το χρόνο ανάλογα με την κατάσταση συνείδησης. Για τα παιδιά, ο χρόνος περνάει αργά, λόγω πρωτόγνωρων και λιγοστών εμπειριών, ενώ για τους ενήλικες, όσο η ρουτίνα μεγαλώνει και οι νέες εμπειρίες λιγοστεύουν, ο χρόνος τρέχει γοργά. Άλλοτε λίγα λεπτά αναμονής φαντάζουν «αιωνιότητα» και άλλοτε ώρες ολόκληρες σε ενδιαφέρουσα συζήτηση φαντάζουν σαν μια μικρή στιγμή. Ο χρόνος επιμηκύνεται σε μια περίοδο γεμάτη με εμπειρίες ενώ συρρικνώνεται από την ρουτίνα. Όταν ο νους μπαίνει σε κατάσταση στοχασμού, έντονης συγκέντρωσης ή σε διαλογιστικές ατραπούς, η χρονική εμπειρία μπορεί να μεταμορφωθεί δραματικά.

Εσωτερική Παράδοση

Πέρα από τη θρησκεία, την κυρίαρχη φιλοσοφική σκέψη ή την επιστήμη, η εσωτερική παράδοση συγκεραίνει απροκατάληπτα όλες τις πηγές γνώσης και ανοίγει για τον αναζητητή διόδους αντίληψης έξω από το στενό πλαίσιο της κατεστημένης αντίληψης. Στην εσωτερική παράδοση, ο χρόνος θεωρείται προϊόν ψευδαίσθησης (maya), ένα απαραίτητο φίλτρο για να ερμηνεύει η συνείδηση τον υλικό κόσμο. Η ψυχή, ωστόσο, υφίσταται έξω από αυτό το πλαίσιο και εκλαμβάνεται ως πεδίο συνειδησιακής εξέλιξης. Για τον άνθρωπο, πνευματική οντότητα με σκοπό, προέλευση και προορισμό, σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο προσλαμβάνει, χρησιμοποιεί και τελικά υπερβαίνει τον χρόνο. Η πνευματική εργασία, ιδίως μέσω του διαλογισμού, αποσκοπεί στη μετατόπιση της συνείδησης από την ψευδαίσθηση του χρόνου προς το «αιώνιο παρόν».

Η ιστορία εντάσσεται σε κοσμικούς ρυθμούς και πνευματικούς κύκλους, μέσα στους οποίους η ανθρωπότητα διέρχεται από διαδοχικές φάσεις συλλογικής εξέλιξης σε χρονικά βάθη πολύ μεγαλύτερα από μια ανθρώπινη ζωή.

Η σύγχρονη θεοσοφική παράδοση, που αναδύθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα ως γέφυρα ανάμεσα στην ανατολική και δυτική εσωτερική σοφία, προσφέρει μία οπτική του χρόνου όχι ως δεσμά αλλά ως ευκαιρία πνευματικής διεύρυνσης.

Η Αλίκη Μπέιλη (Alice A. Bailey), κορυφαία μορφή του εσωτερισμού του 20ού αιώνα, συνδέει τον χρόνο με την ψυχική εξέλιξη, το κάρμα και την υπηρεσία στην ανθρωπότητα. Στα έργα της «Πραγματεία επί του Κοσμικού Πυρός» και «Μαθητεία στη Νέα Εποχή» παρουσιάζει τον χρόνο ως εργαλείο μάθησης. Η ψυχή δεν υπόκειται σε αυτόν, ο χρόνος είναι μια λειτουργία του νου για τη μέτρηση της ρυθμικότητας της μορφής. Όταν η ψυχή κυριαρχήσει, ο χρόνος εξαφανίζεται. Μας εξηγεί πώς μπορούμε να αισθανθούμε γεγονότα πριν καν συμβούν, να θυμηθούμε εμπειρίες που δεν έχουμε βιώσει και να κατανοήσουμε την ενότητα παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Το «παρόν» γίνεται έτσι σημείο δύναμης, πύλη για την ένωση με το θείο.

Η Ντίον Φόρτσιουν (Dion Fortune), στο έργο της «Κοσμικό Δόγμα», παρουσιάζει τον χρόνο ως κυκλικό και σπειροειδή. Οι τρεις «δακτύλιοι», του Κέντρου, του Χάους και ο Αδιαπέραστος, σχηματίζουν τους κοσμικούς παλμούς που οδηγούν την εξέλιξη. Αυτή η αλληλεπίδραση δημιουργεί την περιοδικότητα, ρυθμό που γεννά την αίσθηση του χρόνου. Ο χρόνος δεν μετριέται με ρολόγια, αλλά με τα εξελικτικά βήματα της συνείδησης. Για ανώτερες οντότητες, όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα: παρελθόν, παρόν και μέλλον συνυπάρχουν ως μία ενότητα. Έτσι, ο χρόνος καθίσταται εργαλείο αντί για περιορισμός.

Ο Διδάσκαλος Ελ Μορύα (El Morya) διδάσκει πως ο χρόνος είναι ψευδαίσθηση, «...η ανθρώπινη σύλληψη του κόσμου απέχει πολύ από την αλήθεια...»[11], την οποία υπερβαίνουμε μέσω της συνειδητής αποδοχής της εσωτερικής αποστολής μας.

Δίνει έμφαση στην παρούσα στιγμή ως κέντρο εκδήλωσης της ψυχής. Η απερίσπαστη επίγνωση της παρουσίας της ψυχής στο παρόν απελευθερώνει από την ψευδαίσθηση του χρόνου. Ο χρόνος αντιμετωπίζεται ως πεδίο εμπειρίας και εργαλείο εξέλιξης, μετριέται με την ένταση της δημιουργικότητας όπου η ψυχή μαθαίνει να εκφράζεται μέσα στην ύλη και σταδιακά να υπηρετεί την Ανθρωπότητα.

Στην Καββάλα, που είναι η ραχοκοκαλιά της δυτικής εσωτερικής παράδοσης αναφέρεται ότι πριν την εκδήλωση υπήρχε μόνο το Άπειρο Φως. Για να υπάρξει δημιουργία, το Φως περιορίστηκε, και ο χρόνος προέκυψε ως ένας από αυτούς τους περιορισμούς. Ο χρόνος καλύπτει την αλήθεια, αλλά είναι ταυτόχρονα το μέσο επιστροφής προς αυτή. Κάθε ψυχή ενσαρκώνεται στην κατάλληλη εποχή, ανάλογα με το κάρμα και τον σκοπό της, και εξελίσσεται μέσα από πολλαπλές μετενσαρκώσεις.

Ο χρόνος για την Καββάλα δεν είναι απόλυτος αλλά μεταβάλλεται ανάλογα με την κατάσταση της ψυχής. Ο μυημένος που φτάνει στη ανώτερη Σεφίρα Κέτερ του Δένδρου της Ζωής βιώνει το άχρονο και την ενότητα.

Χαμηλότερα στο Δένδρο της Ζωής η Σεφίρα Μπίνα που εκφράζει τον πρώτο συμπυκνωτικό περιορισμό που επιβάλεται στο κατερχόμενο πνεύμα, προκειμένου να αρχίσει να σχηματίζεται η μορφή, και με αυτή την έννοια σχετίζεται με την περιοριστική φύση του χρόνου. 

Στην ατραπό του Δένδρου της Ζωής, που συνδέει τα Σεφιρώθ Τίφαρετ–Νετζά, ο χρόνος εκδηλώνεται μέσα από την ανάγκη για αλλαγή και μεταμόρφωση, η ψυχή καλείται να εγκαταλείψει το ξεπερασμένο και να κινηθεί προς το νέο.

Στη Σεφίρα Μαλκούτ, η οποία αντιστοιχεί στην υλική πραγματικότητα, ο χρόνος βιώνεται με τον γνωστό γραμμικό τρόπο. Όμως ακόμη κι εδώ, είναι εργαλείο: με την κατάλληλη χρήση του, ο άνθρωπος μπορεί να ανυψωθεί και να κινηθεί προς τα ανώτερα επίπεδα της ύπαρξης.

Έτσι, στην εσωτερική παράδοση, ο χρόνος, αν και εμφανίζεται ως περιορισμός, είναι οδός απελευθέρωσης. Είναι ο καθρέφτης της συνείδησης και το πεδίο όπου η ψυχή εργάζεται, μαθαίνει και τελικά επιστρέφει στην Πηγή της.

Τελικά τι είναι ο χρόνος;

Τον μετράμε με τα ρολόγια, αλλά δεν ξέρουμε. Όμως τον βιώνουμε. Κυρίως τον βιώνουμε μέσα από τους ρυθμούς. Οι ρυθμοί είναι αυτοί που μας συνδέουν αφενός με τον Κόσμο και αφετέρου με τον ίδιο τον εαυτό.

Οι εσωτερικοί μας ρυθμικοί παλμοί, ο κιρκαδικός ρυθμός μας συνδέει με τον ρυθμό του φωτός και τον ημερήσιο κύκλο. Οι ορμονικοί κύκλοι αντηχούν τον κύκλο της γης τον κύκλο της σελήνης και τον κύκλο των εποχών.

Η σπορά και ο θερισμός, η άνθιση και η φθορά, είναι ρυθμική αποκάλυψη του χρόνου που οι αρχαίοι πολιτισμοί αναγνώριζαν ως πνευματικά αρχέτυπα. Η άνοιξη είναι η αναγέννηση, το καλοκαίρι είναι η ακμή, το φθινόπωρο η μεταμόρφωση και ο χειμώνας η κάθαρση και η σιγή.

Όλοι αυτοί οι κραδασμοί, μαζί με τους παλμούς της καρδιάς και την αναπνοή, γίνονται ζωή, ένας παλλόμενος χορός σε έναν πολυφωνικό βιολογικό ρυθμό.

Ωστόσο ο άνθρωπος εκτός από ένας απλός βιολογικός οργανισμός έχει συνείδηση και πνευματική υπόσταση μέσα από την οποία πλέει σε ρυθμούς που η προέλευσή τους είναι πέρα από τα όρια του πλανήτη, έρχονται από όλο το ηλιακό σύστημα αλλά ίσως κι από ακόμη πιο μακριά.

Οι αρχαίοι ονόμαζαν τα ουράνια φαινόμενα «μετρικά της Αιωνιότητας». Η επιστροφή ενός πλανήτη στο ίδιο σημείο μετά από χρόνια δεν είναι απλώς άλλη μια επανάληψη, αλλά συνιστά επιπλέον ένα νέο κύκλο μάθησης, μεταμόρφωσης και νοηματοδότησης.

Οι ουράνιοι ρυθμοί συνδέουν την Ατομικότητα με τον Κόσμο, είναι τα κανάλια σύνδεσης του Εγώ με το Όλον διαλύοντας την ψευδαίσθηση ότι ο καθένας μας είναι κάτι ξεχωριστό από το Ένα.

Ο ρυθμός συντονίζει το σταθερό και αιώνιο με το μεταβλητό και εφήμερο, είναι η μορφή με την οποία ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με την Αιωνιότητα. Μέσα από τους ρυθμούς ο χρόνος από φθορά μεταμορφώνεται σε νόημα και προορισμό ζωής. Μέσα από τους ρυθμούς, ο άνθρωπος μπορεί να συντονιστεί με κάτι βαθύτερο, με τον ζωντανό Νόμο της Ζωής, με την ίδια την Πηγή.

Άλλωστε ο ουροβόρος όφις δεν αναπαριστά την άχρονη φύση του Είναι;

Σημειώσεις

[1] Σύμφωνα με τις θετικές επιστήμες ο μικρόκοσμος αντιστοιχεί στην τάξη μεγέθους των ατόμων ενώ ο μακρόκοσμος αντιστοχεί σε τάξεις μεγέθους συμπαντικών αντικειμένων όπως είναι τα πλανητικά συστήματα ή οι γαλαξίες.
[2] «Ο χρόνος είναι μια κατασκευή του νου όταν ο νους σταματήσει, ο χρόνος σταματά». Ματζτζίμα Νικάγια: 1.1.
[3] «Δεν υπάρχει παρελθόν ή μέλλον, υπάρχει μόνο το παρόν, και το παρόν είναι αιώνιο.» «Μόνο το παρόν είναι αληθινό. Ό,τι αντιλαμβανόμαστε ως παρελθόν ή μέλλον, είναι κατασκευές του νου.» Majjhima Nikāya.
[4] «Αυτή η στιγμή είναι ζωή. Στο τώρα υπάρχει ολόκληρος ο κύκλος της ύπαρξης».
παράφραση από το Satipatthana Sutta.
[5] Το Τάο Τε Τσίνγκ κεφ. 8: «Να είσαι σαν το νερό, που ρέει χωρίς να πολεμά».
[6] Ευτύχη Μπιτσάκη, Ο Χώρος και ο Χρόνος.
[7] Η επικρατέστερη θεωρία δημιουργίας.
[8] Κβαντική φυσική: Η μελέτη των υποατομικών φαινομένων που υπόκεινται σε πιθανοκρατικούς νόμους.
[9] Το 1962 στο Σπήλαιο Scarasson στη Γαλλία για 63 ημέρες και το 1972 στο Σπήλαιο Midnight του Τέξας των ΗΠΑ για 205 ημέρες.
[10] 1964, Αντουάν Σένι. 1988, Βερονίκ Λε Γκεν, 1999, Σιφρ.
[11] Απειροσύνη II, 387.

 Βιβλιογραφία

• Αριστοτέλης, Τα Φυσικά (Φυσική Ακρόασις) – Βιβλίο Δ’, Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα, 2010.
• Άγιος Αυγουστίνος, Εξομολογήσεις, Βιβλίο XI, ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2013.
• Καντ Ιμμάνουελ, Κριτική του Καθαρού Λόγου, Εκδόσεις Αθηνά, Αθήνα, 2016.
• Χάιντεγκερ Μάρτιν, Είναι και Χρόνος, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθηνά, 1998.
• Μπέργκσον Χένρι, Ύλη και Μνήμη, Εκδόσεις Ροές, Αθηνά, 2013.
• Hawking Stephen, Το Χρονικό του Χρόνου, Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθηνά, 1998.
• Rovelli Carlo, Η Τάξη του Χρόνου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2023.
• Smolin Lee, Χρόνος, Η Αναγέννηση, Εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα, 2016.
• Μπιτσάκης Ευτύχης, Ο Χώρος και ο Χρόνος, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 2014.
• Αξελός Κώστας, Το Παιχνίδι του Κόσμου, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 2018.
• Watts Alan, Η Σοφία της Ανασφάλειας, Εκδόσεις KEY BOOKS, 2023.
• Tonelli Guido, Χρόνος, Από τον Μύθο του Κρόνου στο Cern, Εκδόσεις Διόπτρα, Αθηνά, 2023.
• Mορύα, Απειροσύνη 1 & 2, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2009.
• Mορύα, Φύλλα από τον Κήπο Του Μορύα, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2013.
• Mορύα, Άγκνι Γιόγκα, Εκδόσεις Κέδρος , Αθήνα, 2008.
• Φόρτσιουν Ντίον, Το Κοσμικό Δόγμα, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα, 2008.
• Αλίκη Μπέιλη, Πραγματεία επί του Κοσμικού Πυρός, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2008.
• Αλίκη Μπέιλη, Μαθητεία στη Νέα Εποχή, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα,1980.
• Vicente Beltrán-Anglada, Introduction To Agni Yoga, Editorial Transhimaláyica, 2019.
• Zimbardo Philip & Boyd John, The Time Paradox, Atria Books, New York City, 2008.
• Barbour Julian, The End of Time: The Next Revolution in Our Understanding of the Universe, Oxford University Press, Οξφόρδη, 1999.

 Σύνδεσμοι

Ο πιο απλός τρόπος να ταξιδέψεις στον χρόνο, in science
Ο αρχέγονος και ο έσχατος χρόνος, Archive

Κ.Λ.